My vovse ne vrachi-my bol.
Aleksandr İ.Gersen
Jazuşy bolu-baq pen sordyŋ soǧysy! Jazuşy bolu-jaryq älemnıŋ jauhar külkısı men tünektıŋ tübındegı syŋsudy qosu! Jazuşy bolu... Älemdı kıtap qūtqarǧan!
...endı qūrtatyn da sol bola ma? Osy maŋdaiǧa ılınıp qalǧan sūraq -aqyldy ataulynyŋ bärıne arnalǧan. Ädebiet maǧynasy jaǧynan üş tektı; jasauşy, jalynşyl jäne beitarap. Besık jyrynan bastalar jasampaz ılkım oi-ıŋırge joqtau bolyp jetedı. «Er Mamaidyŋ aldynda şahit keşu» jalynşyl sözdıŋ monşaǧy. Ūlttyŋ ışınde sonyŋ bıteu jarasyn aita otyryp özıŋ bölınıp ketpei, aq-qarasyn aiyru ūly jazuşy ısı. Jazarman jete almas meje, jaǧalynyŋ jalyny şarpyr aiyryq. Talant pen qajyrdyŋ tu alǧan kezde barar biıgı. Soŋǧy kezdegı aq jauyndy nöpır ışınen baǧalyny tabu, şyn qalamgerdıŋ qazynasyn adaspai tabu, tanu-syralǧy synşynyŋ özıne bäige bermes qadırsız ıske ainalǧany jasyryn emes. Osyndai köp tasqyn ışınen uysymyzdy toltyryp, jürek jylytyp qaperımızge ılıngen şyǧarma Säule Dosjannyŋ «Qasıret pen taǧdyry» boldy. Äiel jäne jazu, äiel jäne şyǧarmaşylyq dep atalar alys būǧazdar, qosylmas qyrlar da oiymyzda bolǧany da ras. Perınıŋ qyzy Bektory, grektık Afina Pallada, rimdık Minerva, köneündılık Sarasvati, japondyq Benten tektes gül beldı älem men danyşpandyq aidynynyŋ aq şyŋdaryn da köŋıl kökjiegınde ūstadyq. Djein Ostin, Meri Şelli, Jorj Sand, Şarlotta Brontelerden bastap Djaon Rouling, Han Gan, Elena Ferrantege aialdar äielder prozasyna da üŋıldık. Osylardyŋ ışınde Säule Dosjan romany boiymen basyp, oiymen asa bergenı anyq. Atalymdaǧy şyǧarmanyŋ basy da erekşe ekpındı boiaumen bet beredı. ....Malaqaiy bır jaǧyna ainalyp ketken Ämır perzenthananyŋ syrtqy esıgın serpe aşyp, qoltyǧymnan demegen küiı menı ışke alyp kırdı. Aldymyzdan şyqqan aq jeleŋdı qyz onyŋ jolyn kes-kestei berıp: – Sız ary qarai bara almaisyz, – dep toqtatqan. Küieuım emen-jarqyn körıngısı kelıp, şyp-şyp terşıgen maŋdaiyn jeŋınıŋ syrtymen bır süikei salyp betımnen süiiuge eŋkeidı. Sony kütıp tūrǧandai, ekı meiırbike menı dereu arbaǧa salyp, zyryldatyp ala jöneldı. – Qoryqpa, düniege arystan äkelesıŋ! – dep äzıldeuge tyrysqanymen, ünınen qobalju anyq bılıngen küieuıme soŋǧy ret köz tastap, jan qinalysynan da on bölıngen oiym üstem tüsıp, ıştei küizelgen küiı kete bardym. Sol sol-aq eken aq halattylar ülken äbıgerge tüsıp, bır-bırımen seŋdei soǧylysyp kettı. «Işımdegı özdıgınen jatyrymdy jaryp şyǧa almaityn» körınedı. «Qaryndy jaryp almasa bolmaidy» eken... «Ota kerek», – degendı estıgennen aza boiym qaza boldy. Tolǧaǧym jiılep, janym şyrqyrai, bei-beu qaǧyp qarmanyp tūrǧanymda, qasyma kezekşı därıger