Keıingi kezde áıelder men qyzdardyń shylym shegýin jıi kóretin boldyq. Tipti keıde mektepterdiń janynan ótip bara jatsań 14-15 jastaǵy shynashaqtaı qyzdar toptasyp alyp temeki tartyp turǵanyn kóresiń. Kóresiń de qynjylasyń. Baıaǵyda bizdiń bala kezimizde de áıelderdiń kázıttiń jyrtyndysyna oralǵan mahorkany tartyp otyrǵandaryn kórýshi kórdik. Biraq olardy aıyptaýǵa bolmaıtyn, óıtkeni biriniń kúıeýi soǵysta qaza tapty, bireýleri jaqyndarynan aıyrylyp jatty, bir jaǵynan azapty turmystyń taýqymeti bar. Basyndaǵy qasiretterin az da bolsa jeńildetý úshin temeki tartatynyn shyǵar deıtinbiz.
Al qazir jas qyzdardyń, jas kelinshekterdiń «baıy ólip, baǵy kúıip» jatqandaı jip-jińishke symdaı sıgaretterdi qunyǵa sorǵandaryn kóresiń. Ári olarǵa «áı der áje, qoı der qoja» joq. Genderlik saıasattyń teris áseri kózge uryp tur. Buryn osyndaı ádepsizdikti, tártipsizdikti kórsek, qoǵamdyq turǵydan eskertý jasaýǵa bolatyn. Qazir aýzyńdy ashyp kór!
Ras, sońǵy jyldarda elimizde jurt jappaı baratyn kópshilik jerlerde, qoǵamdyq kólikterde, jumys oryndarynda, taǵy basqa oryndarda temeki shegýge arnaıy zańmen tolyqtaı tyıym salyndy. Alaıda soǵan qaramastan shylym shegýshiler, onyń ishinde qyzdar men áıelder azaıý ornyna kóbeıip barady.
Jer betinde 1,1 mlrd shylym shegýshi bolsa qazir sonyń úshten birine jýyǵyn áıelder quraıdy eken. Ári temeki óndirisimen aınalysatyn kompanııalar sońǵy jyldarda óz ónimderin kóbine áıel tutynýshylarǵa baǵyttaıtyn boldy. Qazaqsanda naqty zertteý júrgizilmegen. Reseıde birneshe jyl buryn júrgizilgen zertteý derekterine qaraǵanda mektep jasyndaǵy oqýshy qyzdardyń 24 paıyzy, uldardyń 27 paıyzy temeki tartady eken. Qazaqstanda mundaı kórsetkish Reseıden artyq bolmasa kem emes dep oılaımyn. Qyzyq bolǵanda búkil dúnıe júzinde shylymqor erkekter sany kemip, kerisinshe shylymqor áıelder sany kúrt artyp barady.
Birqatar zertteýshiler mundaı qubylysqa nysanaly marketıng pen temeki jarnamasy áser etip otyr dep esepteıdi. Budan on jyldaı buryn álemde 250 mıllıon áıel shylym shegetin bolsa endi taıaý jyldarda onyń sany jarty mıllıardqa jetpek. Dúnıe júzilik densaýlyq saqtaý uıymnyń derekterine qaraǵanda jyl saıyn shylymqorlyqtan 8 mıllıon adam qaza tabady eken. 1,2 mln adam ózderi shekpese de basqalardyń shekken temeki tútininiń saldarynan kóz jumady. Qazaqstan temeki tartýdan Orta Azııa men EAEO elderi arasynda 17 paıyzben úshinshi orynda. Eń az tartatyn elder Túrkmenstan (4 paıyz) men Ózbekstan (9 paıyz). Eń shylymqor el – Reseı (27 paıyz).
Temeki ónerkásibiniń alpaýyttary ónimderin ótkizý úshin ne bir túrli aıla-sharǵylarǵa barýda. Ádeıi áıelderge baǵyttalǵan óte ádemi dızaınmen jsalǵan, jińishke sıgaretterge basymdyqtar berilýde. Sıgaretten góri zııansyz degen jeleýmen IQOS, glo, lil, Jouz sııaqty shylym qyzdyrǵysh gadjettik qurylǵylardy kóptep shyǵaryla bastady. Qorqor degen báleket te ózindik «modaǵa» aınalǵan sııaqty. Qorqor júrgen jerdiń bárinde derlik báńgilik (esirtkilik) saýda qatar júretinin jurttyń bári biledi.
Jalpy ǵalymdar shylym da esirtki tárizdi táýeldilik týǵyzatyn nıkotındik zat ekendigin dáleldegen. Temekiniń zııansyz dozasy degen bolmaıdy! Temeki ónimderi áıel aǵzasyna óte zııandy. Temeki ónimderiniń barlyq túrleri táýeldilik týǵyzady!
Ókinishke qaraı shylymqor qatyndar da shylymqor erkekter sııaqty temekiden paıda bolatyn zardaptar saldarynan qaza taýyp jatyr. Ári bul ıfrlar jyldan jylǵa ósip barady. Ásirese bul áıelderdiń adam urpaǵyn damytý (jynys, qynap, jatyr moıyny, omyraý) organdarynyń qaterli obyr men jalpy osteoporoz dertine ushyraý yqtımaldyǵyn arttyryp otyr. Sıgaretke ketetin shyǵyndar otbasy bıýdjetine de teris yqpalyn tıgizetini taǵy bar.
Sondyqtan ár otbasynda, ár ujymda shylymqorlyqtyń zardaptary týraly jıi aıtylyp, BAQ-da temekige qarsy nasıhat júıeli júrgizilse deımin.
"Adyrna" ulttyq portaly.
