N.Nazarbaev: Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý

2895
Adyrna.kz Telegram

Kirispe.

Elimiz jańa tarıhı kezeńge aıaq basty. Men jyl basyndaǵy halyqqa Joldaýymda Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýy bastalǵanyn jarııaladym.
Osylaısha, biz qaıta túleýdiń aıryqsha mańyz­dy eki proesi – saıası reforma men eko­nomı­kalyq jańǵyrýdy qolǵa aldyq.

Bizdiń maqsatymyz aıqyn, baǵytymyz belgili, ol – álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý.

Atalǵan eki jańǵyrý proesiniń de naqty maq­sat-mindetteri, basymdyqtary men oǵan jet­kizetin joldary bar. Men kózdegen jumys­tary­myzdyń bári der ýaqytynda jáne barynsha tıimdi júzege asaryna senimdimin. Biraq, oılaǵanymyz oryndalý úshin munyń ózi jetkiliksiz.

Maqsatqa jetý úshin bizdiń sanamyz isimizden ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp oty­rýy tıis. Bul saıası jáne ekonomıkalyq jań­ǵyrý­lardy tolyqtyryp qana qoımaı, olardyń ózegine aınalady.

Rýhanı jańǵyrý tek búgin bastalatyn jumys emes.

Biz Táýelsizdik kezeńinde bul baǵytta birneshe aýqymdy is atqardyq.

2004 jyly «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Qazaqstan aýmaǵyndaǵy tarıhı-mádenı eskertkishter men nysandardy jańǵyrttyq.

2013 jyly «Halyq – tarıh tolqynynda» baǵ­darlamasy arqyly álemniń eń beldi arhıvterinen tól tarıhymyzǵa qatysty qujattardy júıeli túrde jınap, zerttedik.

Endi osynyń bárinen de aýqymdy jáne irgeli jumystardy bastaǵaly otyrmyz.

Men elimiz myqty, ári jaýapkershiligi joǵary Birtutas Ult bolý úshin bolashaqqa qa­laı qadam basatynymyz jáne buqaralyq sana­­ny qalaı ózgertetinimiz týraly kózqaras­tarym­dy ortaǵa salýdy jón kórdim.

I. HHI ǴASYRDAǴY ULTTYQ SANA TÝRALY

Kúlli jer júzi bizdiń kóz aldymyzda ózgerýde. Álemde baǵyty áli bulyńǵyr, jańa tarıhı kezeń bastaldy. Kún sanap ózgerip jatqan dúbirli dúnıede sana-sezimimiz ben dúnıetanymymyzǵa ábden sińip qalǵan taptaýryn qaǵıdalardan aryl­masaq, kósh basyndaǵy eldermen terezemizdi teńep, ıyq túıistirý múmkin emes. Ózgerý úshin ózimizdi myqtap qolǵa alyp, zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn boıǵa sińirýimiz kerek.

HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrý úlgisiniń búgingi zamannyń bolmysyna saı kelmeýiniń syry nede? Menińshe, basty kemshiligi – olardyń ózderine ǵana tán qalyby men tájirıbesin basqa halyqtar men órkenıetterdiń erekshelikterin eskermeı, bárine jappaı eriksiz tańýynda. Ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bas­taý alatyn rýhanı kody bolady.

Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý. Onsyz jańǵyrý degenińizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op-ońaı.

Biraq, ulttyq kodymdy saqtaımyn dep boıyńdaǵy jaqsy men jamannyń bárin, ıaǵnı bolashaqqa senimdi nyǵaıtyp, alǵa bastaıtyn qasıetterdi de, kejegesi keri tartyp turatyn, aıaqtan shalatyn ádetterdi de ulttyq sananyń aıasynda súrlep qoıýǵa bolmaıtyny aıdan anyq.

Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq  dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy.

Sonymen birge, rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polıýsterin qıynnan qıys­ty­ryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy.

Bul – tarlan tarıhtyń, jasampaz búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úıle­simdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyr­namasy.

Men halqymnyń taǵylymy mol tarıhy men  yqylym zamannan arqaýy úzilmegen ulttyq salt-dástúrlerin aldaǵy órkendeýdiń berik dińi ete oty­ryp, árbir qadamyn nyq basýyn, bolashaqqa senim­men bet alýyn qalaımyn.

Bul rette, tutas qoǵamnyń jáne árbir qa­zaq­stan­dyqtyń sanasyn jańǵyrtýdyń bir­neshe baǵy­tyn atap óter edim.

1. Básekelik qabilet

Qazirgi tańda jeke adam ǵana emes, tutas halyq­tyń ózi básekelik qabiletin arttyrsa ǵana ta­bys­qa jetýge múmkindik alady. Básekelik qabilet degenimiz – ulttyń aımaqtyq nemese jahandyq naryqta baǵasy, ıa bolmasa sapasy jóninen ózgelerden utymdy dúnıe usy­na alýy.

Bul materıaldyq ónim ǵana emes, sony­men birge, bilim, qyzmet, zııatkerlik ónim nemese sapaly eńbek resýrstary bolýy múmkin. Bolashaqta ulttyń tabysty bolýy onyń tabıǵı baılyǵymen emes, adamdarynyń básekelik qa­bi­letimen aıqyndalady.

Sondyqtan, árbir qazaq­standyq, sol arqyly tutas ult HHI ǵasyrǵa laıyqty qasıetterge ıe bolýy kerek. Mysaly,  kom­pıýterlik saýattylyq, shet tilderin bilý, má­denı ashyqtyq sııaqty faktorlar árkimniń alǵa basýyna sózsiz qajetti alǵysharttardyń sana­tynda.