keldı... Ary qarai basty keiıpkerdıŋ ota üstındegı tüsı körınedı. ...Kök maisa jazyqta kele jatyr ekenmın. Aldymnan qyzǧaldaqty alqap körındı. « Gül tere keteiınşı»,– dep, jügırıp jettım. Qyzyǧyp, bır qyzǧaldaqty üzıp alǧam. Sol sol-aq eken, aldymnan şyqqan otty jaryq közımdı qaryp tüstı. Jerden aspanǧa tık şanşylyp, qaraqoşqyl būlt köterılıp barady. «Apyrym-au, jaŋa ǧana şökımdei būlt joq siiaqty edı ǧoi ...» Kenet taban astyndaǧy jer qars aiyrylyp keterdei solq solq etıp, dırıldep ala jönelgen. Köz ūşyndaǧy auylym sılkınısten terbelıp, kenet saǧymǧa ainalyp, közden ǧaiyp bolyp ketıp, endı bır qaraǧanda, alyp « būlt – saŋyrauqūlaq» üstınde, aspanǧa tık köterılıp barady eken deimın... Auylǧa qarai alyp ūşyp jügırgım keledı, bıraq tabanym jerge jabysyp qalǧandai, bır qadam alǧa bassaşy. Sonda da bar küşımdı jiyp, jantalasa alǧa ūmtyla tüstım... Tuyndynyŋ ön boiynda basty jäne qosalqy keiıpkerler tüsı qatar berılıp otyrady.Tüs turaly,äsırese ortaǧasyr tuyndylaryndaǧy tüs jaily zerttegen Jak le Gofftıŋ de kei oilary belgı ūsynǧandai.Jazuşy şyǧarmasyndaǧy tüs detaldıkten asyp,ükımdık därejege jetken.Syzǧan taǧdyr ısı de tektes.Gilgameş pen Enkidu maidan aldynda tüs körıp boljasa,Jüsıptıŋ körer tüsterı,perǧauyn tüsterı bärı bırıge kelıp adamzat arnasyndaǧy ortaq qasiet,altyn tamyr «Qasıret pen taǧdyrda» keu-keulep jol ūsynady. – Men qaidamyn? –Jan saqtau bölmesındesız. – Balam qaida? – Näresteler jatatyn jaqta... alaŋdamaŋyz – Jaǧdaiy qalai? – Ol jaǧyn balalar därıgerı kelıp aitady. Qazır kelıp te qalady. – Men ony qaşan köremın...qaşan emızem... qarny aşyp qalmai ma?.. – Amanşylyq bolsa, balaŋyzdy da bauyryŋyzǧa alarsyz, emırene emızersız... şarşap qalatyn boldyŋyz, bıraz ūiyqtap alyŋyz. Myna därınıŋ ūiyqtatatyn küşı bar, qazır bärı jaqsy bolady... Sūmdyq tüstıŋ egesı ne bolǧanyn sezse de, balasyn ızdep bebeuleidı. Jauaby joq sūraqtardy qoiady. Ritorikalyq sūraqtardyŋ özı bar da, jauaby joq! Sūraqty qoiatyn «kışı adam» qoǧamdaǧy orny joq, nemese joqqa tän jannyŋ saualy alapat ideologiia maidanynda tozaŋǧa ainalyp ketedı... «Luka Prohorovich», «Şinel», «Chelovek futliardegı» sekıldı eleusız adam, keŋestegı ekınşı därejelı kembaǧal ūlttyŋ anasy bar boiauymen köz aldymyzǧa keledı. ...Düniege auru bala äkeluımnıŋ sebebı, mıne, qaida jatyr?! Qūdai-au, ömırge taǧy säbi äkelsem, taǧy osyndai küiık kütıp tūrǧany ma?! Aza boiym qaza bolyp şoşydym. Işım udai aşyp bara jatty. Äielderdıŋ endıgı sözın estıgım kelmedı. Tösegıme bır uys bop bük tüsıp, terıs qarap jatyp qaldym. Esıme apamnyŋ menı ūzatar aldynda üidegılerge aitqan qūpiiasy, «äkesı sol Semei