"Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý" qaǵıdasyn aqsaqaldar sheship otyrǵan / informburo.kz ıllıýstraııasy
Bul qaǵıdanyń shyǵý tarıhy. Jeti ataǵa deıin qansha urpaq kórgenin qalaı esepteımiz? Jeti ataǵa tolǵannan keıin qandaı joralǵy jasaǵan? Tolmasa qalaı jazalaǵan?
Qazaqta jeti atasyna deıin týystyq qatynasy bolmaǵan, ana súti aralaspaǵan jastarǵa – úılenýge jol ashyq. Biraq "Jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý" – shart.
Tipten, úılenetin azamat qalyńdyqty jeti taýdan asyp, jeti ózennen ótip tapsa, erlik sanalǵan. Mine bul – urpaq saýlyǵyn, qan tazalyǵyn, tektilikti saqtaýdyń eń uly ári eń senimdi joly retinde álemde moıyndaldy.
Jeti jarǵy ne deıdi?
Jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý – ata-babamyzdan beri kele jatqan qatań quqyqtyq zań-ereje. Dúnıege keler urpaqtyń qanynyń tazalyǵy men deniniń saýlyǵyn saqtaý maqsatynda jeti ataǵa deıin qan aralastyrmaý sharty – baǵzy zamannan ınıstıtýt bolyp qalyptasty. Bul – fızologııalyq jáne psıhologııalyq aýytqýdy jáne aýrýdy týdyratyn genetıkalyq ózgeristerdiń aldyn alý úshin jasalǵan saqtyq sharasy.
"Jeti Jarǵy" – qazaq halqynyń ómir súrý ortasy men tarıhı tanymyna saı jasalǵan dala zańy. Qazaq hany áz Táýke "Qasym hannyń qasqa joly" men "Esim hannyń eski jolyn" jetildirip, sol negizde "Jeti jarǵy" zańdar jınaǵyn jaryqqa shyǵardy. Bul – Táýkeniń jeti jarǵysy degen atpen tarıhqa qaldy.
Jeti jarǵynyń nekelik qatynastar týraly babynda balıǵatqa tolýmen qatar, ekinshi shart – bul bolashaq jubaılardyń jeti ataǵa deıin týystyq qatynasta bolmaýy talap etilgen. Onda balıǵat jasy on úsh bolyp belgilengen.
Sonymen birge atastyrý, aıttyrý, quda túsý, ǵashyqtyq jáne basqa da jolmen qosylýdyń erejeleri aıqyndaldy. Qalyńmal berýdiń tártibi de rý basylary men aqsaqaldardyń kelisimimen halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyna qaraı ońtaılandyryldy. Bunyń qazaqta "baı baıǵa, saı saıǵa quıady" degen máteline aınalǵany belgili.
Aq Orda hany Áz Jánibektiń jarlyǵy
Alash urandy kúlli qazaq ózderiniń jáne urpaǵynyń minsiz bitistik bolmaǵy sharty úshin: Aýyz (bir – avtordan): jat tóselmelik, jat nıet, bát qylyq búginnen bastap tıym bolmaǵy – shart jaraǵy. Eger kózge shalynsa, qara mańǵaz artynsha mingizilip, órtelmelik qalma álpetine jaqpaýlylyq, jaǵa jurt kórmelik istemek shart.
Kóz (eki – avtordan). Jeti atadan ilgeri qyz alysqandar búginnen bastap bolmaýy shart jaraǵy. Eger olaı bolǵanyna kóz jetkizse, jubaılardy teń bas qylyshtamaq shart.
