Januarlar älemınıŋ ışınde it – adamzat balasy üşın asa qasterlı jan ielerınıŋ bırı. Ony qazaqtardyŋ auyzdaryna jiı alatyn «İt – jetı qazynanyŋ bırı» degen tūraqty söz tırkesı de aŋǧartady. Būl frazeologizmnıŋ astarynda zor män jatqanyn qazaq folklorynyŋ ülgılerın oqi otyryp aiqyn aŋdauǧa bolady. Ärine, atalǧan haiuannyŋ būlaişa airyqşa qasterlenuıne onyŋ ǧasyrlar boiy iesıne adal qyzmet atqaruy sebep bolǧany belgılı. Adam balasyna mezolit däuırınen (bızdıŋ däuırımızdıŋ 13-7-myŋjyldyqtarynan) berı qarai serık bolǧan ittı älem jäne qazaq folklorynyŋ, ülgılerı iesın Qūdai jaratyp jatqan sätterde qamqorşylyq äreketterımen tanylǧan etıp körsetedı. Būǧan kezınde ǧalym A.Toişan jan-jaqty ǧylymi taldau jasaǧan äŋgımelerdı dälel retınde keltıruge bolady. Sol äŋgımelerdıŋ bırınde ittıŋ adamdy saqtau üşın jasaǧan janqiiarlyq äreketterı: «Täŋır adamdy balşyqtan jaratqan. Oǧan ıbılıs kelıp tiıse bergen. Ibılıstı quyp, adamnyŋ qatpaǧan müsının küzettıru üşın Qūdai adamnyŋ kındık tūsyn oiyp ap, sol balşyqtan ittı al degende jaratqan. Adamnyŋ kındık şūŋqyry sodan paida bolǧan. İttı jaratqan balşyqty Qūdai aǧaşqa aparyp qoiǧan. Ibılıs aǧaşqa örmelep şyǧyp, ony da qolmen türtıp lastaǧan.
İt jaralǧan soŋ adamdy küzetıp, ıbılıstı quyp tastaǧan. İttıŋ adamǧa erıp, qalmai dos bolyp jürgendıgı – kındıgınıŋ topraǧynan jaralǧan eken. Al kei kezde adamdy arsyldap quyp alatyny ony da ıbılıs türtıp bylǧap tastaǧan-mys»,– dep baiandalǧan [1, 79-80 b].
Tek qazaq etnosy ǧana emes, jalpy şyǧys halyqtarynyŋ ittı erekşe qūrmettegenı jyl sanau siklynda attary atalatyn on ekı januardyŋ bırı it boluynan da baiqalady. Bızde: «Qazaq halqy İt jylyn jaqsylyqtyŋ bastamasy, baq pen yrystyŋ jolaşary dep eseptedı», – dep jazsa [2], osyndai paiymdaudy özge elderdıŋ de goroskoptarynan kezdestıremız.
İttıŋ sakraldy ūǧym-tüsınıktermen tyǧyz bailanysty ekenın qazaq halqynyŋ yqylym zamandarda qalyptasqan nanym-senımderı negızınde paida bolǧan yrymdary, tyiymdary da sezdıredı. Qazaqtardyŋ sondai dünietanym negızınde qalyptasqan qaǧidalary mynadai: «İt – jetı qazynanyŋ bırı. Sondyqtan ony öltıruge, azaptauǧa, qaŋǧyrtyp jıberuge bolmaidy» [3] «Yrymnyŋ jamany bolmaidy. Yrym boiynşa jas bosanǧan kelınşek itke «ket» demeidı. «Onda tısı tüsıp qalady», – deidı halyq senımı» [4].
Osyndai yrymdardyŋ sanatyna qazaqtardyŋ balasy toqtamai jürgen äielderdı bosandyruda jiı qoldanatyn amaly da jatady. Bız būl tūsta qazaqtar arasynda jiı kezdesetın İtemgen degen esımnıŋ etimologiiasyna qatysty aŋyzdardy eske alyp otyramyz. Būndai ataudy ielenuşılerdıŋ arasynda qazaq rularynyŋ atalary da, aituly batyrlar da bar. Qazaqtyŋ halyq prozasy ülgılerınde sondai esımnıŋ jas närestege berıluıne ömırge jaŋa kelgen şaqalaqqa ittıŋ sütın emızu yrymy sebepşı bolǧany baiandalady.
