Qazaqstanda respýblıka boıynsha 175 aýdan bar bolsa, onyń ishinde 72 aýdannyń damýy kenjelep qalǵan. Mine, osy damýy kenjelep qalǵan aýyl-aımaqtyń máselesi qazirde jabýly kúıinde qalyp otyr. Mamandardyń paıymdaýynsha, bizdegi jergilikti ákimdikter men mınıstrlikterde bul máselelerdi sheshýge kelgende belsendiligi tómen.
«Analıtık» taldaý ortalyǵynyń sarapshy mamany Toǵjan Shaıahmetovanyń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta mundaı damymaı qalǵan aýdandardyń ákimdigine zamanǵa saı jańarǵan mehanızmderdi ustanýǵa týra keledi. Mamannyń baıyptaýynsha, bolashaqta jergilikti ákimder kenjelep qalǵan aýyldaryn damytý úshin jerdiń qunarlylyǵyn kóterý, jaıylymdyq jerlerdi durys paıdalaný, egin sharýashylyǵyn damytý tárizdi jaıttardy zamanaýı úlgide meńgerýi tıis.
«Mysaly, elimizde 282 mln gektardan astam jaıylymdyq jer bar. Qynjylarlyǵy, sol kólemdi jaıylymdyq jerdiń 40 paıyzyn ǵana uqsatyp otyrmyz. Al qalǵany paıdalanylmaı otyr. Keleshekte biz jerimizdiń qunarlylyǵyn kóterip, óndiristik, ónimdilik qabiletin arttyramyz desek, jańashyldyqqa bet buryp, buryn astyq egilgen, qazirde bos jatqan jerlerge kópjyldyq shópter egý máselesin qolǵa alýymyz kerek. Jergilikti ákimshilikterge bul rette ózindik mindetteme júkteý kerek. Jergilikti ákimder óz aýyl-aımaǵynyń jaı-japsaryn jaqsy biletindikten árbir reformany ákimshilikter arqyly júrgizsek jón bolar edi»,-deıdi ekonomıst-sarapshy Toǵjan Shaıahmetova.
Mamannyń aıtýynsha, bolashaqta aýyl-aımaqty damytýdy jergilikti ákimderdiń belsendiligin arttyrý arqyly júrgizý tıimdi bolmaq. «Jergilikti ákimderdiń basqarý júıesin jetildirý aýylǵa bólingen qarjynyń dittegen jerine dál jetýine yqpal eter edi» deıdi maman.
«Qazir aýylǵa baǵyttalǵan qarjyny orta joldan qaǵyp alatyn deldal holdıngter, akıonerlik qoǵamdar jetip-artylady. Osydan baryp aýylǵa bólingen qarjy aqyr sheninde talan-tarajǵa túsip ketetini de ras. Sondyqtan bul jerde ákimderdiń qaýqaryn arttyrǵan abzal. Úkimetten bólingen qarjyny oblystyń bıýdjetine, odan aýdannyń bıýdjetine bólý ádisin shektep, qarjy dittegen jerine jetýi úshin tikeleı aýyldyq ákimdikterdiń bıýdjetine aýdarǵan jón. Bizge aýyl ákimderdiń belsendiligin arttyratyn kezeń áldeqashan jetti. Bul biz úshin ózekti másele» deıdi Toǵjan Shaıahmetova.
Mamannyń baıyptaýynsha, damyǵan jáne damýshy elderde bul másele ońtaıly sheshilgen. Tipti TMD elderi boıynshaa kórshi Reseıde, Ázirbaıjanda, Armenııada jergilikti ákimderdiń ekonomıkalyq ózgeristerge saı ózindik sheshim qabyldaýy, qyzyqty mehanızmder usynýy jap-jaqsy rettelgen eken. Bul rette qarjyger Arman Mýsınniń aıtýynsha, bizdegi aýdan ákimderi ınflıaııany shekteý maqsatynda bazardaǵy baǵaǵa ıe bola almaı otyrǵanda ózge elderdiń ákimderi aýyldaryna aýqatty ınvestorlardy tartyp iskerlikterimen kóz qyzyqtyrýda.