Kóz muryn (úsh – avtordan). Betten súıetin jat qylyq búginnen bastap tıym. Jáne Allalyq shala jaralymnan basqa naýqastar árqandaı pende balasyna bolsa da tostaǵannyń shetin tistetpeýi shart. Eger aıqyn uǵynystylyq bolsa, elý qamshy dúremelek jaraǵy, oǵan suram joqtyǵy aıqyndylyq. Áshkere qarsylasqan adamnyń ózi kim bolsa da jer úımek. Jarmany jarlyq atqartýǵa ketip qalǵan soń, han maǵan: Jaraısyń, qara úzgen shıpager, kóziń shoqsha jaınap. Ilme jaýap bergiń degizdi tulǵańdy der qaınama sarqylmas jatqan qaınap. Óńger, úlgińdi tıtteı de qaldyrmaı, jasyryp jatpaı, búkpesiz, tolyq ashyq jazyp shyq. Bolǵan soń Ordaǵa kelip jeke ózime oqyp ber, qazynada saqtatam. Qasyrqaǵańa qaraı syıyńdy alyp, mártebeńdi ıeleısiń, – delingen.
Mine bul Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń Shıpagerlik baıanynda jazylǵan jaǵdaı.
Jesirdiń taǵdyry da qandastyq baılanysqa qaraı sheshilgen
Qazaqtyń eń úlken daýynyń biri – jesir daýynyń kesimi men jazasy taǵaıyndaldy. Jesir – kúıeýi qaıtys bolǵan áıelge beriletin ataý. Ol ózi túsken jurtqa "jesir" atanady. Onyń taǵdyryn jesirdiń ıesi bolǵan áýlet ne rý sheshedi. Qalyńmaly tólenip, qudalyq joralǵysy jasalǵan qyz da atastyrylǵan kúıeýi qaıtys bolsa "jesir" esebinde qaralady.
Quda túsip, aıttyrǵan jerine barmaı qashyp, ózge jigitketurmysqa shyǵyp ketken qyzdyń tórkini alǵan qalyńmalyn qaıtaryp, ústine taǵy da úsh toǵyz aıyp tóleýge tıisti boldy. Egerde, qyzdyń artynda boıjetip otyrǵan sińilisi bolsa, ony burynǵy tólengen qalyńmaldyń ornyna qashqan qyzdyń ornyna "qalyńsyz" beredi.
Ámeńgerlik salty
"Jesirin jatqa bermeý" de qazaqtyń óz tuqymynyń basqa elge ketpeýi ári urpaǵyn óz jurtynda qaldyrýdyń, qan tazalyǵyn saqtaýdyń bir joly. Onda balasy bolsa da, bolmasa da jesir qalǵan áıeldi kelgen jerindegi qaıyndarynyń birine atastyrady. Bul máselede de múmkindiginshe qaıtys bolǵan er adamǵa týystyq baılanysy eń jaqyndarynyń arasynan tańdalady.
Bul bir jaǵynan jetim qalǵan balanyń janashyr aǵaıynnyń qolynda ósýine de sebep. "Óz óltirmeıdi, jat jarylqamaıdy" qaǵıdasyn ustanǵan. Árıne qalyńy tólengen jesir jatqa ketse ekonomıkalyq jaqtan da tıimsiz jaǵy taǵy bar.
Al jesirdiń tórkin jaǵy da "qaıta shapqan jaý jaman, qaıta kelgen qyz jaman" dep yrymdap, qaıtyp kelýine ruqsat etpegen. Kúıeýi ólip, qaraıtyn adamy joq bolyp, qaıtyp kelse betine qara kúıe jaǵyp qoıǵan. "Qara bet bolý" degen osy salttan shyqqan. Keıde nekesiz bala týsa da betine kúıe jaqqan. Alaıda sábıdi perishte sanap, tıispegen.
Keıde jubaıy qaıtys bolyp ketken er adam baldyzyna, ıaǵnı áıeliniń sińlisine de úılenedi. Árıne baldyzynyń jasy jetip otyrsa. Bul da balaǵa oń qabaq tanytady degen sebepten bolsa kerek. Jesir qalǵan áıeldi jatqa jibermeýdiń taǵy bir sebebi – onyń balasy bolmasa da qudaı qosqan qosaǵynyń tektik belgileri burynǵy kúıeýi arqyly jesirde saqtalatyndyǵy. Bul – qazirgi ǵylym da moıyndaıtyn shyndyq.