jaqtan edı» degenı tüsken. Sonda menıŋ de jetısıp tūrǧanym şamaly, osy topyraqtyŋ tūqymymyn. Ämır ekeuımız qosylǧanda qanymyzdaǧy uymyz ekı eselene küşeiıp, myna beişara qyz paida bolǧan ǧoi sonda?... Basty keiıpkerdıŋ erekşelıgı ol sūraq qoiady!!!! Oralhannyŋ «nege, bız osysy» tektes tereŋ oralymdardyŋ ordasy körınedı. Bärı köngen, ilanǧan, şarasyz. Ūly maqsattar jolynda bärı qūrban. Sonyŋ ışınde qazaq halqy ekı ese artyq şalynar, aiaǧy tūsauly aqsarbas. Eldıŋ bärı R.Bredberidıŋ «Farengeit boiynşa 451 gradus» şyǧarmasyndaǧy Monteg örtsöndıruşı sanaǧa soqa salady. Artyq oidyŋ keregı joq, artyq sözdıŋ keregı joq, artyq kıtaptyŋ keregı joq. Ary qarai psihologiialyq egızdıktı tanimyz. ...Közımdı bır aşqanda ıŋır qaraiypty. Terezeden töngen qara küŋgırt boiau menıŋ ışkı jan düniemmen bederı bılınbei aralasyp bara jatty. Erteŋınde qyzymdy köruge barǧam. Kışkentai tırşılık şyny vakkumnyŋ ışınde jatyr eken. Ä degende közımnen bır tamşy jas şyqqan joq. Ne närsege de ıştei tas bekıngendeimın. Betıne üŋılıp qaraimyn. Syqpyty qorqynyşty tırşılık iesın ä degende pendelık qu janym jatyrqap, tıksınıp, tıtırkene qalǧanymen, ol sezım qas-qaǧymda seiılıp, kelesı sätte kökten tolassyz qūiylyp ketken tolaǧai tasqyn analyq meiırımnıŋ alyp tolqynyn anyq sezındım. «Qūdai-au menıŋ ışımnen şyqqany şyn ba?!» Köz jasym kenet qūiylyp, ǧarıp närestemnıŋ betıne endı mülde basqa közben, dünienıŋ barlyq qasırettı qaiǧysy men şer-mūŋyn jiia, jabysa qadalamyn. Amandyǧyn köterılıp-basylyp tynys alyp jatqan ülken qarny ǧana bıldıredı demeseŋ, osy jatysynda tırşılıktıŋ nyşany da joq sekıldı. Qarnynyŋ terısınıŋ jūqalyǧy sondai, astyndaǧy ış-qūrylysy anyq körınıp jatyr. Közım qarauytyp baryp aşylatyn siiaqty. Sonda da üŋıle tüsudı toqtatpaimyn. Mynau şidei aiaq-qol, dene tūrqynan ekı ese ülken bas... Bas emes-au, ürlenıp qoiǧan şar, änşeiın! «Bırdeŋe janyna bata ma, qūlynym? Älde därınıŋ küşımen eşteme sezbei jatyrsyŋ ba?» Jūmuly bolsa da şünıreiıp tereŋge tüsıp ketken közı... Maŋdaiyndaǧy aiqyn körıngen kök tamyrlary... Lüp-lüp soqqany anyq körınıp tūrǧan eŋbegınıŋ erekşe ülken şūqyry... «Qūlynym-aaauuu...bır uys betıŋnen senıŋ, qūlynym-aaauuu! Qandai jazyǧyŋ bar edı?!» Janym dybyssyz yşqynyp: «Ana näzık dene myna däu basty qalai köteredı?!» – degende, kenet jüregım loblyp, közım qarauytqanyn bılemın. Sol jerde talyqsyp ketıppın... Frans Kafkanyŋ keiıpkerı Gregor Zamzdy eske aluǧa tura keledı. Gregor adamzattyŋ közqarasy qasyndaǧy jandardyŋ özgeruı qaharmannyŋ tür pışınımen bailanysty ekenın aitsa, būl tuyndy odan ary ketken. Ūlttyq siptyn joimaǧan halyqtyŋ anasynyŋ közqarasy