Sulýlyqta oıaný
Osy, óleń degen ne? Talǵam degen ne? Jańa órnek, jańalyq degen ne?
Kvanttyq fızıkanyń paıǵambarlary S.Vaınberg, S.Hokıng, «Ǵylym aqyr-sońynda jaratylystyń barlyq syryn túsindirip bere alatyn birtutas, bir ǵana teorııaǵa keledi» degen pikir aıtady. «Osydan keıin adam shyn mánisinde bolmystyń ámirshisine aınalady. Osydan keıin bizdiń órkenıetti eshqandaı apat kúırete almaıdy». Ár sózine jaýap beretin uly ǵalymdardyń pikiri osylaı.
Men de armandadym. Ónerdegi túrli aǵymdardy, túrli túsinikterdi tatýlastyryp, basyn qosyp, aqyrynda eshkim kúmán keltire almaıtyn, mádenıettiń, ónerdiń barlyq qubylystaryn túsindirip bere alatyn bir ǵana teorııa jasalsa dep armandadym.
Kóp oqydym. Uqqanym, ár ǵasyrdyń, ár qoǵamnyń, ár qabılanyń óner, mádenıet jaıyndaǵy ózine ǵana tán túsinikteri bolady eken. Jyljyp ýaqyt ótti. Eseıdim. Osy kezde alǵashqy uqqanymnyń barlyǵy syrt kórinis ekenin túsindim. Álem mádenıetindegi qısapsyz aǵymdar, túsinikter, ıdeal-ańsarlar, júzdegen «ızmder» túptep kelgende bir ǵana mádenıettiń, bir ǵana uly rýhtyń túrli qalpy, qyry, árqandaı kórinisi ekenine kózim jetti.
Sóz qurǵaq bolmas úshin bir-eki mysal keltireıin. Qytaı mádenıetinde «ın» men «ıan» degen eki túrli energııanyń tepe-teńdigi jaıynda aıtylady. Orystyń ǵalymdary osy eki energııanyń biri – kómirqyshqyl gazy, biri – ottegi ekenin anyqtaǵan. Osy eki materııanyń jarasymy adamnyń aǵzasyn, sanasyn, kóńil-kúıin tepe-teńdikte ustaıdy. Al adamnyń ishki jarasymy syrtqy dúnıege áser etedi. Osylaısha qoǵam jarasym tabady. Tizbek – ǵaryshtyq jarasymǵa deıin jalǵasady.
Japondarda «sabı» dep atalatyn estetıkalyq mektep bar. Qysqasha aıtqanda, qatygez kórinisterdi tamashalaý daǵdysy. Teńizdegi kemeniń órtenip sýǵa batyp bara jatqany da sulýlyq. Al bizdiń eposta (men bul jerde batyrlar jyry ıakı basqa jekelegen qubylysty aıtyp otyrǵam joq) bundaı estetıkadan aıaq alyp júrgisiz.
Demek, mádenıetterdiń arasyndaǵy qaıshylyq, túsinispeýshilik, kóp jaǵdaıda, bar bolǵany áripke ǵana talasýdyń, termınologııalyq túsinispeýshiliktiń ǵana kórinisi eken. Demek, aqyr sońynda adamzat balasyn tatýlyqqa ákeletin birtutas teorııa múmkin eken…
Bul teorııa ónerdegi, jalpy mádenıettegi túrli ulttyq mektepterdi jaqyndastyryp qana qoımaıdy, bul teorııa, túptep kelgende adam atty qabılanyń barlyǵyn bir-birimen týystastyrady. Árıne, asyryńqyrap aıtqan, alaıda asqaq romantıkalyq pafosyn alyp tastasańyz, atalmysh teorııanyń shyndyqtan asa alshaq ketpeıtinin baıqaısyz.