"On úshte otaý ıesi" nemese "qalpaqpen uryp alý"
Qazaq halqy balaǵa 13 jastan bastap úılenýge ruqsat etken. Tipten "Jeti jarǵynyń" neke týraly babynda on úsh jasqa tolmaǵan bala qylmystyq jaýapqa tartylmaıdy dep belgilengen. Zańdar jınaǵynda nekege otyrýǵa 13 jastan ruqsat etiledi. Mine budan balıǵat jasynyń 13 ekenin ańǵarýǵa bolady.
Qazaqta aıtylatyn "On úshte otaý ıesi" degen maqal da osydan shyqqan. Keıde qyz bala tym álsiz bolsa tolysyp, ómir súrý qabileti jetkenge deıin kútken. Deneli nemese erte eseıgen bolsa, erte nekege ruqsat etip otyrǵan.
Buny qazaq "Tymaqpen uryp alý" dep atalypty. Iaǵnı, tymaqpen urǵanda jelp etpese eseıgen, deneli, turmysqa shyǵýǵa bolady dep eseptegen. Mine, bul – atalarymyzdyń eki jasty úılendirý barysynda qyzdyń densaýlyǵy men jaǵdaıyna da qaraǵandyǵyn bildirse kerek.
Súıek jańǵyrtý
Baıahmet Jumabaı, etnograf, jazýshy: "Qazaqtyń nekege qatysty taǵy bir jaqsy salty – súıek jańǵyrtyp quda bolý. Munda qudandaly bolǵan áýlet uzaq ýaqyt ótken soń, týystyq baılanysty úzbeý maqsatynda bir-birine qyz berip, kelin alysatyn bolǵan. Muny – súıek jańǵyrtý dep atapty.
Alaıda jıendik ne naǵashylyq týystyq qatysy joq týysqandardy ǵana bir-birine úılendirgen. Eshqashan jıenine naǵashysynan nemese naǵashysyna jıennen qyz alyp bermegen.
Tek qudalyq qatysy bar quda balalar men qudashalardy úılendirip otyrǵan. Munda qan tazalyǵyn saqtap ǵana qoımaı "quda myń jyldyq" dep týystyqty ary qaraı jalǵaý jolyn kórýge bolady".
Jigittiń úsh jurtynyń qaısysynan qyz alysýǵa bolady?
Qazaqtyń úsh jurty: óz jurty, naǵashy jurty, qaıyn jurty. Mine osy úsh jurttyń ishinde óz jurtynan jáne naǵashy jurtynan eshqashan qyz alyspaıdy. Al qaıyn jurt sál basqasha. Iaǵnı, qandyq týystyq baılanys bolmasa nemese quda bala men qudashalardy ózara aıttyrady.
Keıde naǵashyly-jıendi jaq eki-úsh atadan keıin, kedeılikten ne soǵystan úılene almaı qalý sekildi qıyn jaǵdaılarda atastyratyn bolǵan. Biraq bul barynsha sırek kezdesedi. Nemese jubaıy qaıtys bolǵan erkekke qaıyn jurtynan qyz alýǵa bolady. Kóbinese baldyzdaryn alǵan.
Aıttyrý jáne atastyrýdyń aıyrmashylyǵy
Aıttyrý men atastyrý ekeýi eki basqa. Otaý kóterer jasqa jetken jigit qalyńdyq izdep, unatqan qyzy maquldyq bergennen keıin, úlkenderdiń ruqsatymen aıttyrady.
Al, atastyrý – dos-jar adamdar óz dostyqtaryn urpaqtan-urpaqqa jalǵastyrý úshin biriniń jubaıy qyz tapsa, ekinshisiniń jubaıy ul tapsa atastyratyn bolǵan. Eger bala týylmaı turyp, serttesip atastyrylsa "bel quda" dep, al týylǵannan keıin atastyrylsa "besik quda" dep ataǵan.