Būndai yrymdy qazaqtardan basqa halyqtar da qoldanǧan. Mysaly, eger başqūrttyŋ balalary jiı ölse, jaŋa tuǧan närestenı aman saqtau üşın ony şeşesınen aiyryp alyp, qanşyq ittıŋ bauyryna salyp asyraǧan,– dep aŋǧartady [5].
«İt köilek turaly ne bılemız?» atty maqalada qazaqtyŋ jas säbige itköilek kigızu dästürı de bız joǧaryda atap ötken miftık äŋgımelermen bailanystyrylady [6]. Sondai maqalalarda itköilektıŋ keibır qandastarymyzdyŋ soǧystan, qaterlı sapardan aman keluıne sep bolǧany turaly söz bolady. Būl oqiǧalar turaly äŋgımelerdıŋ alǧaşqysynda: «B.Sausaqbaev degen kısınıŋ äjesı onyŋ itköilegın qauıp-qaterden saqtaidy dep soǧys aldynda berıptı»,– degen jait baiandalsa [7, 147], ekınşı äŋgımede itköilektıŋ kömegı osyǧan ūqsas mazmūnda surettelgen.
İttıŋ aldaǧy uaqytta bolatyn oqiǧadan habar beretın sakraldy qabıletıne de halqymyz qaltqysyz sengen. Sondai tüsınıkter ittıŋ ūluy jönındegı äŋgımelerde äsırese aiqyn körınedı. «İt nege ūlidy?» atty maqalada beinelengen mynadai ahualdy bızdıŋ barlyǧymyzdyŋ da basymyzdan keşırgenımız anyq: Bala kezımızde tünde üreiımızdı ūşyratyn dauystyŋ bırı ittıŋ ūluy edı. Ūiqyda jatqan balaŋ köŋıldı bıreu kelıp qasqyrlar toruyldaǧan orman arasyna tastap jıbergendei küi keşetınbız. Būl kışkentailardyŋ ǧana emes, üidıŋ ülkenderınıŋ de jüikesıne jük tüsıretın. Tördegı keruette jatqan äjemız körşı bölmedegı äkemızge qatqyl dauyspen: «Äi, anau basyn jūtqyr ittıŋ ünın öşırıŋder», – dep pärmen bergenıne talai kuä boldyq. Öitkenı äjemız: «İttıŋ ūlyǧany - jamandyq şaqyrǧany»,- dep sendıretın.Bıraq bailauly it qanşa toqpaq körse de ūlyǧanyn erkınen tys jalǧastyra beretın. Ejelden adamnyŋ dosy, jetı qazynanyŋ bırı sanalǧan qasqyrtektes üi januarynyŋ nelıkten bızder üşın jaǧymsyz ün şyǧaratynyn keiın bıldık»,– dep bastaǧan avtor R.Äbdıhalyq [8], būl qūbylystyŋ syryn: «Söitsek ol da tırşılık iesı bolǧandyqtan jalǧyzdyq, quanyş, qaiǧymen kezıgıp, alabūrtqan köŋıl-küide bolady eken. Būdan bölek arǧy tegı qasqyr tūqymynan taraǧandyqtan ūlu olar üşın basqa taipalastarymen bailanysudyŋ, tıldesudıŋ amaly ǧana. Desek te kez kelgen jaratylystan siqyrly küş, qylyǧynan sebep ızdeudı ädetke ainaldyrǧan adamdar ittıŋ ūluy da tegın emes ekenıne sendırgısı keledı. Būny joqqa şyǧaruǧa da äste bolmas»,– dep tüsındıredı de [8], soŋǧy pıkırınıŋ dūrystyǧyn aŋǧartu üşın el auzynda jürgen mynadai bır äŋgımenı keltıredı: «Ilgerıde bır kısınıŋ itı künıge keşke jaqyn ūlityn jaman ədet şyǧarypty. «Jamanşylyq şaqyryp jatyr»,- dep oilaǧan əlgı kısı: “Basyŋa körıngır!”- dep itın qarǧaidy eken. Qala berdı üiınen aulaqqa quyp tastaidy. Januar bolsa, üiın ainalsoqtap, ädetın toqtatpaidy. Sondai künderdıŋ bırınde əlgı kısınıŋ üiıne bır diuana qaiyr sūrap kelıptı. Üi iesı jetı teŋgesın qaiyrymdylyqqa qiia salyp, kerı būrylyp ketıp bara jatsa, älgı diuana: “Aspanǧa qaraşy”, – deidı. Qarasa, qap-qara qorqynyşty bır alyp denenıŋ özıne taiap kele jatqanyn, al itınıŋ ūlyp jaqyndatpai tūrǧanyn köredı. Səlden keiın əlgı qara tüstı beimälım nərsenı özınıŋ bergen jetı teŋgesı qualap kete barypty. Osynyŋ bərın közımen körgen ittıŋ iesı diuananyŋ tegın adam emes ekenın bılıp, alǧysyn jaudyrǧan-mys. Sol künnen bastap itı de ūluyn qoiǧan» [8].