Sol sebepti, «ıfrly Qazaqstan», «Úsh tilde bilim berý», «Mádenı jáne konfessııaaralyq kelisim» sııaqty baǵdarlamalar – ultymyzdy, ıaǵnı barsha qazaqstandyqtardy HHI ǵasyrdyń talaptaryna daıarlaýdyń qamy.

2. Pragmatızm

Qanymyzǵa sińgen kóptegen daǵdylar men taptaýryn bolǵan qasań qaǵıdalardy ózgert­peıinshe, bizdiń tolyqqandy jańǵy­rýymyz múmkin emes.

Tól tarıhymyzǵa, babalarymyzdyń ómir saltyna bir sát úńilip kórsek, shynaıy pragmatızmniń talaı jarqyn úlgilerin tabýǵa bolady.

Halqymyz ǵasyrlar boıy týǵan jerdiń tabıǵatyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, onyń baılyǵyn únemdi, ári oryndy jumsaıtyn teńdesi joq ekologııalyq ómir saltyn ustanyp keldi.

Tek ótken ǵasyrdyń ortasynda, nebári birneshe jyl ishinde mıllıondaǵan gektar dalamyz aıaýsyz jyrtyldy. Yqylym zamandardan beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kelgen ulttyq pragmatızm sanaýly jylda adam tanymastaı ózgerip, as ta tók ysyrapshyldyqqa ulasty. Sonyń kesirinen, Jer-Ana jaratylǵannan beri shóbiniń basy tulparlardyń tuıaǵymen ǵana taptalǵan dalanyń barlyq qunary qurdymǵa ketti. Túgin tartsań maıy shyǵatyn myńdaǵan gektar mııaly jerlerimiz ekologııalyq apat aımaqtaryna, Aral teńizi ańqasy kepken qý medıen shólge aınaldy.

Osynyń bári – jerge asa nemquraıly qaraýdyń ay mysaly.

Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa sińgen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek.

Pragmatızm – ózińniń ulttyq jáne jeke baılyǵyńdy naqty bilý, ony únemdi paıdalanyp, soǵan sáıkes bolashaǵyńdy josparlaı alý, ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý degen sóz. Qazirgi qoǵamda shynaıy mádenıettiń belgisi – orynsyz sán-saltanat emes. Kerisinshe, ustamdylyq, qanaǵatshyldyq pen qarapaıymdylyq, únemshildik pen oryndy paıdalaný kórgendilikti  kórsetedi.

Naqty maqsatqa jetýge, bilim alýǵa, salamatty ómir saltyn ustanýǵa, kásibı turǵydan jetilýge basymdyq bere otyryp, osy jolda ár nárseni utymdy paıdalaný – minez-qulyqtyń pragmatızmi degen osy. Bul – zamanaýı álemdegi birden-bir tabysty úlgi. Ult nemese jeke adam naqty bir mejege bet túzep, soǵan maqsatty túrde umtylmasa, erteń iske aspaq túgili, eldi qurdymǵa bastaıtyn popýlıstik ıdeologııalar paıda bolady.

Ókinishke qaraı, tarıhta tutas ulttardyń eshqashan oryndalmaıtyn eles ıdeologııalarǵa shyrmalyp, aqyry sý túbine ketkeni týraly mysaldar az emes. Ótken ǵasyrdyń basty úsh ıdeo­logııasy – kommýnızm, fashızm jáne lıberalızm bizdiń kóz aldymyzda kúıredi.

Búginde radıkaldy ıdeologııalar ǵasyry kelmeske ketti. Endi aıqyn, túsinikti jáne bolashaqqa jiti kóz tikken baǵdarlar kerek. Adamnyń da, tutas ulttyń da naqty maqsatqa jetýin kózdeıtin osyndaı baǵdarlar ǵana damýdyń kógine temirqazyq bola alady. Eń bastysy, olar eldiń múmkindikteri men shama-sharqyn muqııat eskerýge tıis.

Iaǵnı, realızm men pragmatızm ǵana taıaý onjyldyqtardyń urany bolýǵa jaraıdy.

3. Ulttyq biregeılikti saqtaý

Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi.

Onyń eki qyry bar.

Birinshiden, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý.

Ekinshiden, ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý.

Qazir saltanat quryp turǵan jańǵyrý úlgile­ri­niń qandaı qateri bolýy múmkin?

Qater jańǵyrýdy árkimniń ulttyq damý úlgi­sin bárine ortaq, ámbebap úlgige almastyrý re­tinde qarastyrýda bolyp otyr. Alaıda, ómirdiń ózi bul paıymnyń túbirimen qate ekenin kórsetip berdi. Is júzinde árbir óńir men árbir memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýda.

Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis.

Abaıdyń danalyǵy, Áýezovtiń ǵulamalyǵy, Jambyldyń jyrlary men Qurmanǵazynyń kúı­leri, ǵasyrlar qoınaýynan jetken babalar úni – bular bizdiń rýhanı mádenıetimizdiń bir parasy ǵana.

Sonymen birge, jańǵyrý uǵymynyń ózi meı­lin­she kónergen, jahandyq álemmen qabyspaıtyn keıbir daǵdylar men ádetterden arylý degendi bildiredi.

Mysaly, jershildikti alaıyq. Árıne, týǵan jerdiń tarıhyn bilgen jáne ony maqtan etken durys. Biraq, odan da mańyzdyraq máseleni – ózińniń birtutas uly ulttyń perzenti ekenińdi umytýǵa áste  bolmaıdy.