Mysaly, "Qozy Kórpesh – Baıan sulý" ǵashyqtyq jyryndaǵy Qozy men Baıan bel quda bolyp, atastyrylǵan.
Keıde baılar da óz múddeleri úshin balalaryn bir-birine atastyryp otyrǵan. Nemese eki kedeı adam. Mysaly, balalary kedeılikten úılenbeı júrse.
Qarsy quda bolý
Bul da túrli jaǵdaılarǵa baılanysty. Qatar aýylda boı jetip otyrǵan qyzdary, er jetip uldary bolsa úlkenderdiń kelisimimen biri qyzyn qarsy jaqqa berip, onyń ornyna bir qyzdy kelin etip alyp "qarsy quda boldyq" dep ataǵan. Bul da úlkender men jastardyń kelisimi boıynsha bolǵan.
Mundaı qudalyqta eki jaq ta qyz alyp otyrǵandyqtan qudalyqtyń yrymyn jasaǵan ári qalyń mal alý jaǵyn jeńildetip otyrǵan. Munyń taǵy bir jaqsy tusy – eki jaqtyń týystyq baılanysy barynsha jaqyndap, balalarynyń ózara aralasýyna da áseri bolǵan.
Qazaq jeti ataǵa tolyp, qyz alysýǵa ruqsat bolǵanda qandaı joralǵy jasaǵan?
Baıahmet Jumabaı, etnograf, jazýshy:
"Árıne, bul jaǵdaı eki jastyń ózara mahabbatynan týyndaıtyny belgili. Mundaı kezde aýyl aqsaqaldary men bıleri aqyldasqan. Eger eki jastyń týystyq baılanysy jeti ataǵa tolsa, jeti rýdan bıler men aqsaqaldardy jınap, "Aqsarbas" aıtyp, mal soıyp, batasyn beretin bolǵan. Sonymen birge jańa shyqqan rýǵa rý atyn, en-tańbasyn, arýaq-uranyn belgilep bergen. Mine osy batalasýdan keıin bul eki rý bir-birinen qyz alysatyn bolypty".
Jeti ataǵa jetpeı qosylǵandarǵa qoldanylǵan jazalar
Jaza ár túrli bolǵan. Teris bata, tas atý, ústinen mal aıdaý, elden alastaý, asaýdyń quıryǵyna taǵý.Jeti ataǵa tolmaı qosylǵan jastardyń máselesin rý basshylary men aqsaqaldarynyń jınalysy sheship otyrǵan. Aldymen 3 ten 5 retke deıin eskertý jasaǵan. Eger eki jas aqsaqaldardyń, áke-shesheniń sheshimine qaramaı úılense, qashyp ketse eń aldymen "teris bata" bergen. Sonymen birge qaıda qashyp ketse de taýyp alyp, jazalap, tipti, óltirip otyrǵan.
Sebebi, bul – búkil rýdyń ar-namysyna daq túsirip, qara bet qylatyn, ata-babanyń salt-dástúrine qııanat keltiretin aýyr qylmystardyń biri retinde tarıhqa qaldy.
Teris bata – áke-sheshesi, ne qatty nazary túsken aqsaqal ne ana alaqanyn teris qaratyp jaıyp, laǵnet aıtyp, qarǵys duǵasyn oqyǵan.
Mundaıdan eldi shektep, halyqqa úlgi etý úshin "tas atý" arqyly da qııa basqandardy jazalap otyrǵan. Onda ár úıden bir adamnan shyǵyp, bir kesek tasty eldi qara bet etken qylmyskerge atqan. Bul dinı jazalaý túrine uqsap ketedi.
Keıde tórt jaqqa kerip, jerge jatqyzyp baılap qoıyp, ústinen qoraly qoıdy arly-berli ótkizý arqyly maldyń tuıaǵyna taptatyp óltirgen.
Elden alastaý – keıde osyndaı aýyr qylmys jasaǵan eki jasty baılap, elden alys jerge aparyp, tentiretip qoıa bergen. Óltirmegen.