Jaýlyq joq – tek qana túrli rakýrs bar. Adamdar bir-birine dushpan emes – shyndyqty, aqıqatty paıymdaýdaǵy túrli tuǵyr, pozıııa ǵana bar. Senińiz, senbeńiz – sońǵy óner teorııalary osylaı deıdi.
Mine, osy teorııalarǵa súıene otyryp aıtarymyz: óner degenimiz (bul jerde poezııa, sýret, nemese mýzyka dep, túrli janrlardyń arasyn bólmeı-aq qoıaıyq) – sulýlyqta oıaný.
Batystyń bir uly oıshylynyń aıtqany bar, «Egerde eldiń barlyǵy birdeı oılasa, onda eshkim eshteńeni oılap júrgen joq, eshkimniń basynda eshqandaı oı joq degen sóz» («Eslı vse dýmaıýt odınakovo, znachıt nıkto ne dýmaet») dep. Keńes zamanynda toqtaýsyz repressııanyń kúshimen oıdyń barlyq dárejesi bir ǵana deńgeıge keltirildi. Nátıjesinde, búkil qoǵam bir-aq adam bolyp shyqty. Oıynda eshqandaı alalyq, kúmán, túıtkil joq jalǵyz adam. Al shyndyǵynda, bul basynda eshqandaı oı joq jalǵyz adam edi. Tıisinshe, eldiń barlyǵy birdeı oılaǵandyqtan – birdeı jazdy. Buny ádebıette «monostıl» deıdi. Al jazý – oıdyń tikeleı kórinisi bolǵandyqtan, túptep kelgende eshkim eshteńe jazǵan joq dese de bolǵandaı. Árıne, tonnalaǵan qaǵaz, kespek-kespek sııa jumsaldy. Alaıda, qoǵamda eshqandaı oı qozǵalysy bolmaǵannan keıin bundaı jazýdyń bary da, joǵy da – bir esep.
Sonymen, búkil qoǵam oıaý júrip uıqyda. Mine, osyndaı kezde, tylsym uıqyda jatqan adamzattan bir adam oıanady. Ol adam qoǵamdaǵy erkindik degenniń, shyndyǵynda kisen ekenin, adamnyń ezgide otyrǵanyn, aspannyń kók emes – sur ekenin, qysqasy, dúnıedegi bar shyndyqty kireýkesiz, boıamasyz kóredi. Mine, osy adamdy aqyn deńiz.
Óner degen, «sulýlyqta oıaný bolsa», azap pen kisen, sur aspanda ne sulýlyq bar dersiz. Buǵan aıtarymyz, azaptaǵy adamnyń qaıǵysyna ıilý – ónerdiń bir minezi, sulýlyqtyń bir parasy bolyp tabylady.
Qoǵamdy basyp jatqan uıqydan oıaný – jańa tilde, jańa tildik shyndyqta oıaný degen sóz. Umytpasam, Iosıf Brodskııdiń «prosnýtsıa v ıazyke», ıaǵnı «tilde oıaný» degen termıni bar. Mine, osy kúni keıbir jas qalamgerlerdiń jasap júrgen tildik eksperımentteriniń mán-maǵynasy, qysqashalap aıtqanda – osy.
Alaıda, bul jerde de arnaıy túsindirýdi qajet etetin bir jaıt bar. Bul grafomanııaǵa qatysty túsindirme. Termınniń semantıkasy: «grafo» nemese «grafıka» – «jazý», «manııa» – «aýyrý». Iaǵnı, «jazýdyń aýrýy» «jazbasa otyra almaıtyn syrqat». «Grafoman – ádebıetke eń adal adam» degen aforızm bar. Grafoman eshqashan jazǵan dúnıelerine qalamaqy suramaıdy. Aqysyz-pulsyz jazady. Ádebıettiń órkendeýi toqtap qalsa da grafomannyń jazýy toqtamaıdy.