jaŋa talas,şetın daǧdarystyŋ kuäsı bolady. ...Ei, meiırımdı jandar! Öz balamnan özım şoşysam, senderdıŋ ne jazyqtaryŋ bar? Būl şyndyqqa därıger kınälı me? Mümkın, äke kınälı şyǧar? Älde, ana baiǧūs pa? Jo-joq! Būl sūmdyqqa Qazaqstan aumaǧynda atom bombasyn synaqtan ötkızıp, aua men topyraqty bylǧaǧan, möldır suly qara Ertıstıŋ suyn ulaǧan, qazaqtyŋ tegın büldırgen kommunistık jüie, adam taǧdyryn taban astyna salyp, atom tehnologiiasyna ūmtylǧan beimaza ǧasyr kınälı. Eŋdeşe analyq laǧnetım saǧan, ei, tasbauyr... taskereŋ... sūm zaman!... Mol sendelısten soŋ basty keiıpkerdıŋ bar ömır joly tızılıp tosylady... ....Bız bai emes edık. Äke-şeşem jiǧan tergenıne jalǧyz ūldy oqytty, ülbıretıp ata jolymen kelın tüsırdı. Aqyry auyldaǧy üi men qora-qopsyny, qoldaǧy ūsaq mal men būzauly siyrdy satyp alǧandaǧy üiımız, apamnyŋ tılımen aitqanda: «Almatyǧa köşken sarttyŋ jaman tamy» ǧana edı. Äkem oǧan: – Otyrǧan ornyŋdy jamandama. Ketken sart osy tamnan baiyp Almatydan ülken üi satyp alypty. Balama jūǧysty bolsyn! – degen... Keŋes dep aitylar kelıstı ömırdıŋ ışınde bai men kedei bary,aǧy men qarasy aralas ekenı aşyq aitylady romanda.Adamzattyŋ bärı teŋ delıner tättı ūrannyŋ ışınde aşy şyndyq barlyǧy tanylady. ...Taza aua jūparyn jūtu üşın terezenı aşqanda joldyŋ qarsy betındegı körşımızdıŋ han saraiyndai eŋselı ǧimaraty közge tüsedı. Sol üidı ainaldyra qorşaǧan kırpış dualynyŋ özınen bızdıkındei üş-tört üi tūrǧyzuǧa bolar edı. Darbazasy ertegıdegı Älibabanyŋ altynmen aptalǧan qaqpasy dersın. «Sim-sim, aiqara aşyla ǧoi!», – dep, öz-özımnen syqylyqtap külıp alamyn. Şynynda da ara-tūra kısı kelıp, aşyla ketkende, alystan köz tartyp, jarq-jūrq ete qalady. Kölık kelgende ülken darbaza özdıgınen ekı jaqqa ysyrylyp syrǧanap aşylady. Tetıktı basqan kezde özdıgınen aşylyp-jabylatyn mehanikalandyrylǧan syrtqy qaqpa būryn mūndaidy körmegen auyldyŋ qarapaiym qyzyna alǧaşynda bırtürlı qyzyq körıngenı ras. Apam ernın « pıştu» degızıp: «būl ne qylǧan bailyq? Qaidan kelgen bailyq?» – dep jaqtyrmai qalady... Mol bailyqtyŋ artynda ırı qyzmet, jüiege jasaǧan jaǧasyz jylulyqty, jatqa ısı ötken, ūlttan alys ırı qyzmetkerdı qarapaiym kempır janymen sezedı. Jirenedı, tıtırenedı. Han saraiyndaǧy patşaiym-arǧy oqiǧanyŋ tını, basty keiıpker endı körınedı! ...Jas şamasy özımen şamalas jasöspırımnıŋ tıkıreigen kırpı şaşyn, qalyŋ qastyŋ astynan suyq qaraǧan aq-qarasy anyq közderın baiqap qalyp odan saiyn abdyrap qalǧanym. Dälız terezesınıŋ küŋgırt jaryǧy tüsken älgınıŋ jüzıne aŋqiia qaraimyn. Qūdai-au, netken ädemı bala edı-au mynau! – Kım kerek?