Budan tys asaý jylqynyń quıryǵyna taǵyp, súıretip jibergen jaǵdaılar da bolypty.
Tartyp ákelgen jesirdi tazalaý joralǵysy
Eger, áıeldi basqa rý ne jaý tartyp áketse, er azamattar "rý namysyn taptady, qorlady", "jesirdi jatqa jiberip tiri júre almaımyz" dep áketken jaqpen soǵysyp, kaıta tartyp ákelgen.
Odan keıin "aǵyn sýǵa toǵytý", "qyryq shelek sý quıyp, jýyndyrý", tazalaý yrymyn jasaǵannan keıin qaıtadan nekesin qıdyryp, adamyna qosqan.
Keıbir ǵashyqtyq jyrlary "Jeti atadan qyz alyspaý" zańynan soń týyndaǵan
Bul týraly "Qalqaman – Mamyr" ǵashyqtyq jyryn mysalǵa aıtýǵa bolady. Onda Qalqaman men Mamyrdyń aralaryndaǵy týystyq qatynas jeti ataǵa tolmaǵandyqtan aqsaqaldar jaǵynan úılenýge shek qoıylady. Sonymen ǵashyqtardyń arasynda tragedııa týǵany belgili. Sol sebepti Mamyrdy týystary atyp tastaǵan – mine budan qazaqtyń jeti ata qaǵıdasynyń óte qatal zań ekenin kórýge bolady.
"Qalqaman – Mamyr" – 1722 jyly bolǵan tarıhı oqıǵaǵa baılanysty shyǵarylǵan dastan. Avtory Sh.Qudaıberdiuly. Jas jigit Qalqaman men arý qyz Mamyr bir-birine ǵashyq bolyp qosylǵanymen, olardyń bir rýdan shyqqandyǵyna baılanysty, eki jas "dástúrdi buzǵany úshin" ólim jazasyna kesiledi. Mamyr óz týysy Kókenaıdyń qolynan qaza tabady. (Ýıkıpedııa ashyq enıklopedııasynan alyndy).
Rýdy suraý – úlken ulaǵat
Jastardyń ózara rý surasýyn jaman ádet dep aıta almaımyz. Osy arqyly óz tekterin biledi ári tanysqan qyz-jigit ara týystyq baılanystyń alys-jaqyndyǵyn da aıyrady. Mine bul jastardyń til tabysyp, ózara sóz baılasýyna yqpal etedi.
Qazir de kóptegen azamattar óz rýlastaryn jaqyn týysy retinde qarap, kómektesedi. Sondyqtan "ý ishseń rýyńmen" degen osydan qalsa kerek. Bul jerde ár adam óz týystary aldynda belgili jaýapkershilik arqalaıtynyn kóremiz.
Qazir 10-15 ataǵa deıin qyz alyspaıtyn rýlar kóp. Árıne olardyń ishinde de biren-saran joldan taıǵandary da bar shyǵar. Biraq bul –kóbine amalsyz jaǵdaı.
Taǵy bir jaǵynan osy zamanǵy medıınanyń damýy – jeti ataǵa tolmaı qyz alysýdyń urpaq saýlyǵyna úlken zııan ekenin dáleldegennen keıin de bolyp otyrýy múmkin. Mysaly, tájik, ózbek elderi týystarynyń bir-birimen úılenýin qansha tıym salsa da toqtata alar emes.
Qaraqalpaq jáne bir bólim noǵaı men qumyq, az bashqurtta bul salt joǵalyp barady
Óıtkeni bular XVI – XIX ǵasyrǵa deıin qazaqtan bólinbegen týysqan ulystar bolatyn. Olar qazir ózderi turǵan ortalaryna baılanysty bul salttan aıyrylyp bara jatyr.
Qaraqalpaqtar men noǵaılar Keńes odaǵy qurylǵannan keıin qazaqtan alystaı bastady. Týys ara qyz alyspaý dáriptelse de jeti ataǵa deıin degen qaǵıda ustanbaıdy eken. Onsyzda sany az bolǵan soń amalsyzdan ózara qyz alysýǵa beıimdelgen. Qaraqalpaqtar sóıtip aqyryndap ózbekterdiń saltyn qabyldaı bastady.
