Qazirgi tańda salafızm qazaq qoǵamyna iritki salyp otyrǵanyn eldiń kóbi aıta bermeıdi, sebebi bul uıat bolyp sanalady. Al negizi mundaı qubylystyń baryn, olar joqqa shyǵara almaıdy. Dinı kózqarastary bir birine saı kelmegendikten keıde aǵaıyndylar bir birimen aralasýdan qalǵan. Sol sebepten keıbir baqylaýshylar bul máseleni kúli qoǵam bolyp sheshý kerektigin aıtady.
Jasy 50-ge taıap qalǵan maqsat jas kezinen dinı bilim alyp, ıslamǵa bet burǵan. Qazirgi kezde ol aýyldaǵy meshitterdiń birinde ımam qyzmetin atqarady. Maqsattyń bir inisi men bir nemere aǵasy da dinge berilgen, biraq olar Maqsatty unatpaıdy. Saqal jiberip, qysqa shalbar kıetin aǵaıyndylar Maqsattyń áreketin jıi synaıdy, onyń aıtqanyn joqqa shyǵarýǵa tyrysady. Sebebi Maqsat qazaqtyń sal-dástúrinen bas tartpaıdy,dástúrli hanafı-mashab aǵymyn ustanady. Al onyń saqaldy aǵaıyndylary salafızmdy ustanǵandar. Osynyń nátıjesinde aǵaıyndylar jıi sózge kelip qalady.
Týysqandar arasynda yntymaqtastyq bolsyn dep ata-analary olardyń qarama-qaıshy keletin dúnıelerine mán bermeýge tyrysady, biraq ózderi dinnen habarsyz olǵandyqtan kimdiki durys, kimdiki burysy ekenin aıta almaıdy. Syrttan olardyń aýyz birshiligi joǵalyp bara jatqanyn kórgen analar ishten tynady. Sóıtip ómirleri ótip jatyr.
Mundaı jaǵdaıdy basynan qoǵam belsendisi Janat Qazaqpaıdy bastan keshirgenin aıtady.Sol sebepten ol bul óte qaýipti qubylys degendi aıtady.
«Eki aǵaıyndylarym bar, sondaıǵa kirip ketken. Týǵan inileriniń toıyna kelmeı qoıdy, óıtkeni inisi kápir, dinge kirmegen, namaz oqymaıdy. Qazaqta ondaı bolǵan joq qoı. Qazaqta eń birinshi baýyr týrady, ult turady. Basqanyń bári sodan keıin turady. Bular dindi joǵary qoıyp otyr. Olar óz sózinde «qazaq baýyrlarym» dep sóılemeıdi, olar «musylman baýyrlar» dep aıtady. Eger qandaıda bir soǵys bolsa, árıne, onyń beti aýlaq, biraq qandaı da bir soǵys bolsa, olar kápir dep dinge kirmegen, óz dindesteriniń qorǵaıtyn bolsa, ol óz baýyryn atyp tastaıdy. Mine qaýip osynda jatyr. Olar qazaqtyń salt-dástúrine qarsy shabýyl jasap jatyr. Bul qazaqty qurtý. Biz toqtatýymyz kerek, sebebi bul óte qaýypty dúnıe. Ishimizge kirip, ishimizden iritip jatyr. Sol sebepten biz kúlli qoǵam bolyp kúresýimiz kerek mundaı qaýipti dúnıemen»,- deıdi qoǵam belsendisi.
Mamandardyń aıtýynsha, mundaı qaýipti dúnıeler Qazaqstanǵa 1990 jyldardyń aıaǵynda kelgen.Sol kezde qabyldanǵan din týraly zań osyndaı aǵymdarǵa qolaıly boldy. Nátıjesinde saıasattanýshy Esenjol Alııarovtyń pikirinshe, túrli dinı aǵym ókilderi jastar sanasyz ulaı bastady.
«1991 jyly biz egemendik alǵannan keıin biz bostandyqty durys túsinbedik. Dinniń túri kóp, túrli uǵymdary, aǵymdary bar, biz oǵan kóńil aýdarmadyq. Mysaly, biz dinge barǵan adam ınabatty, ımandy, meıirimdi, keshirimdi bolady dep oıladyq. Al onyń basqa da aǵymdary baryna biz kóńil aýarmadyq, Sekta, din atyn jamylyp, basqa maqsatty kózdeıtinder boldy. Biz solarǵa erkindik berdik, lıberaldy zań qabyldadyq. Nátıjesinde Qazaqstanǵa túrli uıymdar kelip, qazaq jastarynyń sana sezimin jaýlaı bastady»,- deıdi saıasattanýshy.
