Bizdiń basqa ulttardan ereksheligimiz – urpaq boıyna ar-namysty etene qalyptastyrý, ıbaly, izetti boıjetken men qaısar da batyl, kóshbasshy bolýǵa laıyq er jigitterdi jastaıynan tárbıelep jetildirý. Osyndaı urpaqtyń arqasynda ǵana elimizdiń, ultymyzdyń erteńi órge basatynyna nyq senimdimiz. Munyń úshin, biz kóp bolýymyz kerek, biz bilimdi bolýymyz kerek, biz ata-baba dástúrindegi tárbıemen jetilýimiz kerek! Alaıda, osylaı urandatqanmen, búgingi qoǵamnyń jastary erteńgi kúnge daıyn ba?
«Qazaqtyń sanyn kóbeıtý kerek...» degen urannyń saryny búginde jaı áńgimege aınalyp qalǵan sekildi. «Qazaqtyń sany kóbeıýi úshin toqal alý kerek! Musylmanǵa tórt áıel alýǵa ruqsat eken!» dep qarsha boraǵan «jarnamalardyń» da aramyzdan úni báseńsip, kúnnen kúnge basylyp barady. Tipti keıde kez kelgen sary basylymdar men jýrnal betterinde de osy taqyryptar qumyrsqadaı órbigenin toqtatqan syńaıly. Bári de bir pikir, bári de bir másele... Olar, árıne, mansap qýalaǵan qyzdardyń ózderin kinálaıdy. Jalpy, otbasyn quryp, urpaq bolashaǵyna qamqor bolý tek áıelge ǵana negizdeledi me? Kúlli adamzatynda otbasyn qurý, onyń jaýapkershiligin ómiriniń sońyna deıin moınyna alý er azamattarǵa tán ekendigi belgili. Árıne, áıel-Ananyń da baýyr eti balasy úshin róli erekshe ekendigi jaratylystan belgili. Jalpy, elimizde halyq sanyn 2020 jyly 20 mıllıonǵa jetkizemiz dep otyrǵan jaıymyz bar dep aıtylyp júr.
Qazaqtyń dalasy keń. Jer kólemi jaǵynan dúnıe júzinde toǵyzynshy oryn alady ekenbiz. Sol jerdiń baılyǵyn ıgeretin keleshekte dúnıege keler qazaqtyń balalary emes pe?
Mine, búginde, HHI ǵasyr sahnasynda dúnıejúzilik básekelestikke qabileti bar jáne táýelsiz elimizdiń kemeńger tulǵaly urpaqty, sanaly da parasatty, bilimdi, rýhy joǵary namysqoı ul men qyzdy tárbıeleımiz dep keldik. Al biraq, osy bir úmit pen senim ózin aqtap otyr dep oılaısyz ba?! Otbasyn qurýǵa nıeti joq er azamattar, karera qýalaǵan qyzdardyń urpaq órbitpeýdi úrdiske aınaldyrǵandaı.
Anyǵyn aıtqanda, búgingi jastardy bylaı qoıa turyp, olarǵa úlgi bolarlyq keıbir orta býyn jigitter men qyz-kelinshekterdiń, ıaǵnı qazirgi jastardyń ata-analarynyń turmystaǵy túrli kedergilerdi jeleý etip tek jeke múddeleri úshin ǵana ómir súrýge beıimdelip alǵanyna birneshe jyldyń júzi boldy. Mundaı qoǵamnan órbigen qaýymnan elimizdiń erteńi ne bolmaq degen saýal taǵy da týyndaıdy.