«Kórshi Reseıdiń aýylǵa aýqatty kásipkerlerden ınvestıııa tartý jaıy jaqsy sheshilip keledi. Máselen, jýyrda Reseıdegi aýqatty ınvestor Vladımır Potanın aýyl sharýashylyǵy salasyna aı saıyn tapqan tabystarynyń 20-30 paıyzyn aýdaryp otyratyn boldy. Kórshiles elde qazirde bir ǵana Vladımır Potanınniń aýdarǵan ınvestıııasynyń esebinen aýyl sharýashylyǵy ónimin óndiretin, kólemi 1840 gektardy quraıtyn jylyjaı salynyp, odan tıisinshe mol ónim alynýda. Bir qyzyǵarlyǵy, sol jylyjaıdan túsken paıdaǵa Potanın myrza múldem qol suqpaıdy da eken. Óıtkeni sol aýyldyń ákimi oǵan osyndaı talap qoıa bilgen. Ózge elderdiń ákimderi osylaısha aýqattylardy aýyldaryna ınvestor bolýǵa shaqyryp, olarǵa belgili bir qyzyqty usynystar aıtyp halyqqa tıimdi joldaryn usynady. Al bizdegi ákimderge úkimet bir ǵana baǵa saıasatyn qadaǵalaýdy tapsyryp edi. Sonyń ózinde keıbir ákimder bazardaǵy baǵaǵa ıe bola almaı, saýdagerlerge «baǵany ósirseńder basyń ketedi» dep ses kórsetýden ári asa almaı jatady. Logıkalyq túrde oılasaq, jergilikti ákimder nege naryqqa qatysty qyzyqty usynystar usynbaıdy?! Máselen, ár ákim óz aýdanynda áleýmettik jeńildikpen taýar satatyn kishigirim dúkender jelisin qurýǵa nege qarajat qarastyrmaıdy?! Ónim óndirýshilerdiń tikeleı ózimen kezdesip, sol dúkenderge arzan taýarlardy deldaldarsyz arzan baǵaǵa ákelip samsatyp qoısa ónim arzan bolmaǵanda qaıtedi?! Mine, bizdiń ákimqaralarda osyndaı qyzyqty baǵytta jumys isteý jaǵy kemshin»,- dedi Arman Mýsın.
Qarjygerdiń paıymynsha, qazirgi tehnologııalardyń damý ǵasyrynda álemde úlken ózgerister bolyp jatyr. Kóptegen elder kún jáne jel energııasyna nazar aýdarýda. Kórshi Reseı bolashaqta 65 paıyz energııany kún men jelden alýǵa basa nazar aýdarýda. Ózbekstan da osyǵan qatty nazar aýdara bastady. Kóptegen elder joqtan bar jasap otyr. Sondyqtan bolashaqta bizge de osy kóshten qalmaý kerek.
«Nanotehnologııa, bıotehnologııanyń arqasynda úlken múmkindikterge qol jetkizetin zaman týdy. Bolashaqta aýyl sharýashylyǵy ónimderine suranys artady. Sondyqtan biz aýyl sharýashylyǵynyń áleýetin arttyrǵanymyz abzal. Osy oraıda aýyldyq aımaqtardy basqarýǵa bilikti, bilimdi azamattar tartylýy qajet. Ákimder Úkimetke qyzyqty usynystar aıtyp, jańa mehanızmder usynyp jańashyldyqqa umtylýy kerek. Osyǵan oraı jergilikti ákimdikterdiń ózin-ózin basqarý júıesine naqty qadalaǵaý engizý qajet. Ákimderdiń ózin ózi jetildirip, jergilikti júıeni naryqqa saı saýatty basqarýyna múmkindikter berilýi tıis. Kerek bolsa olardyń bilimin de jetildirip otyrǵan jón. Aýyl ákimleriniń belsendiligi artpasa, aýyl toqyraı beredi. Sondyqtan naq qazirgi ýaqytta aýdan, aýyl kólemindegi basqarý júıesi jańaryp, jańǵyryp otyrý kerek. Qazaqstan halqynyń 46 paıyzy aýyldy turatynyn eskersek, biz úshin jamymaı qalǵan aýyldardyń sanyn arttyrý qaýip. Agroekonomıkany damytý mańyzdy. Bolashaqta tabıǵı taza aýyl ónimine degen suranys álemdik turǵyda ósedi. Sol kezde biz kóshtiń sońynda qalmaýdy oılastyrǵanymyz jón»,- deıdi Arman Mýsın.
Qarlyǵash Saılaýbaeva,
"Adyrna" portaly
.