Ádebıette, bir jazý ádisinen basqa bir ádiske aýysatyn, «ızm»-nen, «ızm»-ge kóshetin kezeńge tán daǵdarys, toqyraý grafomanııaǵa jat. Grafoman kúızelistiń ne ekenin bilmeıdi jáne eń keremeti – grafomanııada da ósý, jetilý bar. «Sheberliktiń» shyńdalýy bar. Biraq, joǵaryda aıtylǵan aforızm – jetip aıtqan sóz emes. Sebebi, grafoman, ádebıetke emes – jazýǵa ǵana adal. Al jazý men ádebıet bir-birine teń kele bermeıdi.
Ol úshin jazý proesiniń ózi ǵana, qalamnyń astynan qıqy-jıqy áripterdiń paıda bolýy ǵana qyzyq, qymbat. Ol úshin áriptiń paıda bolýy – jaratylystyń bastalýymen birdeı qubylys. Árıne, grafomanııa adam tabıǵatynan tys turǵan kezdeısoq nárse emes. Sıomatıka ǵylymynyń túsindirýinshe, adam óz ómirinde adamzattyń jaratylýy men odan keıingi ósip-órkendeý tarıhyn qaıtalaıdy.
Iaǵnı, adamzattyń júzdegen myń, nemese mıllıondaǵan jyldyq tarıhyn jeke adam, bir ómir, bir taǵdyr barysynda «jyldam» qaıtalap, «jyldam» keship shyǵady. Kózińizge elestetińiz. Jahılıetten ary, tas dáýirinen de ary óte kóne zaman. Osy yqylymda jatqan zamannyń bir jabaıy adamy qolyna taıaq alyp sazdaýytqa bir syzyq nemese óziniń deńgeıine saı bir tańba saldy. Saldy da qolynan shyqqan sýretke qaıran qalyp, turyp qaldy. Osy tańdanys, gennen genge ótip búgingi bir adamnyń boıynan tepsinip shyqty deıik. Sol adamdy grafoman deńiz.
1984 – 1987 jyldar aralyǵynda «Jazýshy» baspasynda qyzmet ettim. Osyndaı grafomandardyń, jazýdyń aıyqpas dertine ushyraǵandardyń talaıy aldymyzdan ótti. Kóbi qarııalar. Eseımegen kúıi qartaıǵan, balalyqta qalyp qoıǵan osy qarııalardyń talaıynyń «kitabyn» shyǵardyq. Kitap óndiriske keterdiń aldynda redakııalyq keńes bolady. Osy keńesterde salıqaly redaktordyń pozasynda otyryp, atalǵan shatpyraqtardy salıqaly «taldaǵan» qandaı qıyn deseńizshi. Amal joq, sóıleısiń, «pikir» aıtasyń, ógizdiń terisimen qaptap «kitabyn» shyǵaryp beresiń. Ótken «ádebıet tarıhynyń» bir kórinisi. Umytylmaıdy eken.
Ádebıettiń emes, áriptiń dertin aıtamyz dep sál qıys ketken ekenbiz. Endi aldyńǵy taqyrypqa qaıtyp keleıik.
Sonymen, sulýlyqta, sol sulýlyqty tańbalap jetkizetin jańa grammatıka, jańa sıntaksıs, jańa tildik shyndyqta oıaný dedik. Bul jerde taǵy da bir aıta ketetin nárse – shyn sýretkerlik pen grafomanııanyń arasynda qylyshpen shapqandaı shekara joq. Men buny ónerden maǵlumaty bar adam retinde, kerek deseńiz, qolymdy Quranǵa qoıyp aıta alam. Shyn sýretkerlik pen grafomanııanyń arasynda ondaǵan demeıin, júzdegen talant dárejeleri bar. Sol sebepti sanaly adamnyń barlyǵy jazýǵa quqyqty. Óıtkeni, sanaly, aqyldy adam óziniń talant dárejesiniń jazýǵa jetkilikti, ıa jetkiliksiz ekenin shamalaı alady. Ónerdiń ekologııasy bar ekenin moıyndasaq, onda ol topyraqty alyp aǵashtar men butalar ǵana emes, jerdi qaptaı japqan shóptesinniń bar ekenin de moıyndaýymyz kerek. Kelisseńiz de, kelispeseńiz de, mádenıettiń ómir súrýiniń jalǵyz ǵana sharty – osy. Jaman, jaqsynyń jaqsy ekenin paryqtap bilý úshin bolsa da kerek.