«Otbasy.kz» otbasylyq esendik ortalyǵynyń dırektory psıholog Erjan Qýandyqulynyń aıtqanyndaı, batystyqtar búkil qoǵamnyń ortasyna ındıvıdti qoıatynyn, munyń mánisi - eger bir jerde bolý maǵan unasa, onda men sol jerde bolamyn. Eger maǵan unamasa men eshkimge shydaýǵa májbúr emespin degen farmaııanyń áseri barlyǵyn aıtady. Psıholog Erjan Qýandyqulynyń bul pikiriniń ábden jany bar. Osydan biraz ýaqyt buryn, 2005 jyldary Máskeýde oqyp kelgen qazaqtyń jigiti óziniń sol batystyqtarsha pikirde ekendigin jasyrmaı aıtqany esimde. «Erteń otbasyly bolǵan kezde de men oǵan shydasam ǵana birge turamyn. Otbasyny saqtaý úshin ómir baqı jyndy bolyp júrmeısiń ǵoı. Baıaǵy qazaqbaıshylyqty qoıý kerek. Máselen, batystyqtar mundaıǵa kónbeıdi. Óz qalaýymen ómir súredi. Solardan úırený kerek» dep bastyrmalata aqyl aıtqany bar. Ókinishke oraı, mundaı pikirdegi jigitterdiń kóbi aýyldan shyqqan bolǵandyǵyna qaıran qalasyz. Biraq, bul jigitterdiń oıy men aqylynyń jetken jerine – mynaý qoǵamdaǵy turmys aýyrtpalyǵy kináli bolar, múmkin emes... degen oıda qalǵam. Sonan beri osyndaı, ózderi armandaıtyndaı eýropasha pikirdegi jigitterdiń jasy qazir 45-46-larǵa kelse de óz oıynan tanar emes. Ábden sanaǵa sińirgendigi kórinip tur. Biraq qansha jerden eýropadan úırenem degenimen, sanasy tómen kórsoqyrlyq eýropalyqtyń jaqsylyǵyn, izgiligin ózine tarta alýshy ma edi? Eýropalyq sekildi bilimdi, mádenıetti bolmaq qaıda dersiz. Jeke tán lázzatynyń, nápsiniń quly bolyp jumyssyz, baspanasyz qalǵan keıbir orta býyndaǵy azamattar bir áıelmen alty aıǵa jýyq tursa, keıde taǵy bir áıelmen eki aıdaı birge turyp ómir súrgenge qalyptasyp alǵandary sonshalyqty, munysyna arlanbaq túgili, mán berýden de qalǵan. Syr aqtaryp suraı qalsań – minezimiz jaraspady» dep taǵy da slavıan halyqtarynan, nemese eýropalyqtardan úırengen oı-pikirin ortaǵa salyp óte shyǵady. Iaǵnı, olardan úırengen árbir oı-pikir – biz qazaqtar úshin ıdeal sııaqty. Árıne, bul quldyq sana-sezimnen arylmaǵandyq. Ózderi budan 20-25 jyl buryn ajyrasyp ketken áıelinde qalǵan jalǵyz qyzǵa ne ulǵa qanaǵat etip júrgen jaılary bar ekendigin de jasyrmaıdy. Ózderinen qaıta tútin tútetip, otbasyna taǵy da ul, qyz ákep ekinshi baǵyn synap kórýdi aıtsa «otbasylyq bolýdyń qıyndyǵyn» aıtyp at-tonyn ala qashady. Árıne, mundaıdy «árkimniń taǵdyry, jeke basynyń ómiri, ózi biledi» dep taǵy da ózgeden úırengen pikirin aıtatyn qazaq máńgúrt oıymen «kelisip» qoıa salady. Al qazaqta otbasyndaǵy, búkil áýlettegi jaýapkershiliktiń joǵary bolǵandyǵy sonshalyq, kerek bolsa eri ólgen jesirin de ózge rýǵa emes, eger ámeńgerligi bolmasa, óz rýynyń basqa azamatyna kúıeýge beretin bolǵan. Sondyqtan, «jesir erden ketse de, elden ketpeıdi» degen maqal tekke aıtylǵan joq.
Al búgingi qoǵamǵa beı-jaı qaramaıtyndarǵa, mynaý ómirge, otbasyǵa jaýapkershiligi joq aǵalaryn, ákelerin kórip ósken búgingi ul-qyzdardan ne suraısyńdar degim keledi! Jaýapsyz qalǵan osy taqyryptardyń mazmunyndaǵy eń shyndyǵy qalaı edi?