Biz árkim jeke basynyń qandaı da bir iske qos­qan úlesi men kásibı biliktiligine qarap baǵa­lanatyn merıtokratııalyq qoǵam quryp jatyrmyz. Bul júıe jeń ushynan jalǵasqan tamyr-tanystyqty kótermeıdi.

Osynyń bárin egjeı-tegjeıli aıtyp otyr­ǵandaǵy maqsatym – boıymyzdaǵy jaqsy men jamandy sanamalap, terý emes. Men qazaq­stan­dyq­­tardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn.

Birinshisi – ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy.

Ekinshisi – alǵa basý úshin ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý kerek.

4. Bilimniń saltanat qurýy  

Bilimdi, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýǵa umtylý – bizdiń qanymyzda bar qasıet.

Táýelsizdik jyldarynda qyrýar jumys jasaldy. Biz on myńdaǵan jasty álemniń mań­daıaldy ýnıversıtetterinde oqytyp, daıyn­dadyq. Bul jumys ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyl­darynyń basynda qolǵa alynǵan «Bolashaq» baǵdar­lamasynan bastaldy. Elimizde óte joǵary deńgeı­degi birqatar ýnıversıtetter ashyldy, zııat­kerlik mektepter júıesi qalyptasty. Basqa da kóptegen is tyndyryldy.

Degenmen, bilimniń saltanaty jalpyǵa or­taq bolýǵa tıis. Onyń aıqyn da, bultartpas sebep­­teri bar. Tehnologııalyq revolıýııanyń betaly­­syna qarasaq, taıaý onjyldyq ýaqyt­ta qazir­gi kásipterdiń jartysy joıylyp ketedi.

Ekonomıkanyń kásiptik sıpaty buryn-sońdy eshbir dáýirde munshama jedel ózgermegen.

Biz búgingi jańa ataýly erteń-aq eskige aınalatyn, júrisi jyldam dáýirge aıaq bastyq. Bul jaǵ­daıda kásibin neǵurlym qınalmaı, jeńil ózger­týge qabiletti, asa bilimdar adamdar ǵana tabysqa jetedi.

Osyny bek túsingendikten, biz bilimge bóli­netin bıýdjet shyǵystarynyń úlesi jóninen álem­degi eń aldyńǵy qatarly elderdiń sanaty­na qosylyp otyrmyz.

Tabysty bolýdyń eń irgeli, basty faktory bilim ekenin árkim tereń túsinýi kerek. Jas­tary­myz basymdyq beretin mejelerdiń qatar­ynda bilim árdaıym birinshi orynda turýy shart. Sebebi, qundylyqtar júıesinde bilimdi bárinen bıik qoıatyn ult qana tabysqa jetedi.

5. Qazaqstannyń revolıýııalyq emes, evolıýııalyq damýy

Bıyl Eýrazııa qurlyǵynyń ulan-ǵaıyr aý­ma­ǵyn astań-kesteń etken 1917 jyldyń qazan aıyn­daǵy oqıǵaǵa 100 jyl tolady.

Kúlli HH ǵasyr revolıýııalyq silki­nis­terge toly boldy. Bul osy aýmaqtaǵy barsha ult­­­tar­ǵa meılinshe áser etip, búkil bolmysyn ózgert­ti.

Árbir jurt tarıhtan ózinshe taǵylym alady, bul – árkimniń óz erkindegi sharýa. Bireýge ózińniń kózqarasyńdy eriksiz tańýǵa eshqashan bolmaıdy. Bizge tarıh týraly ózderiniń sýbektıvti paıymdaryn tyqpalaýǵa da esh­kim­niń qaqysy joq.

Ótken HH ǵasyr halqymyz úshin qasiretke to­ly, zobalań da zulmat ǵasyr boldy.

Birinshiden, ulttyq damýdyń yqylym zamannan jalǵasyp kele jatqan ózimizge ǵana tán joly birjola kúıretilip, qoǵamdyq qurylymnyń bizge jat úlgisi eriksiz tańyldy.

Ekinshiden, ultymyzǵa adam aıtqysyz demo­grafııalyq soqqy jasaldy. Onyń jarasy bir ǵasyrdan beri áli jazylmaı keledi.

Úshinshiden, qazaqtyń tili men mádenıeti qur­dymǵa kete jazdady. Tórtinshiden, elimizdiń kóptegen óńirleri eko­lo­gııalyq apat aımaqtaryna aınaldy.

Árıne, tarıh tek aqtańdaqtardan turmaıdy. HH ǵasyr Qazaqstanǵa birqatar ıgilikterin de berdi. Indýstrııalandyrýdy, áleýmettik jáne óndi­ristik ınfraqurylymdardyń qurylýyn, jańa ın­tellıgenııanyń qalyptasýyn osyǵan jat­qyzýǵa bolady. Bul kezeńde elimizde belgili bir  jańǵyrý boldy.