Asqar Súleımenovtiń aıtqan sózi bar, «Osy júrgenderdiń barlyǵy aqyn, barlyǵy mýzykant. Tek sony ózderi umytyp ketken» dep. Uly ustazymnyń sózin «ártúrli dárejedegi aqyn nemese mýzykant» dep tolyqtyraıyn.
Janyńda bir adam júredi. Qarapaıym, tipti, qarabaıyr deıik. Onyń qarabaıyr ekenine kóziń ábden úırengen, odan endi eshteńe shyqpaıtynyna nyq sengensiń. Kúnderdiń kúninde nadan dep úkimin shyǵaryp qoıǵan sol adam sen bilmeıtin múldem jańa qyrynan ashylady. Sol, sen úshin beıtanys qyrynda, ol – naǵyz aqyn ekenine kóziń jetedi. Bul seniń adamdyǵyńa syn mysal. Egerde adam bolsań, janyńda júrgen sol pendege degen kózqarasyń ózgeredi, ony baýyryńa tartasyń, qurmetteısiń. Al jasóspirim kezińdegi ómirlik sertińde qalǵan, júregiń qara tastaı qatqan bireý bolsań, onda, «ómirde ne bolmaıdy» dep burylyp júre beresiń.
Osy ekeýinen, men, aldyńǵysyn, ózgere biletin, qoǵamǵa laıyqtala biletin aldyńǵy adamdy qurmetteımin.
Batysta ótken ǵasyrdyń ekinshi shıregi shamasynda óristegen postmodernızm degen mádenı qubylys bolǵan. Anyǵyn aıtsaq, bul, sýretkerlikten góri qabyldaýshylyqqa, tutynýshylyqqa taman jaqyn turǵan, oqýdyń, tyńdaýdyń, tamashalaýdyń kiltıpandaryn kóbirek túsindiretin ilim. Qysqasha qylyp aıtsaq, tómendegideı bolady. Jer betinde, bolmysta, aıaqtalǵan shyǵarma joq. Qandaı da bolmasyn shyǵarma (sáýlet, mýzyka, ádebıet, t.t.t. úlgisai bolsyn, aıyrmasy joq) qabyldaýshynyń sanasynda ǵana óziniń aqyrǵy formasyna enedi, aqyrǵy mazmunǵa jetedi, sol jerde aıaqtalady. Iaǵnı, oqyrmansyz, tyńdaýshysyz, tamashalaýshysyz, jınaqtap aıtsaq, qabyldaýshysyz kórkem shyǵarma joq. Qansha oqyrman bar, sonsha Abaı bar («Árkimniń óz Abaıy bar» depti ǵoı bireý). Iaǵnı, bul jerde ádebıetti ǵana sóz etsek, jazýshymen shyǵarmashylyq birlestikte bolǵandyqtan, shyǵarmany, kórkem formasyn kúrmep, sońǵy, aqyrǵy qalypqa keltiretindikten oqyrman endi ózi de avtordyń deńgeıine kóteriledi. Demek, oqyrman joq – sansyz avtorlar ǵana bar. Demek, eldiń barlyǵy – avtor.