Osy oraıda, qamshynyń sabyndaı ǵana bolǵan qysqa ǵumyrda óz bolashaǵy jaıly jeńil oılaıtyn, ne bolmasa, erteńgi kúnim bir Allanyń qolynda dep ómir súrip júrgenderdiń basym kópshiligi kózi ashyq, kókiregi oıaý jandar ekendigine kóz jetkizdim. Degenmende, biraz qyz-kelinshektermen aralasa júrip, san-qıly taǵdyrlarmen, oı-pikirlermen syr aqtarysqan edim. Oqyrmanǵa oı salar keıipkerlerdiń aıtqandaryn tek ashyq túrde jarııalaýdy jón dep sanadym.
Men osynaý taǵdyrlardyń kimdi de bolsa beı-jaı qaldyrmasyna senemin, sebebi, áıel taǵdyrynyń sońynda – urpaqtyń, Ultymyzdyń bolashaǵy turǵandyǵyn aıta keteıin. Boıynda qasterli uǵymy bar jas býyndardyń aldaǵy keleshegine qandaı jaǵdaılar kedergi keltirýi múmkin? Osy bir jáıtterdi uıatta bolsa halyqqa jetkizetin ýaqyt kelgen sekildi.
Sonaý, 2000 jyldyń kezi bolatyn. Qyzylorda qalasynan shetteý jatqan aýdan ortalyǵynyń kishigirim bazarynyń ishinde temeki, qurt, saǵyz satyp otyrǵan 2-3 ájelerdiń janynan óte bergenimde osy bir sóz qulaǵymdy eleń etkizgeni bar. «Buryn jigitter tárbıeli, salmaqty qyzdardy izdep júrip úılenetin, al qazirgi jigitter ushqalaq, jeńil minezdi qyzdarǵa quda túsip, toı jasap alatyn bolǵan. Mynaý qoǵamda erkekterdiń kópshiligi jeńil minezdilikke boı beredi de, baryp-baryp otbasyly bolý nıetinen aırylady», - dep kesip aıtylǵan sózdiń mán-maǵynasyna biraz jyldar jete alǵanym joq. Jasy birazdy eńserip qalǵan apanyń bul sózi, sózi túgili ultymyzdyń erteńine alańdaı otyryp aıtqan úni sol kúıi qulaǵymda qalyp qoıdy. «Jeńil minezdilik er adamdarǵa laıyq pa? Ádette, buryn mundaıda qyz-kelinshekterdi meńzep aıtatyn. Tipti, solaı bolǵan kúnde de otbasy bolý nıetinen aırylatyny qalaı?» degen oılar keıde esime túskende tań qalyp júrdim. Bir kezderi ózim aralasqan qyz-kelinshekterdiń eshbiri ishimdikke áýestigi joq, temeki de tartpaıdy. Tipti, kıgen kıimderi de ultymyzdyń mentalıtetine saı bolyp júretin. Áıtse de, sol qyz-kelinshekterdiń biri, ekisi ǵana emes, birnesheýiniń ómir joldaryna ańdap qarasam, otbasy baqytyna ıe bola almaı qalypty. Osydan-aq, mynaý qoǵamda bizdi oılandyratyn jaǵdaılardyń asa kóptigin baıqadym. Nege?! Baıaǵy apalardyń sózi taǵy kókeıime kele qalady. Qoǵamnyń azyp bara jatqanyna kóz jetkizip, esimiz barda etegimizdi jınaǵan durys bolar degen oımen olardyń aýzynan estigen sózderdi aına-qatesiz paraqqa túsirip júrdim. Maǵrıpanyń júzinen adaldyq pen ańǵaldyqtyń taby esip tur. Mynadaı qýlar men aılakerlerdiń asyǵy alshysynan kep turǵan dáýirde osy adaldyǵynyń kesirinen qarmaqqa ońaı túse qoıatyny kórinip-aq tur. Biraq keıde tomaǵa-tuıyq, maǵynasyz qos janary mynaý álemniń jaqsylyǵynan góri jamanshylyǵy artyp, ózin múldem túńildirip jibergendeı edi.