Biraq, bul – ulttyń emes, aýmaqtyń jań­ǵy­rýy edi. Biz tarıhtyń sabaǵyn aıqyn túsinýimiz kerek. Revolıýııalar dáýiri áli bitken joq. Tek onyń formasy men  mazmuny túbegeıli ózgerdi. Bizdiń keshegi tarıhymyz bultartpas bir aqı­qatqa – evolıýııalyq damý ǵana ulttyń ór­ken­deýine múmkindik beretinine kózimizdi jetkizdi. Budan sabaq ala bilmesek, taǵy da tarıhtyń temir qaqpanyna túsemiz. Endeshe, evolıýııalyq damý qaǵıdasy árbir qazaqstandyqtyń jeke basynyń derbes baǵdaryna aınalýǵa tıis. Biraq, qoǵamnyń evolıýııalyq damýy qaǵıda retinde máńgi tumshalanýdyń sınonımi emes.   Sol sebepti, tarıhtyń ay sabaǵyn túsinip qana qoımaı, ózimiz kúnde kórip júrgen qazirgi qubylystardan oı túıip,  bolashaqtyń betalysyna qarap, paıym jasaı bilý de aıryqsha mańyzdy. Búginde revolıýııalar óńin ózgertip, ulttyq, dinı, mádenı, separatıstik perde jamyldy. Biraq, bári de, túptep kelgende, qantógispen, eko­nomıkalyq kúıreýmen aıaqtalatynyn kórip otyrmyz.

Sondyqtan, álemdegi oqıǵalardy oı eleginen ótkizip, qorytyndy jasaý – qoǵamnyń da, saıası partııalar men qozǵalystardyń da, bilim berý júıe­siniń de aýqymdy dúnıetanymdyq, rýhanı ju­mysynyń bir bóligi.

6. Sananyń ashyqtyǵy

Kóptegen problema álemniń qarqyndy ózgerip jatqanyna qaramastan, buqaralyq sana-sezimniń «ot basy, oshaq qasy» aıasynda qalýynan týyn­daıdy.

Bir qaraǵanda, jer júzindegi mıllıardtan astam adam óziniń týǵan tilimen qatar, kásibı baılanys quraly retinde japatarmaǵaı oqyp jatqan aǵylshyn tilin bizdiń de jappaı jáne jedel úırenýimiz kerektigi esh dáleldeýdi qajet etpeı­tindeı.

Eýropalyq Odaqtyń 400 mıllıonnan astam turǵyny ana tilderi – nemis, franýz, ıspan, ıtalıan nemese basqa da tilderdi  syılamaı ma? Álde 100 mıllıondaǵan qytaı men ındonezııalyqtar, malaılar aǵylshyn tilin erikkennen úırenip jatyr ma?

Bul – bázbireýlerdiń ánsheıin qalaýy emes, ja­handyq álemge erkin kirigip, jumys isteýdiń bas­ty sharty.

Biraq, másele buǵan da tirelip turǵan joq. Sa­nanyń ashyqtyǵy zerdeniń úsh ereksheligin bil­diredi.

Birinshiden, ol dúıim dúnıede, Jer sharynyń ózińe qatysty aýmaǵynda jáne óz elińniń aınalasynda ne bolyp jatqanyn túsinýge múmkindik beredi.

Ekinshiden, ol jańa tehnologııanyń aǵyny alyp keletin ózgeristerdiń bárine daıyn bolý degen sóz. Taıaýdaǵy on jylda bizdiń ómir saltymyz: jumys, turmys, demalys, baspana, adamı qatynas tásilderi, qysqasy, barlyǵy túbegeıli ózgeredi. Biz buǵan da daıyn bolýymyz kerek.

Úshinshiden, bul – ózgelerdiń tájirıbesin alyp, eń ozyq jetistikterin boıǵa sińirý múmkindigi.

Azııadaǵy eki uly derjava – Japonııa men Qy­taı­dyń búgingi kelbeti – osy múmkindikterdi tıimdi paı­dalanýdyń naǵyz úlgisi. «Ózimdiki ǵana tańsyq, ózgeniki – qańsyq» dep keri tartpaı, ashyq bolý, basqalardyń eń ozyq jetistikterin qabyldaı bilý, bul – ta­bystyń kilti, ári ashyq zerdeniń basty kórset­kish­teriniń biri. Eger qazaqstandyqtar jer júzine úıden shyq­paı, terezeden telmirip otyryp baǵa beretin bolsa, álemde, qurlyqta, tipti irgedegi elderde qandaı daýyl soǵyp jatqanyn kóre almaıdy.

Kókjıektiń arǵy jaǵynda ne bolyp jatqanyn da bile almaıdy. Tipti, birqatar ustanymdarymyzdy túbegeıli qaıta qaraýǵa májbúrleıtin syrtqy yqpaldardyń baıybyna baryp, túsine de almaı qalady.

II.  TAIaÝ JYLDARDAǴY MINDETTER  

Qoǵamdyq sana jańǵyrýdyń negizgi qaǵı­da­laryn qalyptastyrýdy ǵana emes, sonymen birge, bizdiń zaman synaǵyna laıyqty tótep berýimizge qajetti naqty jobalardy júzege asyrýymyzdy da talap etedi.

Osyǵan baılanysty, men aldaǵy jyldarda myqtap qolǵa alý qajet bolatyn birneshe jobany usynamyn.

Birinshiden, qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý jumystaryn bastaýymyz kerek. Biz bul máselege neǵurlym dáıektilik qajettigin tereń túsinip, baıyppen qarap kelemiz jáne oǵan kirisýge Táýelsizdik alǵannan beri muqııat daıyndaldyq.

Qazaq tiliniń álipbıi tym tereńnen tamyr tartatynyn bilesizder.

VI-VII ǵasyrlar – erte orta ǵasyr kezeńi. Bul ýaqytta Eýrazııa qurlyǵynda ǵylymǵa «Orhon-Enıseı jazýlary» degen ataýmen tanylǵan kóne túrkilerdiń rýnıkalyq jazýy paıda bolyp, qol­danyldy.

Bul adamzat tarıhyndaǵy eń kóne álipbılerdiń biri retinde belgili.

V-XV ǵasyrlarda túrki tili Eýrazııa qurly­ǵynyń asa aýqymdy bóliginde ultaralyq qatynas tili boldy.