Qazır Qapşaǧai qalasynda tūratyn jetpıs jastaǧy qariia Zeineş Ötepqyzynyŋ aituyna qaraǧanda, it özı qoryǧan otbasyna kele jatqan jamandyqty aldyn ala sezıp, sol bälekettı kerı qaitaruyn Alla Taǧaladan sūrap alu maqsatynda ūlityn körınedı. Al, keiıngı kezderı it ūluynyŋ astarynda jatqan tylsym syrǧa üŋıludı közdei jazylǧan maqalalardyŋ köpşılıgınde Paiǧambarymyzdyŋ (s.a.u.): «Eger, tünde ittıŋ ürgenın jäne esektıŋ aqyrǧanyn estitın bolsaŋdar, Alladan pana tıleŋder («Äǧuzu billähi minaş şaitanir rajim» dep aityŋdar). Şynynda olar sender körmeitın närsenı köredı»,– degen ösietıne [9] sılteme jasalady.
İttıŋ boiynda sakraldy qasietterdıŋ onyŋ ūiqy kezınde berıletın aianynan da körınetınıne halyqtyŋ nyq sengendıgı: «Eger tüsıŋde it körseŋ, adal dosyŋa sättılık bolady; jügırgen it körınse, onda özıŋ jaŋa orynǧa jaiǧasuǧa oryn ızdeisıŋ; qara it tüsıŋe ense, dūşpandaryŋnan saqtanu kerek; aq it tüske kırse, jaqsylyq nyşany, yrys»,– degen sekıldı tüs joru qaǧidalarynan da aŋǧarylady [10].
Oidy tüiındei kele, adamnyŋ adal dosyna ainalǧan maqūlyqtyŋ beinesın halqymyzdyŋ būdan da özge qasterlı sipattarmen bailanystyratyny jönınde köptegen mysaldar keltıruge bolar edı. Degenmen, onyŋ sakraldy qūbylystar sanatyna jatatynyn – qastelı januar ekenın, osy keltırgen maǧlūmattarymyz-aq aşyp körsetedı degen oidamyz.
M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ kışı ǧylymi qyzmetkerı Oljas Joldybai
Paidalanylǧan ädebietter:- Toişan A. Türık – moŋǧol mifologiiasy. – Almaty, 2009.
- Qūt bereke tūnǧan qūtpan jyly bosaǧadan attady... // www.inform.kz
- Altai E. İt jetı qazynanyŋ bırı me? // ummed.kz
- Ämırbekova A. Qazaqtyŋ yrym-tyiymdary. // anatili.kazgazeta.kz
- Filolenko S. Başkiry. «Vestnik Orenburgskogo uchebnogo otdela». –1914. №
- Nietqalieva G. İtköilek: Onyŋ qadır-qasietın bılemız be? // atr.kz
- Toqtabai A. Qazaq tazysy. – Almaty, 2013.
- Äbdıhalyq R. İt nege ūlidy? // qazaly.kz
- Qasym A. İt nege ūlidy? // Islam.kz
- Tazy itke qatysty tyiymdar… // kk.wikipedia.org