Mońǵolııa men Altaıdaǵy aǵaıyn tóńiregindegi qazaqtan qyz alysýdy toqtatý kerek deıdi
Baıahmet Jumabaı: "Mysaly, Monǵolııanyń Baıanólgeı aımaǵynda 100 myńnan astam qazaq bar. Olar ózara qyz alysa-alysa, rýlary ár túrli bolsa da naǵashy-jıendik sebebinen týystyq, qandastyq jaǵynan barynsha jaqyndasa túsken. Muny kórgen aýyl aqsaqaldary jastarǵa basqa alys taıpalardan, rýlardan qyz alysyp, qan tazalyǵyn saqtaýdy dáripteı bastady.
Sebebi, kez kelgen eki qazaq rýy basqa bolsa da, ne naǵashy, ne jıen jaǵynan jeti ataǵa tolmaıtyn qandastyq jaqyndyqta bolýy múmkin. Tipten, uzaǵanda úsh-tórt atadan aspaıdy dep otyr".
Astana halqynyń basym bóligi dúnıeniń tór buryshynan kelgenin eskersek, bul – ultymyzdyń qan tazalyǵyn saqtaýǵa barynsha oń áser etedi.
Arab, túrik, parsyda emshek súti aralaspaǵan aǵaıyndy da úılendire beredi
Musylman elderindegi mundaı jaǵdaı ulttyń densaýlyq sapasyna qatty áser etken. Olar kóp jaǵdaıda "jaqsy qyzdy jatqa bermeımiz" degen syltaýmen ózara týys eki jasty úılendire beredi. Tek emshek súti aralaspasa boldy dep esepteıdi.
Tipten, Tájikstanda osyndaı nekeniń kesirinen múgedek adamdardyń sany tym kóbeıip ketken. Osyǵan baılanysty úkimet arnaýly qaýly da qabyldap, týystyq, qandastyq baılanysy jaqyn bolsa nekelenýge tyıym salatyn erejeni bekitti. Úgit te júrgizip otyr. Qytaı eli de nekelený aldynda qan teksertýdi mindettegen.
Aıǵyr da óz baıtalyna shappaıdy
Qazaqtar ózin "jylqy minezdes" dep aıtady. Jylqynyń basqa janýarlardan erekshe bir qasıeti – tazalyǵy men tegine adaldyǵy.
Ádette aıǵyr ózinen týǵan qulyn baıtalǵa shyqqanda qýyp shyǵyp, basqa úıirge ketýge májbúr etedi. Sonymen birge óz kindiginen taraǵan erkegin de úıirden qýady.
Jylqy – úıirsek, óte namysshyl jáne taza da bekzat jaratylys.
Ulttyq órede oılaý Jeti atadan bastalady
"Jeti atasyn bilgen jeti jurttyń qamyn jeıdi" degen ataly sóz bar.
Jeti ata: 1. Bala. 2. Áke. 3. Ata. 4. Arǵy ata. 5. Baba. 6. Túp ata. 7. Tek ata.
Jeti urpaq. Gazet-jýrnaldarda da, kitaptarda da jeti atany kóbine bylaı bólip keledi:
1. Áke. 2. Bala. 3. Nemere. 4. Shóbere. 5. Shópshek. 6. Nemene. 7. Týajat. 8. Júrejat. 9. Jekjat. 10. Juraǵat. 11. Jamaǵaıyn. 12. Qaımana.
Jeti atadan taraǵan urpaq jeti rýly elge aınalatyny belgili. Qazaqy tárbıe kórip, bekzattyq pen tektilikti tý etken azamat jeti ata men jeti urpaqtan taraǵan, ósken áýletterdi jáne rýlardy óziniń qandas týysy retinde tanıdy.
