Jıyrma birinshi ǵasyrdyń ekinshi shıregine aıaq bastyq. Osynaý syrty kúnboljatpas synaqqa, ishi alań da alań suraqqa toly kezeńde Prezıdent Q.Toqaevtyń “Ana tili” gazeti arqyly elge joldaǵan úndeý-suqbaty birshama oıǵa jetelep, birqatar jarymjan saýalǵa jaýap tapqany ras.
Óz basym onyń barlyǵyn túrin tústep túgendemeı, eń basty úsh máseleni atap ótkim keledi.
Birinshi - saıasat. 2022 jylǵy “Qańtar daǵdarysynan” el de, el basshylyǵy da durys sabaq aldy. Suqbatta saıasattanýshylar nazar aýdaratyn bir erekshe dúnıe - osy bir dúrbeleńniń qarapaıym adam túsine bermeıtin ıntrıgasyn da, barshaǵa ortaq tragedııasyn da, memleket úshin taǵdyrsheshti fınalyn da Memleket basshysy shynaıy jetkize bildi. Saıası turǵydan bul óte mańyzdy qadam. Óıtkeni, 2019 jyldan beri oıda júrgen saıası reformalardy qaıta qarap, jyldamdatqan da osy oqıǵa bolǵanyn Prezıdent ashyq aıtty. Bul, sóz joq, saıası erki myqty tulǵalarǵa tán qasıet.
Ekinshi - ekonomıka. Iá, ondaǵy jaǵdaıdyń máz emestigin Prezıdent moıyndap otyr. Dese de, tól ekonomıkamyzdyń ashyqtyǵyn, naryqqa baılanǵandyǵyn, syrtqy faktorlarǵa táýeldi ekendigin qazir eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin biledi. Naryqtyq ekonomıka - bizdiń o bastaǵy tańdaýymyz jáne bul birden-bir durys tańdaý. Bar másele - onyń osy 34 jylda tıisti dıversıfıkaııa ıakı ártaraptanbaýynda. AQSh dollaryna táýeldi álemdik ekonomıkada “golland aýrýy” nemese Gornıngen effektisi degen túsinik bar. Tabysy shıkizat, ásirese munaı óndirisine tikeleı táýeldi elderdiń ınvestıııalyq qaqpanǵa túsýi, mine, osydan bastalsa kerek. Árıne, osy ýaqytqa deıingi qazaq úkimetiniń qaı quramy bolsyn dıversıfıkaııa máselesin ekonomıkanyń naqty sektoryna ınvestıııa tartýdan bastaý kerektigin bilmedi emes, bildi. Alaıda osy 30 jylda elge kelgen uzyn sany 441 mlrd. AQSh dollarynyń 90 paıyzy shıkizat óndirý salasyna ketse, qalǵan 10 paıyzy, ókinishke oraı, nátıjesiz oryndalǵan túrli memlekettik ınvestıııalyq baǵdarlamalar aıasynda qumǵa sińgen sýdaı bolǵandyǵy jasyryn emes. Onyń qasynda ekonomıkany ártaraptandyrýdy jańa jaǵdaıda jalǵastyrý, onyń ishinde Úkimet qabyldaǵan 2029 jylǵa deıingi ınvestıııa tartý baǵdarlamasynyń alǵashqy qadamy utymdy kórinetini ras. Bul týraly Prezıdent: “Qazaqstan 2024 jyly jańa jobalarǵa 15,7 mıllıard dollar kóleminde tikeleı shetel ınvestıııasyn tartty… Bul onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda 88 paıyzǵa artyq. Biz Soltústik jáne Ortalyq Azııadaǵy eń joǵary kórsetkishke qol jetkizip otyrmyz. Aımaqtaǵy shetel ınvestıııalarynyń úshten ekisine jýyǵy, ıaǵnı 63 paıyzy Qazaqstannyń enshisinde”, - dep atap ótti. Árıne, bul nátıjeniń jemisi keler jyldardyń enshisinde ekeni túsinikti.
Úshinshi - zań men tártip. Shyn máninde, saıası sanasy memleketshil bop qalyptasqan árbir tulǵa úshin “demokratııa - el bıleý formalarynyń ishindegi eń úzdigi” bolsa, zańdylyq pen tártip - sol demokratııanyń eń basty kepili. Oǵan tarıh ta, damyǵan demokratııalyq elderdiń taǵdyry da kýá. Túptep kelgende bul haq pen mindettiń suraǵy emes. Eń aldymen rýhanııat pen ıdeologııanyń talaby. Óıtkeni, qazir búkil el tý etken “Ádilettilik” prınıpi tek barshaǵa mindetti zań men tártip bar jerde ǵana ornaıdy. Zańyn qurmettep, tártipke bas ıgen azamattyń saı-sanasy men ishki rýhy, adamı ustyny men saıası mádenıeti de joǵary bolmaq. Sol sebepti de Prezıdenttiń: “Zań men tártip” – memlekettik qurylystyń basty qaǵıdaty”, - degen tujyrymymen kelispeý qıyn.
Álbette, bul úsh mega-baǵyttaǵy úrdisterdi bolashaqta bir arnada qabyldap alatyn bir ǵana murager bar - ol sanaly urpaq. Osy oraıda, Memleket basshysy búgingi jastardyń eń basty “bas aýrýy” kúndelikti kúıbeń tirshilik emes, zamanýı ilim-bilim men zııaly tárbıe bolsa deıdi. Sóz arasynda kúni keshe qoǵamnyń úlken talqysyna túsken AES salý máselesin qozǵaı kele, onyń jáı energııa kózi emes, kúrdeli ǵylym men tehnologııanyń ózi ekenin meńzep ótti. Rasynda da, Ilon Masktiń áıgili SpaceX korporaııasynyń ǵaryshty ıgerýdegi búgingi qarqynyn kórip, planetaralyq qashyqtyqty eńserýge qabiletti birden-bir energııa kózi - ýrannyń mol qoryn ıelene otyryp, osy baǵyttaǵy ǵylym men tehnologııadan kenje qalýymyz keshirilmes tarıhı qatelik bolar edi. Kezinde ot-qarýdan kende bolǵan Abylaı qoǵamynan qalǵan: “Bilekke sengen zamanda eshkimge ese bermedik, Bilimge sener zamanda qapy qalyp júrmelik” degen qaǵıdasyn 300 jyldan keıin qaıtalap otyrmasaq eken.
Árıne, qurǵaq sóz tek sóz qýady, al oıdan oı týady. Jańa jyldyń alǵashqy kúnderinde qoǵamǵa serpin bergen bul suqbat týraly árkimniń pikiri ártúrli bolýy zańdylyq. Dese de, el Prezıdentiniń halyq aldyndaǵy: “Memleket basshysy bolǵan sátten bastap qazirge deıin qabyldaǵan sheshimderim men onyń túrli saldary úshin bar jaýapkershilikti óz moınyma alamyn. Men basqasha jumys isteı almaımyn, istegim de kelmeıdi”, - degen bir ǵana sózi kózi qaraqty, kókiregi oıaý barsha janǵa úlken senim uıalatatynyn moıyndaý qajet.
Bolat Tlepov
Abaı atyndaǵy QazUPÝ rektory