Máselen, Altyn Ordanyń búkil resmı qu­jat­tary men halyqaralyq hat-habarlary negizinen ortaǵasyrlyq túrki tilinde jazylyp keldi.

Halqymyz Islam dinin qabyldaǵan soń rýnı­kalyq jazýlar birtindep ysyrylyp, arab tili men arab álipbıi tarala bastady.

H ǵasyrdan HH ǵasyrǵa deıin, 900 jyl boıy Qazaqstan aýmaǵynda arab álipbıi qoldanyldy.

1929 jylǵy 7 tamyzda KSRO Ortalyq Atqarý Komıteti men KSRO Halyq Ko­mıs­sar­lary Keńesiniń Prezıdıýmy latyndan­dyrylǵan jańa álipbı – «Birtutas túrki al­favıtin» engizý týraly qaýly qabyldady.

Latyn álipbıiniń negizinde jasalǵan jazý úlgisi 1929 jyldan 1940 jylǵa deıin qoldanylyp, keıin kırıllıaǵa aýystyryldy.

1940 jylǵy 13 qarashada «Qazaq jazýyn latyndandyrylǵan álipbıden orys grafıkasy negizindegi jańa álipbıge kóshirý týraly» zań qabyldandy.

Osylaısha, qazaq tiliniń álipbıin ózgertý tarıhy negizinen naqty saıası sebeptermen aıqyn­dalyp keldi.

Men 2012 jylǵy jeltoqsan aıynda jarııa etken «Qazaqstan-2050» Strategııasynda «2025 jyl­dan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin» málimdedim.

Bul – sol kezden barlyq salalarda biz latyn qar­pine kóshýdi bastaımyz degen sóz.

Iaǵnı, 2025 jylǵa qaraı is qaǵazdaryn, merzimdi baspasózdi, oqýlyqtardy, bárin de latyn álip­bıimen basyp shyǵara bastaýǵa tıispiz.

Ol kezeń de taıap qaldy, sondyqtan biz ýaqyt uttyrmaı, bul jumysty osy bastan qolǵa alýymyz kerek. Biz osynaý aýqymdy jumysty bastaýǵa qa­jetti daıyndyq jumystaryna qazirden kiri­semiz. Úkimet qazaq tilin latyn álipbıine kóshi­rý­diń naqty kestesin jasaýy kerek.

Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologııalyq orta­nyń, kom­mýnıkaııanyń, sondaı-aq, HHI ǵasyr­daǵy ǵyly­mı jáne bilim berý proesiniń erekshe­lik­terine baılanysty. Mektep qabyrǵasynda balalarymyz aǵylshyn tilin oqyp, latyn áripterin onsyz da úırenip jatyr. Sondyqtan, jas býyn úshin eshqandaı qıyndyq, kedergiler bolmaq emes.       2017 jyldyń aıaǵyna deıin ǵalymdardyń kómegimen, barsha qoǵam ókilderimen aqyldasa otyryp, qazaq álipbıiniń jańa grafıkadaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn qabyldaý kerek. 2018 jyldan bastap jańa álipbıdi úıretetin mamandardy jáne orta mektepterge arnalǵan oqýlyqtardy daıyndaýǵa kirisýimiz qajet.

Aldaǵy 2 jylda uıymdastyrý jáne ádistemelik jumystar júrgizilýge tıis.

Árıne, jańa álipbıge beıimdelý kezeńinde bel­gili bir ýaqyt kırıllıa alfavıti de qol­danyla turady.

Ekinshiden, qoǵamdyq jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar boıynsha «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasyn qolǵa alamyz.

Onyń máni mynada:

1. Biz tarıh, saıasattaný, áleýmettaný, fılosofııa, psıhologııa, mádenıettaný jáne fılologııa ǵylymdary boıynsha stýdentterge tolyqqandy bilim berýge qajetti barlyq jaǵdaıdy jasaýǵa tıispiz. Gýmanıtarlyq zııaly qaýym ókilderi elimizdiń joǵary oqý oryndaryndaǵy gýma­nıtarlyq kafedralardy qaıta qalpyna keltirý arqyly memlekettiń qoldaýyna ıe bolady. Bizge ınjenerler men dárigerler ǵana emes, qazirgi zamandy jáne bolashaqty tereń túsine alatyn bilimdi adamdar da aýadaı qajet.

2. Biz aldaǵy birneshe jylda gýmanıtarlyq bilimniń barlyq baǵyttary boıynsha álemdegi eń jaqsy 100 oqýlyqty ártúrli tilderden qazaq tiline aýdaryp, jastarǵa dúnıe júzindegi tań­daýly úlgilerdiń negizinde bilim alýǵa múmkindik jasaımyz. 2018-2019 oqý jylynyń ózinde stýdentterdi osy oqýlyqtarmen oqyta bastaýǵa tıispiz.

3. Ol úshin qazirgi aýdarmamen aınalysatyn qurylymdar negizinde memlekettik emes Ulttyq aýdarma bıýrosyn qurý kerek. Ol Úkimettiń tapsyrysy boıynsha 2017 jyldyń jazynan tıisti jumystarǵa kirise bergeni jón.

Bul baǵdarlama arqyly nege qol jetkizemiz?

Eń aldymen, júz myńdaǵan stýdentke jańa sapalyq deńgeıde bilim bere bastaımyz. Bul – bilim salasyndaǵy jahandyq básekege ne­ǵurlym beıimdelgen mamandardy daıarlaý degen sóz.     Oǵan qosa, jańa mamandar ashyqtyq, pragmatızm men básekelik qabilet sııaqty sanany jańǵyrtýdyń negizgi qaǵıdalaryn qo­ǵam­da or­nyqtyratyn basty kúshke aınalady. Osylaısha, bolashaqtyń negizi bilim orda­larynyń aýdıtorııalarynda qalanady.