Sonymen birge belgili dárejede týystyq jaýapkershilikti arqalaıdy. Al oǵan óz jurtyn, naǵashy jurtyn jáne qaıyn jurtyn qosyńyz. Tipten, "Quda myń jyldyq" dep qudalardy qossańyz, kúlli taıpa men halyqtyń júgi – óz týysqanyńyzdyń júgi bolyp shyǵa keledi.
Mine, naǵyz ulttyq órede oılaý degen osy! Ulttyq órede oılaý týystyq sezimnen bastalady. Rýdy álde kimderdiń óz jymysqy múddesi úshin paıdalanýy – saıası alaıaaqtyq.
Mysaly, siz 35 jasta bolyp, 3 balańyz bolsa, ár baladan orta eseppen 3 baladan urpaq qalady dep eseptesek jáne ár 35 jyldy bir ata ketetin dáýir dep eseptesek, jetinshi ataǵa barǵanda qandas týystyń sany 6561 bolady, segizinshi atada 19 618 adam bolady eken. Eger ár adam ortasha eseppen 4 baladan urpaq jalǵaıdy dep eseptesek, jetinshi ataǵa barǵanda 65 536, segizinshi ataǵa barǵanda 262 144 týysyńyz bolady. Bul da qyzyqty maǵlumat.
Bir erkektiń uryǵyn bir top qyzǵa salý – "jeti ataǵa deıin qyz alyspaý" qaǵıdasyna qaıshy
Belsizdikten ne bedeýlikten sábı súıe almaǵan jas otbasylar men turmysqa shyǵa almaǵan qyzdar aqyry osy joldy tańdaıdy. Munyń Qazaqstanda da beleń ala bastaǵany jasyryn emes. Alaıda bul jerde qazaqtardyń ne nársege kóńil bólgeni durys?
Mysaly, bir erkektiń uryǵyn 20 qyzǵa salsa, sol 20 qyzdan týǵan balanyń ákesi bir adam bolady. Al sol 20 bala óz ákesin bilmese, tipten eseıgende bir-birimen úılense ne bolmaq? Odan da soraqysy, sol uryǵy alynǵan beıtanys erkek – jaýyz, qanysher, malǵun, ıaǵnı tegi jaman bolsa she?
Múmkin qazaqqa tekti urpaqty taratý úshin jáne "jeti atadan qyz alyspaý qaǵıdasyn" saqtaý úshin uryq tapsyrǵandarǵa rýyn, jeti atasyn bilý, jazý shart dep Zańǵa engizý kerek shyǵar?
Ne bul belsizdikti, balasyzdyqty sheshý barysynda, ıaǵnı áıelge uryq salý barysynda kúıeýiniń tike týystarymen kelise otyryp, týysqandyq qatynasy bar adamnyń uryǵyn alý kerek. Bul – qandyq tekti jalǵaýdyń bir túri retinde qalar edi.
Shata uǵymy – "belgisizden bı, beldeýsizden úı shyqqan" zaman
Bul jerde "shata" degenge túsinik bere ketsek. Nekeli erli-zaıypty ekeýdiń arasyna bireý kirip, odan týylǵan balany "shata" dep ataǵan. Keı jerlerde nekesiz týylǵandardy da "shata" dep atapty.
Mine bul – tegi belgisiz urpaqtyń kórinisi. Sebebi, kúıeýi bala taptyra almaǵanymen, onyń gendik kody sol áıeldiń jatyrynda belgili dárejede saqtalady. Qazirgi keıbir ǵylymdar da osyndaı pikirdi aıtyp otyr. Olar osyndaı jaǵdaıda balada eki ákeniń de gendik kody bolýy múmkin deıdi.
Ekinshiden, eshqashan kıiz úıdi kórmegen kelimsekterge, tipti qytaı men afrıkalyqtarǵa deıin qyzdarymyz turmysqa shyǵyp, úı paıda bolyp jatyr. "Beldeýsizden úı, belgisizden bı shyǵady" degen boljam osyǵan aıtylǵan.