- «Aldymdaǵy túrli kedergilerden keıin jasymnyń 35-ke kelip qalǵanyn da sezbeı qappyn. Joǵary bilimim bar. Al tııanaqty jumysqa turýǵa jolymnyń bolmaı qoıǵany. Nede bolsa, keshiksem de turmys quraıyn, degen nıetpen bir jigitpen tanystym. Jasy 42-de, úılenbegen. Mamandyǵy ekonomıst. Ol maǵan «úı jaıynyń barlyǵyn, taıaýda nesıe alsam da toı ótkizetinin, salt boıynsha aýlyma habarshy jiberetinin» aıtyp sendirdi. Alaıda arada aılar ótse de biz qyz ben jigit bolyp kezdespedik. Oıyn-saýyq oryndaryna barmadyq. Ondaı usynystardy ol ózi aıtpaǵan soń, «jasy kelip qalǵasyn ádep saqtaǵan bolar» degen oıym boldy. Sóıtip anasymen, qaryndasymen, aǵa-jeńgelerimen úıine shaqyryp tanystyrdy. Anasynyń júzinen asa bir qýanysh lebin baıqamadym. Múmkin, «salmaqty kisi bolar» degen oımen ózimdi ózim jeńip qoıa saldym. Ne kerek, kúnderdiń kúninde anasyna kómektesýimdi aıta júrip, anaý-mynaý sózdermen úıinde qaldyrdy. Maǵan: «kúıeýge shyqtym» degen sózimdi barsha týystaryma aıtyp habarlap qoıýymdy ótingen soń solaı istedim de. Sóıtip bul «qýanyshty habardy» ózime ózim «habarshy» bolyp barsha týystarǵa, qurbylaryma jetkizdim. «Jigitimniń» úıindegi kishigirim jóndeý jumystaryn jasadym. Al biraq áli úılengen joqpyz. Osy úı remontynan keıin «úılenemiz» degen sózine senip júrgenim. Bir qyzyǵy, sol júrgennen bes jarym aıǵa deıin senip júre berippin. Biraq áli birge túnegen joqpyz. Al kelgen týystaryna eshqandaı nekelenbegen, bir tósekte jatpaǵan meni árqashan «áıelim» dep, al anasy «kelinimiz» dep tanystyryp qoıatyn. «... aldaǵy ýaqta báribir úılenemiz ǵoı, sosyn solaı aıtatyn bolar» degen ne jalǵan úmitke uqsamaıtyn, ne senimge uqsamaıtyn del-sal kúıge túsip taǵy júre berdim. Birde, qystyń qaqaǵan aıazynda bir nárseni syltaýratyp menen «ajyrasatynyn» aıtty. «Ajyrasatyndaı maǵan úılengen joq qoı, munysy qalaı» dep tańyrqap bolǵansha tezirek úıinen ketýimdi talap etti. Barsha týǵan týys, jos-jarandarǵa ne betimdi aıtarym bilmeı shyǵyp kete bardym. Keıin biletin adamdardyń aıtýynsha onyń jaratylysynda erkekke tán emes aqaýy bar bolyp shyqty. Maǵan jańaǵy «úılenem» degeni de týysqandary aldynda kishi sahnalyq qoıylymdarynyń biri eken. Ómirimde mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolam dep oılamaǵan men úshin bul soqqy aýyr kúızeliske deıin alyp keldi. Onyń úıinde bes aıdan asa «ótirik áıel» bolyp turǵanym áli kúnge deıin esimnen keter emes. Bilem, mynaý zamanda bul sekildi alaıaqtardyń tirligine kópshiliktiń boıy úırengen. Bálkim mundaı jaǵdaılar basqalarǵa ómirdegi bolyp jatqan kezdeısoq taǵdyr bolyp ta kóriner. Biraq, bizder sııaqty ómirge urpaq ákelsek, Ana bolsaq degen kinásiz jandardy osylaı bekerden bekerge senimnen aıyrǵany qalaı? Men sııaqty qazaqı tárbıe kórgen qyzdyń bııazylyǵyn, ańǵaldyǵyn paıdasyna sheshkende aldaǵy ómirinen ne utamyn dedi eken? Osydan soń turmys qurýǵa qalaı dátiń barady. Munyń bárin bir Alla kórip tur emes pe?! - deıdi senimniń sergeldeńine túsken qurbymyz.