Sanasy jaýlanǵan jastar qatygez bola bastady. Olar dinige bet burmaǵan ata-analaryn syńǵa alyp, qazaq halqynyń kóptegen salt-dástúrge kúmán keltire bastady. Mundaı jastardyń sanasyn bılegende kóp áıel alýdy, hıdjabty nasıhattaı bastady. Baqylaýshylardyń paıymdaýynsha, mundaı kózqarasty kóp jaǵdaıdy salafızmdi ustanǵandar qoldady. Al negezi salafızm – dinniń alǵashqy quqyqtyq jáne rýhanı bastaýlaryna qaıta oralýdy kózdeıtin sýnnıttik ıslamdaǵy konservatıvti aǵym. Mamandardyń aıtýynsha, Qazaqstanda salafızm birneshe faktorlarǵa baılanysty qaýip retinde qabyldanady, ıaǵnı keıbir salafızm toptary radıkaldy ıdeıalardy nasıhattap, jastardyń radıkaldanýyna sebep bolýy múmkin. Bul ekstremıstik jasýshalardyń paıda bolýyna jáne terrorıstik áreketke ákelýi yqtımal.
Sonymen qatar salafızm kóbinese ıslamdaǵy túrli sektalar arasynda shıelenis pen qaqtyǵys týdyrady. Kóptegen etnıkalyq jáne dinı toptardyń otany bolyp sanalatyn Qazaqstanda mundaı shıelenis áleýmettik jáne mádenı alaýyzdyqty ýshyqtyrýy múmkin.
2021 jyly júrgizilgen sanaq boıynsha Qazaqstanda ıslam dinin ustanýshylardyń sany 15 mıllıon adamnan asyp jyǵylady. Osy 15 mıllıonan astam adamnyń 12 mıllıonyn qazaqtar quraıdy eken. Jyl ótken saıyn Qazaqstanda dinge bet burǵandar kóp, degenimen teolog mamandar dindi túsinýshiler kóp emes degendi aıtady.
«Bizde 20 mıllıon halyq bar, sonyń 13 mıllıony musylman. Osy 13 mıllıon halyqtyń tek 4-5 paıyzy namaz oqydy, boldy. 95 paıyzy, onyń ishindegi 60-70 paıyzy juma namazǵa barady, shelpek pisiredi, oraza tutady, biraq olar bes shartyn oryndap otyrǵan joq. Olar tolyqqandy musylman emes, sondyqtan adasýshylyq, nadandyq degen shyǵa beredi. Al negizinen, jalpy halqymyz, elimiz dinı saýatsyz. Dinı saýat bolmaǵandyqtan anaý anany aıtty, mynaý mynany aıtty dep alyp kete beredi», - deıdi tarıhshy ári teolog Merhat Madııarov.
Jyl saıyn oraza tutyp, namaz oqıtyn Qazaqstan azamattarynyń birine Madına Boranbaeva jatady. Dinge ol turmysqa shyqqannan keıin kelgenin aıtady. Jasy 30 tolmaǵan joldasy saqal qoıyp, paıǵambardyń tura jolymen júrýge tyrysatyndardyń biri. Sol sebepten Madına ata-enesinen bólek turady, sebebi qaıyn atasy Keńes zamanynan arasynda toılaǵanda ishimdik ishedi, namaz oqymaıdy. Bul Madınanyń joldasynyń túsinigine múldem qaıshy keletin dúnıe, sol sebepten olar qatty aralaspaıdy. Madına joldasynyń aıtqanyna kóngenimen onyń balalaryna qoıatyn shekteýlermen áreń kelisedi. Sonyń saldarynan olar ajyrasyp kete jazdaǵan.
«Máselen, men tuńǵyshyma jańa jyldyq shyrshanyń ne ekenin kórsetpedim. Óıtkeni ol sharıǵatqa saı kelmeıdi. Óz ata-anam tuńǵysh balam dúnıege kelgende oǵan bólmesine kilem syılady, kilemge mýltfılmdegi qasqyrdyń sýreti bar. Joldasym sol kilemdi tósetpeı qoıdy. Balalarym ákesiz óspesin dep, barlyǵyna kónip kelemin, biraq bolashaqta qalaı bolatynyn bilmeımin»,- deıdi Madına.