Qandaı da bolmasyn shyǵarma, egerde ol jańashyl bolsa – qashanda ıntellektýaldyq provokaııa. Shyǵarmadaǵy jańa túısik, jańa oıdyń áserinen qoǵamda ıntellektýaldyq daýyl bastalady. Osylaısha, qoǵam túlep, jańaryp, jasaryp otyrady. Osy turǵydan kelgende sýretkerdiń mindeti aýyr. Sebebi, qandaı da bolmasyn kórkem oı áleýmet sanasyn sansyz ret sharlap ótip, qýatyn taýysqannan keıin onyń ǵumyry aıaqtalady. Osydan keıin áleýmette, osy, eskirgen oıǵa qarsy ımmýnıtet paıda bolady. Kúnde aıtylǵan, ózgermeı kúnde qaıtalanyp otyrǵan oıǵa adamnyń eti úırenip ketedi, selt etpeıtin bolady. Oı-sana eski, zaman eski.
Qandaı da bolmasyn oı, úsh kezeńnen ótedi. Alǵashynda ot shashyp alaýlap turǵan kezinde ol oı kúpir bolyp sanalady (kúpirlik kezeń). Sodan soń jańa oı qoǵamdyq sanamen jarasym tabady. Bul onyń qoǵam tarapynan moıyndalǵan dańqty kezeńi (uly ıdeıalyq kezeń). Eń sońynda eskirip, artynan jetken kelesi lek jańa oıdyń jolyna kes-kestep turyp, qoǵam ómirine, mádenıettiń órkendeýine kedergi keltire bastaǵan kez (ólgen, kertartpalyq kezeń).
Óner tiliniń eskirgendigi ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldarynyń ortasyna taman paıymdala bastady. 1979 jyldyń kókteminde QazPI-ń jaratylystaný-geografııa fakýltetinde qazaq jazýshylarymen bolǵan áıgili kezdesýde bir stýdent Asqar Súleımenovke, – Aǵa, siz, ónerdiń, ádebıettiń tili eskirdi degendi qandaı maǵynada aıtyp otyrsyz, osyny túsindirińizshi, – dep saýal tastaǵan.
Sonda Asekeń, ádetinshe basyn sál kegjıtińkirep az-maz oılanyp bylaı degen edi: – Mysaly, men, nemese Ábish Kekilbaev, nemese basqa bir jazýshy kóne túrki tilinde jazsaq, qalaı bolar edi? «Men, Táńritek, Táńiride olmysh Bilge, Táńri alqap qaǵan olurtym» desem, túsiner me edińiz?
Otyrǵan jurt kúlgen.
– Árıne, túsinbeısiz, – dedi Asekeń, – Álbette, professor Tomanov túsiner edi. Alaıda, bul onyń mamandyǵy. Al siz túsinbeısiz. Sebebi, kóne túrki tili baıaǵyda túrli túrki tilderine aınalǵan. Ǵalymdar ǵana biletin, oqı alatyn jádiger. Alshaq bolsa da, osy mysal meniń aldyńǵy oıyma dálel bola alady. Qazir qoǵamdyq oı qozǵalyssyz tur, sebebi, til eskirgen. Men bul jerde qazaqtyń baıyrǵy tili eskirdi dep turǵam joq. Men beıneleýdiń tili eskirdi dep turmyn. Sebebi beıneleýdiń enshisine aınalǵanda qandaı da bolmasyn sóz óziniń sózdiktegi maǵynasynan ketedi.
Keshke qaraı Tólegen aǵanyń úıinde syrtqa sóz shyǵarmaıtyn shaǵyn ortada otyrǵanymyzda Asqar aǵa aldyńǵy oıyn tııanaqtaǵan. – Kóp adam túsinbeýi múmkin, biraq, qazirgi beıneleýdiń tili – ol keńseniń, bizdiń keńestik keńseniń tilinen tamyr tartqan til, – degen sıgaretin burqyratyp otyryp. Keı sózdi oryssha ústep aıtatyn ádeti bar edi.
– Nash ızobrazıtelnyı ıazyk – eto proızvodnaıa ot kanelıarskogo ıazyka, – degen nyǵarlap (ıaǵnı, «bizdiń beıneleý tilimiz keńseniń tilinen bólinip shyqqan til» degen sóz).