- dedı ol bır kezde dünk etıp. Onyŋ şyrt ete qalǧandaǧy mınezı alǧaşqy äserımdı tez juyp-şaiyp esımdı tez jiyp ala qoiǧam. – Mels kerek... därı alyp keldım,– dedım. Ärine, Melstıŋ özı ekenın ıştei bılıp tūrmyn. Bozbala maǧan sūsty jüzımen qadalǧan küiı at üstınde tebıngendei, arbasynyŋ doŋǧalaǧyn ainaldyryp jıberdı de, maǧan jaqyndap keldı: – Men Melspın, – dedı.... Ädemı saraidyŋ kemtar hanzadasy Mels būl. Aty da, ömırı de qaişylyqqa toly bozbala özgeşe boiaudyŋ qosyndysyndai tanimyz. – Apa, kel, bızben bırge kino körseŋşı,–dedı. Torǧyn apa ūlynyŋ qasyna kelıp jaiǧasyp qolynan ūstap otyrdy. Men de ornyma jaiǧasqam. Üidegı apam ekeumızdıŋ qarym-qatynasymyz esıme tüstı. Bız eşqaşan būl ekeuındei jaqyn bolǧan emespız. Men kürsınıp saldym. Keudemdı belgısız mūŋ kernedı... Būl Mels pen anasynyŋ qarym qatynasy. Aiaulym bılmes, körmegen meiırım, jaŋa jaǧalau da osy. Mügedek balanyŋ aiaǧy jürmegenmen qoly jüiırık däulesker küişı. ... Aldymnan ädettegısındei dombyrasynyŋ qūlaqküiın keltırıp alǧan. «Babyn keldı-au» degende qanatyn qyranşa qomdap –qomdap qoidy da bızge qarap säl jymiyp: ....«Älqissadan» bastaǧan jön şyǧar, – dep aldy da, Nūrǧisanyŋ betaşar küiın tögıldıre jöneldı. Ǧasyrdan-ǧasyrǧa, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan qasiettı qara dombyranyŋ pernelerı boiymen salaly sausaqtary ırkılmei syrǧanap, şanaǧynan küi qalqytqanda, bärımızdıŋ janymyz tebırenıp ketken edı. Ülkender tūrmaq, kışkentai Beibarystyŋ özı qyŋqyldauyn qoiyp, dombyra tartqan Mels aǧasyna qarap, typ-tynyş otyr. Mels küidı jai tartyp qana qoimai, onyŋ şyǧu tarihyn, şyǧaruşysy jaiyn aita otyratyn ädetı bar edı. Mūny ol läzzattana, bar yqylasymen aitady. Tyŋdauşysyn tamsandyryp, elıtıp äketedı. Qazır de Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Bala mişkasynan» bastap, «Ata tolǧauy», «Balbyrauyn», «Sarjailau», «Kelınşek» küilerın tartty. Aiaǧyn basa almai qalǧan bala-ömırıne nazaly. Dos serıgı Aiaulymǧa da sūraq qoiary sol. ....Menımen bırge köşede, baqtarda, adamdar köp jüretın jerlerde kinodaǧy mügedekterdıŋ jaqynyndai arbamdy iterıp jürer me edıŋ degenım ǧoi, – dedı, dausynda bırtürlı özınıŋ qazırgı halıne degen jekkörınışten tuǧan yza aralas zıl de joq emes. «Ärine, janyŋda bolamyn», – dep aituǧa ışkı bır tüisıgım jıbermedı. Ötırık uäde bergım kelmegendıkten:- Mels, papaŋ senı emdetu üşın bärın jasap jatyr ǧoi. Menıŋ aǧam da senı «jattyǧularyn üzbeidı, därı-därmegın dūrys qabyldaidy, ümıt bar» dep otyrady. Sonşa eŋbek beker ketedı deimısıŋ, – deimın jaqsylyqtan ümıttendırgım kelıp. Tek ony ümıttendırıp emes, aiaǧynan tūryp ketkenın jan-düniemmen qalaimyn, Täŋırden tıleimın!