Al minezi salmaqty, bir qaraǵanda kóńildi, bir qaraǵanda júdeý, qabaǵynda kirbiń bar Ferýza atty sińlimiz sóz basyn «mynaý zaman bizdi qaıda bastap barady ózi» degen saýalmen bastady:
- «Sonaý, 93-94 jyldary stýdentpin. Almatyǵa Túrkııadan, al bizden Stambýlǵa baryp oqyp júrgen stýdentter kóp edi. Sonyń biri bolyp Túrkııalyq Okan atty jigit KazUÝ-niń stýdenti boldy. Tanystyǵymyz kópke barmaı, á demeı-aq odan bas tarttym. Ózi menen eki jas kishi edi. Eshqandaı renjitpeı «sheteldikke turmysqa shyǵýǵa ata-anam qarsy» degen syltaý aıttym. Meniń bar oıym – sol jyldary sheteldikke tıip ketken qazaqtyń qyzdaryn jerden alyp jerge salyp, tipti, nebir sózdermen baspasóz betterinde de jeksurynǵa aınaldyryp qoıǵany bar. Solardyń biri bolǵym kelgen joq. Bir jaǵy keýdemdegi ulttyq namysym da óz elimnen, ultymnan ajyraýǵa boı bermedi. Ózge ultqa kúıeýge shyqsam qazaqtyǵymnan aırylyp qalatyn sııaqty kórinetinmin. Sóıte júrip, men de Maǵrıpa sekildi 33-ke kelgenimdi bir-aq bildim. Ózimmen birge jumysta júrgen qyzdar men kelinshekter biri aǵasyn, biri qaınysyn aıtyp tanystyrǵysy keldi. «Úılenseńshi» desek qazir «qyz joq» dep aıtady. Tanysyp kór, ishimdik ishpeıdi, jumysy bar» degesin men de qalys qalǵam joq. Ýádeli jerge jettik. Sondaǵy «úılenetin qyz joq» dep júrgen jigitim: «Óı, seni áli qyzsyń ba, maǵan áıel kerek. Qyzdyń keregi ne? Saǵan tósektiń ne ekenin basynan úıretý úshin ýaqtymdy ketirmeımin. Men óz izdegenimniń bárin áıelimnen tabýym kerek. Otbasyly bolǵanda da daladan áıel izdegenshe, úıdegi áıelimniń tósekte kóńlimnen shyqqany durys»,-dedi de kete bardy. Bul sózdi birdi jarym jigitten estisem bir sári-aý, el ishindegi tentegi bolar deıtin. Tipti, sońǵy kezderi tanysqan 5-6 jigitter de osylaı oılaryn ashyqsha aıtty. Aýyldan shyqqan oqymysty qazaqtyń jigitteri ǵoı. Ózim, mynaý turmys qıynshylyǵymen arpalysyp júrip, búginginiń erkegi men áıeli osynshalyqty teksizdikke, arsyzdyqqa, bylaısha aıtqanda tómengi sortqa jetip qalǵanyna áli de sengim kelmeıdi. Sonda biz sekildi tárbıeniń yǵymen ósken qyzdar turmys qurmaýy kerek pe? Bizder de mynadaı daraqy túsiniktegi jigitke kúıeýge shyqqymyz joq. Ol jigitterdiń áli de meniń ómirimmen oınamaı shynyn aıtqanyna da táýba. Alaıda bir bilgenim, qazirgi jigitterdiń 80 paıyzyn biz sekildi ardan attap ótpegen, salmaqty minezdi qyzdar qyzyqtyrmaıtynyna kózim jetti. Olarǵa oınaqy, ózin aldap óte shyǵatyn, tósektegi sońǵy jańalyqtardy jaqsy biletin qyz-kelinshekterge úılengisi keletinderi túsinikti. Endi otbasyn quryp qaıtem?»,- degen Ferýzanyń júzinde de osy saýal keptelip qalǵandaı kórindi.