Bizdiń áleýmettik jáne gýmanıtarlyq bilimimiz uzaq jyldar boıy bir ǵana ilimniń aıasynda shektelip, dúnıege bir ǵana kózqaraspen qaraýǵa májbúr boldyq. Álemniń úzdik 100 oqýlyǵynyń qazaq tilinde shyǵýy 5-6 jyldan keıin-aq jemisin bere bastaıdy. Sol sebepti, ýaqyt uttyrmaı, eń zamanaýı, tańdaýly úlgilerdi alyp, olardyń qazaq tilindegi aýdarmasyn jasaýymyz kerek.

Bul – memlekettiń mindeti.

Úkimet muny aýdarmashy mamandarmen qamtamasyz etý, avtorlyq quqyq, oqý-ádistemelik baǵdarlamalar men professorlyq-oqytýshylyq quramdy belgileý sııaqty jaıttardy eskere otyryp, keshendi túrde sheshýi kerek.

Úshinshiden, Qazaq «Týǵan jerge týyńdy tik» dep beker aıtpaǵan.

Patrıotızm kindik qanyń tamǵan jerińe, ósken aýylyńa, qalań men óńirińe, ıaǵnı týǵan jerińe degen súıispenshilikten bastalady.

Sol sebepti, men «Týǵan jer» baǵdarlamasyn qolǵa alýdy usynamyn. Onyń aýqymy izinshe op-ońaı keńeıip, «Týǵan elge» ulasady.

Máselen, «Aýylym – ánim» atty ándi  aıtqanda, «Týǵan jerin súıe almaǵan, súıe alar ma týǵan elin» dep shyrqaıtyn edik qoı. Bajaılap qarasaq, bul – maǵynasy óte tereń sózder.

Baǵdarlama nege «Týǵan jer» dep atalady? Adam balasy – sheksiz zerdeniń ǵana emes, ǵajaıyp sezimniń ıesi. Týǵan jer – árkimniń shyr etip jerge túsken, baýyrynda eńbektep, qaz basqan qasıetti mekeni, talaı jannyń ómir-baqı turatyn ólkesi. Ony qaıda júrse de júreginiń túbinde áldılep ótpeıtin jan balasy bolmaıdy.

Týǵan jerge, onyń mádenıeti men  salt-dás­túrlerine aıryqsha ińkárlikpen atsalysý – shynaıy patrıotızmniń mańyzdy kórinisteriniń biri.

Bul kez kelgen halyqty ánsheıin birige salǵan qaýym emes, shyn mánindegi ult etetin mádenı- genetıkalyq kodynyń negizi.

Bizdiń babalarymyz ǵasyrlar boıy ushqan qustyń qanaty talyp, júgirgen ańnyń tuıaǵy tozatyn ulan-ǵaıyr aýmaqty ǵana qorǵaǵan joq.

Olar ulttyń bolashaǵyn, keler urpaǵyn, bizdi qorǵady. San taraptan suqtanǵan jat jurtqa Atamekenniń qarys qadamyn da bermeı, urpaǵyna mıras etti.

Týǵan jerge degen súıispenshilik neni bil­diredi, jalpy, baǵdarlamanyń máni nede?

Birinshi, bul bilim berý salasynda aýqymdy ólketaný jumystaryn júrgizýdi, ekologııany jaqsartýǵa jáne eldi mekenderdi  abattandyrýǵa basa mán berýdi, jergilikti deńgeıdegi tarıhı eskertkishter men mádenı nysandardy qalpyna keltirýdi kózdeıdi. Patrıotızmniń eń jaqsy úlgisi orta mektepte týǵan jerdiń tarıhyn oqýdan kórinis tapsa ıgi. Týǵan jerdiń árbir saıy men qyrqasy, taýy men ózeni tarıhtan syr shertedi. Árbir jer ataýynyń tórkini týraly talaı-talaı ańyzdar men áńgimeler bar. Árbir ólkeniń halqyna sýyqta pana, ystyqta saıa bolǵan, esimderi el esinde saqtalǵan birtýar perzentteri bar. Osynyń bárin jas urpaq bilip ósýge tıis.

Ekinshi, basqa aımaqtarǵa kóship ketse de týǵan jerlerin umytpaı, oǵan qamqorlyq jasaǵysy kelgen kásipkerlerdi, sheneýnikterdi, zııaly qaýym ókilderi men jastardy uıymdastyryp, qoldaý kerek. Bul – qalypty jáne shynaıy patrıottyq sezim, ol árkimde bolýy múmkin. Oǵan tyıym salmaı, kerisinshe, yntalandyrý kerek.

Úshinshi, jergilikti bılik «Týǵan jer» baǵ­dar­la­masyn jınaqylyqpen jáne júıeli­likpen qolǵa alýǵa tıis.

Bul jumysty óz betimen jiberýge bolmaıdy, muqııat oılastyryp, halyqqa durys túsindirý qajet. Týǵan jerine kómek jasaǵan jandardy qoldap-qurmetteýdiń túrli joldaryn tabý kerek.

Bul jerde de kóp jumys bar.

Osy arqyly qalalardy kógaldandyrýǵa, mektepterdi kompıýterlendirýge, jergilikti jo­ǵary oqý oryndaryna demeýshilik jasaýǵa, mýzeıler men galereıalar qoryn baıyta túsýge bolady.