Baqylaýshylardyń pikirinshe mundaı túsinispeýshiliktiń aldyn alý úshin, dinge berilip ketken azamattar qoǵamǵa iritki salmas úshin memleket zańdaryn qatańdatý kerek.
«Jumys keshendi túrde júrgizilý kerek. Aldymen zańdy qatańdatý kerek jáne halyqtyń bilim deńgeıin kóterý qajet. Ol úshin biz bar jaýapkershilikti tek bilim beretin muǵalimdarge ǵana artyp qoımaı, ata-analar da kirisýi kerek. Úıde balalarymyzǵa: dinnen qandaı qaýip, qandaı zııan baryn, bizdiń elimiz damý úshin ne kerektigin aıtyp otyrý kerek. Al negizinen bilim kerek! Bilim ǵana bizdi kóp dúnıege jetkizedi, kózimizdi ashady. Mysaly, adamnyń eki kózi bar. Biri bizdiń betimizdegi kóz, ekinshi kóz bizdiń sanamyzda. Sananyń kózin bilim ashady. Sananyń kózi sheksiz dúnıelerdi kóredi. Bilimniń kúshi qudaıdyń kúshi-qudaıdyń kúshi bilimniń kúshi. Bilim teń Qudaı, dep jazyp qoıar edim barlyq jerge. Sebebi bilimniń kúshi sheksiz, qudaıdyń kúshi sheksiz. Mysaly, «Mersedes» mashınasyn oılap tapqan Ben degen adam mashınany oılap tappas buryn kórgen joq qoı mashınany, biraq ol oılap tapty ǵoı mashınany. Biraq ol mashınany sanamen kórdi. Sananyń kózin bilim ashyp otyr. Biz sanamyzdy damyta bersek, sanamyz keńee beredi»,- deıdi qoǵam belsendisi Janat Qazaqpaı.
Al tarıh pániniń muǵalimi Farızat Alıpbaeva qazaqstandyqtardy ásire dinshildikten saqtanǵan jón dep sanaıdy.
«Elimizde beleń alǵan dinı radıkalızm, ıslam dininiń atyn jamylyp ulttyq rýhty óshirýge, ulttyq qundylyǵymyzben, ata salt-dástúrimizdi, tól mádenıetimizben, qazaq tarıhyn joıýǵa tyrysýda. Qazaq eline arab sheıhteriniń sasyq ıdeologııasyn engizip, jastardyń sanasyn ulaýda. Bul týraly prezıdent Toqaev ta, mınıstr Aıda Balaeva da ásire dinshildikke jol joq degen edi. Túsine bilgenge, tarıhty oqyǵandarǵa, alash qaıratkerleri namaz oqymaı-aq, ultynyń azattyǵy, qazaq eliniń bostandyǵy úshin kúresip, jandaryn qıdy. Budan shyǵatyn qortyndy: qudaıǵa qulshylyq etip, namaz oqysa árkim óziniń qara basy úshin nemese otbasy úshin ǵana oqydy. Qoǵamǵa, halyq pen memleketke tıetin paıdasy joq. Sondyqtan ózimizdi ásire - dinshildikten saqtaıyq!»,- deıdi ustaz.
Pýblııst, jazýshy ári qoǵam belsendisi Beknur Dosjannyń oıynsha, álem boıynsha dinı ekstremızm máselesi búgingi kúnniń ózekti máselelerdiń birine aınalyp otyr.
«Dinı ekstremızm dúnıejúzindegi óte qaýipti dúnıe bolyp ketti.Ony biz kórshi Reseıde bolǵan jaǵdaıdan kóre alamyz. Qandaı qıyn jaǵdaı boldy,olda dinı ekstremızm, Sırııa sııaqty elderdegi jaǵdaı qandaı qıyn. Keıbir elderde halıfat quramyz dep, sol eldiń azamattary jan-jaqa qashyp jatyr. Ondaı elderde bir ǵana dinniń ústemdiligi júredi. Bizdiń memlekette ondaı joq, osy baǵytta memleket kóp jumys istep keledi, áli de isteý kerek, sebebi osydan biraz jyldar buryn bizde de túrli oqıǵalar oryn alǵan bolatyn. Qazir rettelip keledi, biraq áli de jumys isteý kerek osy baǵytta»,- deıdi Beknur Dosjan.
Sara Syzdyq