Tekti áýletten shyqqan osy eki qyzdyń eki aýyz sózinen qoǵamnyń azyp-tozyp bara jatqanyna kóz jetkizgen de shyǵarsyz. Búginde zınaqorlyqqa berilip, ózi sekildi zınaqor qatyn izdegen erkekten tekti bala dúnıege keledi dep oılaýdyń ózi artyq shyǵar. Keshegi kúnge deıin Saın kóshesiniń tiri taýarlardyń mekenine aınalǵany belgili, biraq odan jezókshelerden aryldyq deýge bolmaıdy. Olarǵa qazir óz mekenin tańdaýdyń qajeti de joq. «Qudiretti» vatsaptardyń qyzmeti turǵanda kóshe jaǵalap qaıtsin? Bul teksizder kimder? Bile bilseńiz, el arasynda aıtýǵa aýyz barmaıtyn túrli qylmys jasaýshylardyń shyqqan tegin anyqtaǵan medıına ǵalymdary, olardyń ata-analarynyń jeńil júristiler, ishimdikke áýes otbasydan shyqqandyǵyn aıtyp otyrady. Kezinde keıbir tilshilerdiń sýtenerlerge: «qazaqtyń qyzdarynyń baǵyn baılap júrgenderiń qalaı?» degen saýalyna eshqandaı saspastan: «Bul ne degenderiń. Bizdiń «qyzdarǵa» baı-baqýatty bıznesmender quda túsip, toı jasap úılenip júr. Sebebi, bizdiń «qyzdar» tósekte erkeginiń kóńlinen shyǵa biledi ǵoı. Bolashaq kúıeýler biraz ýaqyt bizderge turaqty klıent bolyp júredi de, sońynan qyzdyń ata-anasyna ǵana emes, bizderge de 5 jyldyq aqysyn tólep ketedi. Bizdiń «qyzdarǵa» úılenetin bıznesmenderge osylaı talap qoıamyz» degeni bar.
...Mynadan soń kimdi jazǵyrmaqsyń? Elimizge belgili pýblııst-jazýshy, Moldaǵalı Matqan aǵamyzdyń jıi jazyp júrgen ulttyń tektiligi, tárbıesi jaıly – «Uly dalanyń uly tulǵasyn qalaı daıyndaımyz?!» degen sózi qoıý qarańǵylyqqa sińip ketken jańǵyryqtaı estiledi. Sebebi, tekti urpaq – tekti ata-anadan shyǵatyny ras, al búginde aryn aıaqqa taptaǵan áıel-qyzdarǵa qumar jigitterimiz turǵanda ondaı tekti urpaqty qaıdan taýyp almaqshysyz. Ary qaraı: «Qysqasy, qarańǵy kórge kirgenshe ómir boıyna el, ult, urpaq aldyndaǵy ómirlik, ulttyq, qoǵamdyq qatal jaýapkershilikti árbir áke-sheshemiz, ata-ájemiz, ata-enemiz ar aldynda –dar aldynda turǵandaıyn aıryqsha sezinýimiz asa qajet»,-deıdi kemel oıly akademık Moldaǵalı Matqan aǵamyz. Akademık osylaı armandaǵanda, qarapaıym aýyldaǵy kóregen, dana ájelerimiz budan biraz jyl buryn osy bir daraqy kórinisterdiń bolatynyn aıtyp qoıǵan edi. Turmys taýqymetinen qashyp, jyly oryn men jeńildik izdeýshilerdiń, jan tazalyǵy men jylýyn emes, tósek qyzyǵyn izdep júrgen jeńil júristilerdiń kesirinen az ǵana ultymyzdyń qurdymǵa ketpesin desek hadıs shárıfterdegi adamzatyna oı salar osy bir izgi sózderdi este ustaǵanymyz durys shyǵar:
«Allahtyń aldynda zınadan úlken kúná joq» (R. Nasıhın). «Bir jerde zına jáne rıba kóbeıse, ol jerdiń halqy bálege ushyraıdy» (Hakım).
«Zınanyń dúnıede úsh zııany bar:
1- Ádemilikti jáne júzdegi nurdy ketiredi,
2- Kedeılikke jol ashady,
3- Ómirdiń qysqarýyna sebep bolady.
Aqyrettegi úsh zııany:
1- Allahý ta’ala ashýlanady,
2- Qııamette esebi qatań bolady,
3- Jahannam otynda azap shegýge sebep bolady» (Tabaranı).
Búgingi jas býyn jetkinshekterdi osy hadısterdegi tárbıemen, ıslamnan nár alǵan atalarymyzdyń salt-joralǵysymen ósirip, jetildirsek ımandylyq atty ar-uıatymyzdyń qaıta jandanatynyna senimimiz mol.
Shara Qurbanova
Abai.kz