Jalpy tekten ajyrap, rýhanı azý – kúlli adamzatqa kelgen apat ekenin túsingen durys. Sondyqtan qazaq "qyzǵa qyryq úıden tıym" ǵana osyndaı ospadarlyqtarǵa tosqaýyl ekenin túsingen.
Sýrrogat ana – jatyr jaldaý "jeti ataǵa deıin qyz alyspaý" qaǵıdasyna qaıshy ma?
Áıel adam óz jatyrynda bala kóterý múmkindigi bolmaǵanda nemese basqa da sebepterden sábı súıe almaǵan kezde kúıeýimen kelise otyryp, óz uryqtaryn basqa ananyń jatyryna salyp ósiredi. Ol úshin joǵary syıaqy tóleıdi.
Alaıda tuqymy basqa bolsa da tar qursaǵyn keńitken, ananyń qany tamyrynda aǵyp, ana aǵzasy arqyly nár alǵan balada sol ananyń gendik kody qalmasyna kim kepil? Sondyqtan bul da barynsha abaı bolatyn tásil.
Bálkim jatyry jaldanatyn anany da týystyq qatynasy barynsha jaqyn adamnyń arasynan tańdaý kerek shyǵar. Biraq, bul týystyq, adamgershilikke, tektik etıkaǵa qanshalyq úılesimdi degen aýyr da súbeli suraqty týyndatady.
Eń durysy "tek júrgen toq júredi" qaǵıdasyn ustanyp, babalar jolymen, "ala jip attamaı", adam degen atty saqtap ómir súrgenimiz abzal shyǵar.
Bir otbasyndaǵy erli-zaıypty qalaı saqtanǵan jáne sút ana týraly
Mysaly, úıdegi anasynyń sútin emip júrgen kishkentaı sábıdiń aýzyna salǵan taǵamdy ákesi jemeıdi. Bul da qatań shektelgen. Sebebi, súttiń nili tamaq arqyly qanǵa ótse, ol da qan tazalyǵyna áser etedi.
Balalaryn úılendirý aldynda da áke-sheshesi qan tazalyǵy jaǵynda úlken jaýapkershilik atqarǵan. Bir balany eki ana qatar emizbeýge tyrysqan. Qajet bolsa tek abysyndar ǵana bir-birine emizýge ruqsat etken. Ony sút anasy dep qurmettep, at mingizip, shapan jaýyp, sábıdiń anasy retinde syılap otyrǵan.
Sol úshin qazaq arasy jeti atadan artyqtardy jeti taýdan asyp, jeti ózennen ótip baryp úılendirip otyrǵan.
Keshegi, "Qyz Jibek" ǵashyqtyq dastanyndaǵy Tólegenniń aılyq jol júrip baryp, qalyńdyq aıttyrýy da sol qan tazalyǵyn saqtaý úshin jasalǵan bir shara dep aıtýǵa bolady.
Ult saýlyǵy – urpaq saýlyǵynan bastalady
Jahandaýdyń daýyly búkil álemdegi kóptegen qundylyqtyń shańyn qaǵyp, alasapyranǵa aınaldyrǵanyn halyq barǵan saıyn sezinýde. Alaıda ata-babamyzdan kele jatqan urpaq qorǵany – ulttyq ádet-ǵurpymyzdyń ulylyǵyn barǵan saıyn sezine bastadyq. Sol urpaǵymyzdyń qamyn oılaǵan ata-babamyzdyń kóregendigine kúlli álem tańdandy.
Ábý-Násir Ál-Farabı, Óteıboıdaq Tileýqabyluly, Júsip Balasaǵunı syndy uly ǵalymdarymyz, Esimhan, Qasymhan, Áz Táýke syndy handarymyz, Áıteke, Tóle, Qazbek syndy sheshen bılerimiz parasattyń paıymy bolǵan ǵajap rýhanı mura qaldyrdy.
Áne sol eń uly muranyń biri – Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúri. Bunyń urpaǵymyzdyń saýlyǵyn saqtap turǵan altyn tireý ekenine kúmán joq.