Qysqasha aıtqanda, «Týǵan jer» baǵdarlamasy jalpyulttyq patrıotızmniń naǵyz ózegine aınalady.

Týǵan jerge degen súıispenshilik Týǵan elge – Qazaqstanǵa degen patrıottyq sezimge ulasady.

Tórtinshiden, jergilikti nysandar men eldi mekenderge baǵyttalǵan «Týǵan jer» baǵ­dar­lamasynan bólek, biz halyqtyń sanasyna odan da mańyzdyraq – jalpyulttyq qasıetti oryndar uǵymyn sińirýimiz kerek.

Ol úshin «Qazaqstanyń qasıetti rýhanı qundylyqtary» nemese «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy kerek.

Árbir halyqtyń, árbir órkenıettiń barshaǵa ortaq qasıetti jerleri bolady, ony sol halyqtyń árbir azamaty biledi.

Bul – rýhanı dástúrdiń basty negizderiniń biri.

Biz – ulan-ǵaıyr jeri men asa baı rýhanı tarıhy bar elmiz. Uly Dalanyń kóz jetkizgisiz keń-baıtaq aýmaǵy tarıhta túrli ról atqarǵan. Biraq, osynaý rýhanı geografııalyq beldeýdi meken etken halyqtyń tonnyń ishki baýyndaı baılanysy eshqashan úzilmegen.

Biz tarıhymyzda osynaý kórkem, rýhanı, qasterli jerlerimizdiń birtutas jelisin buryn-sońdy jasaǵan emespiz.

Másele elimizdegi eskertkishterdi, ǵımarattar men kóne qalalardy qalpyna keltirýde turǵan joq.

Ideıanyń túpki tórkini Ulytaý tórindegi jádigerler keshenin, Qoja Ahmet Iasaýı mav­zoleıin, Tarazdyń ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaıdaǵy kóne qorymdar men Jeti­sýdyń kıeli mekenderin jáne basqa da jerler­di ózara sabaqtastyra otyryp, ult jadynda birtutas keshen retinde ornyqtyrýdy meńzeıdi.

Munyń bári tutasa kelgende halqymyzdyń ult­tyq biregeıliginiń myzǵymas negizin quraı­dy.

Biz jat ıdeologııalardyń áseri týraly aıtqanda, olardyń artynda basqa halyqtardyń belgili bir qundylyqtary men mádenı sımvoldary turǵanyn este ustaýymyz kerek.

Tıisinshe, olarǵa ózimizdiń ulttyq qun­dy­lyqtarymyz arqyly ǵana tótep bere alamyz. Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografııalyq beldeýi – neshe ǵasyr ótse de bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy.

Ol – ulttyq biregeılik negizderiniń basty elementteriniń biri. Sondyqtan, myńjyldyq tarıhymyzda biz alǵash ret osyndaı aýqymdy jobany jasap, júzege asyrýǵa tıispiz.     Bıyl Úkimet jurtshylyqpen aqyldasa otyryp, jobany ázirleýi kerek.

Onda úsh másele qamtylǵany jón.

Naqtyraq aıtqanda:

1. Atalǵan «Mádenı-geografııalyq bel­deý­diń» róli men oǵan enetin oryndar týraly árbir qazaqstandyq bilýi úshin oqý-aǵartý daıyndyǵyn júrgizý qajet.

2. BAQ osydan týyndaıtyn ulttyq aqparattyq jobalarmen júıeli túrde, myqtap aınalysýy kerek.

3. Ishki jáne syrtqy mádenı týrızm halqy­myzdyń osy qasterli muralaryna súıenýge tıis.

Mádenı mańyzdylyǵy turǵysynan bizdiń Túr­­kistan nemese Altaı – ulttyq nemese qur­lyqtyq qana emes, jahandyq aýqymdaǵy qun­dylyqtar.

Besinshiden, zamanaýı álemdegi básekelik qabilet – mádenıettiń de básekelik qabileti degen sóz. AQSh-tyń «qyrǵı-qabaq soǵys» kezin­degi tabysynyń qomaqty bóligi Gollıvýdtyń enshi­sinde. Biz HHI ǵasyrdyń jahandyq kartasynda eshkimge uqsamaıtyn, derbes orny bar ult bolamyz desek, «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» jobasyn iske asyrýǵa tıispiz.

Álem bizdi qara altynmen nemese syrtqy saıa­sat­taǵy iri bastamalarymyzben ǵana emes, mádenı jetistikterimizben de tanýy kerek. Bul joba neni kózdeıdi? Birinshi, otandyq mádenıet BUU-nyń alty tili – aǵylshyn, orys, qytaı, ıspan, arab jáne franýz tilderinde sóıleýi úshin maqsatty ustanym bolýy shart.

Ekinshi, ol búgingi qazaqstandyqtar jasaǵan jáne jasap jatqan zamanaýı mádenıet bolýǵa tıis.

Úshinshi, mádenı qazynalarymyzdy álem jurtshylyǵyna tanystyrýdyń múldem jańa tásilderin oılastyrý kerek.

Mádenı ónimderimiz tek kitap túrinde emes, ártúrli mýltımedıalyq tásildermen de shyqqany abzal.

Tórtinshi, buǵan aýqymdy memlekettik qol­daý jasalýy qajet. Syrtqy ister, Mádenıet jáne sport, Aqparat jáne kommýnıkaııalar mınıstr­likteri júıeli túrde, qoıan-qoltyq jumys isteýi kerek.

Besinshi, bul jumysta shyǵarmashylyq zııaly qaýym, onyń ishinde Jazýshylar odaǵy men Ǵylym akademııasy, ýnıversıtetter men qoǵamdyq uıymdar úlken ról atqarýǵa tıis. Biz zamanaýı mádenıetimizdiń qandaı ókil­deri álemdik arenaǵa jol tartýy kerektigin anyq­tap alýymyz kerek.   Ulttyq mádenıetimizdiń ozyq úlgilerin irik­tep alǵannan keıin shetelderde olardy tanys­tyrý rásimderin ótkizemiz.

2017 jyl jer júzine mádenıet salasyndaǵy qaı jetistikterimizdi kórsete alatynymyzdy aı­qyndap alý turǵysynan sheshýshi jyl bolmaq. Sodan soń biregeı baǵdarlamany 5-7 jylda tyń­ǵylyqty júzege asyramyz.

Osylaısha, myń jyldyq tarıhymyzda tól mádenıetimiz tuńǵysh ret álemniń barlyq qur­lyq­taryna jol tartyp, basty tilderinde sóıleıtin bolady.

Altynshydan, ult maqtanyshy bizdiń burynǵy ótken batyr babalarymyz, danagóı bılerimiz ben jyraýlarymyz ǵana bolmaýǵa tıis.

Men búgingi zamandastarymyzdyń jetis­tik­teriniń tarıhyna da nazar aýdarýdy usynamyn. Bul ıdeıany «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy arqyly iske asyrǵan jón.   Elimizdiń Táýelsizdik jylnamasy jazyla bastaǵanyna nebári 25 jyl boldy.

Bul – tarıh turǵysynan qas qaǵym sát desek te, elimiz úshin ǵasyrǵa bergisiz kezeń. Árıne, jasalǵan jumystardyń mańyzy men aýqymyna eshbir kúmán joq. Degenmen, osy qyrýar isti atqarǵan, el damýyna zor úles qosqan azamattardyń ózderi men olardyń tabysqa jetý tarıhy ádette qurǵaq faktiler men ıfrlardyń tasasynda qalyp qoıady.

Shyn máninde, Qazaqstannyń árbir jetistiginiń artynda alýan túrli taǵdyrlar tur. «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy – Táýelsizdik jyldarynda tabysqa jetken, elimizdiń ár óńirinde turatyn túrli jastaǵy, san alýan etnos ókilderiniń tarıhy. Jobada naqty adamdardyń naqty taǵdyrlary men ómirbaıandary arqyly búgingi, zamanaýı Qazaqstannyń kelbeti kórinis tabady.

Biz «Janyńda júr jaqsy adam» degen sóz­diń baıybyna bara bermeımiz. Shyn máninde, Táýel­sizdik dáýirinde óziniń eńbegimen, bilimimen, óneri­men ozyp shyqqan qanshama zamandastarymyz bar. Olardyń júrip ótken joldary – kez kelgen statıstıkadan artyq kórsetkish.

Sondyqtan, olardy televızııalyq derekti týyndylardyń keıipkerine aınaldyrýymyz kerek. Jastar ómirge shynaıy kózben qarap, óz taǵdyrlaryna ózderi ıelik ete alatyn azamattar bolýy úshin olarǵa úlgi usynýymyz kerek. Qazirgi medıamádenıetti sýyryla sóıleıtin «sheshender» emes, ómirdiń ózinen alynǵan shy­naıy oqıǵalar qalyptastyrady.

Mundaı oqı­ǵalardy kórsetý buqaralyq aqparat qural­darynyń basty nysanasyna aınalýǵa tıis.

Bul joba úsh máseleni sheshýge baǵyttalǵany jón.

1. Aqylymen, qolymen, darynymen za­manaýı Qazaqstandy jasap jatqan naqty adam­dar­dy qoǵamǵa tanytý.

2. Olarǵa aqparattyq qoldaý jasap, tanymal etý­­diń jańa mýltımedıalyq alańyn qalyp­tas­tyrý.

3. «100 jańa esim» jobasynyń óńirlik nusqasyn jasaý. El-jurt ultymyzdyń altyn qoryna enetin tulǵalardy bilýge tıis.

  QORYTYNDY

Memleket pen ult quryshtan quıylyp, qatyp qalǵan dúnıe emes, únemi damyp otyratyn tiri aǵza ispetti.

Ol ómir súrý úshin zaman aǵymyna sanaly túrde beıimdelýge qabiletti bolýy kerek.

Jańa jahandyq úrdister eshkimnen suramaı, esik qaqpastan birden tórge ozdy.

Sondyqtan, zamanǵa sáıkes jańǵyrý mindeti barlyq memleketterdiń aldynda tur. Synaptaı syrǵyǵan ýaqyt eshkimdi kútip turmaıdy, jańǵyrý da tarıhtyń ózi sııaqty jal­ǵasa beretin proess.

Eki dáýir túıisken óliara shaqta Qazaqstanǵa túbegeıli jańǵyrý jáne jańa ıdeıalar arqyly bolashaǵyn baıandy ete túsýdiń teńdessiz tarıhı múmkindigi berilip otyr.

Men barsha qazaqstandyqtar, ásirese, jas urpaq jańǵyrý jónindegi osynaý usynystardyń mańy­zyn tereń túsinedi dep senemin.

Jańa jaǵdaıda jańǵyrýǵa degen ishki umtylys – bizdiń damýymyzdyń eń basty qaǵıdasy. Ómir súrý úshin ózgere bilý kerek. Oǵan kónbegender tarıh­tyń shańyna kómilip qala beredi.


"Egemen Qazaqstan" gazeti

Pikirler