Asqar aǵanyń tól shákirti bolmasa da, rýhanı shákirti Dıdar Amantaı 90-shy jyldardyń ortasynda osy oıdy baspasóz betinde aıtyp qalǵan. Asqar aǵa azýly adam edi. Áldekimniń ol kisimen áli jetip sóz talastyrǵanyn kórmeppiz. Al jas jazýshy Dıdarǵa, urynýǵa qara tappaı otyrǵandar lap qoıǵan. Ol 90-shy jyldar edi. Al qazir 21-shi ǵasyrdyń birinshi shıregi. Atalǵan ıdeıa qoǵamda baıaǵyda ornyqqan. Beıneleý tiliniń eskirgendigin eldiń barlyǵy moıyndap bolǵan.
Oıanýdyń ózi pálenbaı túrli. Keıde baıaǵyda jer betinen kóshken bir adam jańa sapada qaıta oıanýy múmkin. Abaıdyń óleń órnegin baıyptaı zerdelegen adam Buqar jyraýdyń qaıta tirilgenin birden ajyratady. Qol jetken jerdegi Batys pen Shyǵystyń mádenıetin múmkin bolǵansha tolyq meńgergen Buqar.
Naǵyz aqyn shyn oıanady. Biraq, osy oıanǵandardyń ishinde de neshetúrdi dáreje bolýy múmkin. Bireý ǵumyrynyń sońynda ǵana oıana bastaıdy. Jazǵan dúnıelerin oqyp otyryp, shirkin,osynyń bárin jas kezinde bilse ǵoı dep kúızelesiń. Bireý shala-sharpy oıanady. Osy uıqyly-oıaý kúıinde shyǵarmashylyǵyn aıaqtap ómirden ótedi. Endi bireý bolady. Ótirik oıanady. Oıanǵandardyń janynda júrip úırengeni. Ondaı adam oıanǵansyp, jorta uıyqtamaǵansyp otyrady. Shyndyǵynda ol – qalyń uıqyda. Aıtqandarynyń barlyǵy – uıqysyrap jatyp aıtqan nárseler.
Mine, qurmetti oqyrman, oıaný, jáne uıqyda jatqan basqalardy oıatý, osyndaı, adam aıtqysyz qıyn is. Eski sózge, kertartpa oıǵa qurylǵan kitap – uıqyńdy uzarta túsetin mylqaý kitap. Al jańa sózge qurylǵan jańa kitap, ol, bes ýaqyt munaradan azan shaqyryp aıqaılap, musylman áýletiniń ımanyna uıqy bermeıtin múázin sııaqty. Uıatyńdy órtep, dúnıede budan sanaly adamı ómirdiń bar ekenin aıtyp maza bermeıtin kitap. «Beıneleýdiń tili eskirdi» degende, meniń uly ustazym Asqar Súleımenov osyny aıtqysy kelgen.
Búgingi kitap saýdasy
Kezinde múmkin bolǵanynsha álem ádebıetin qadaǵalap otyrýshy edik. Bul jerde eskerte ketetin bir jaıt bar. Men, zamanynda shet tilderdi meńgere almaǵan qazaq jazýshylarynyń áýletinenmin. Batystyń, Shyǵystyń klassıkasyn túpnusqadan oqı almadyq, til bilmegendikten. Alaıda, kem-ketigimizdi oryssha oqyp toltyrdyq, sebebi, orys mádenıeti álemdegi úırenýge, ıgerýge tatıtynnyń barlyǵyn qadaǵalap, úırenip, ıgerip otyratyn sergek mádenıet. Sol sebepti biz álem mádenıetiniń basty qubylystaryn oryssha oqyp tanydyq.
Uly mádenıet qandaı da bolmasyn áleýmettik formaııany óziniń paıdasyna asyrady. Orys mádenıeti, ádebıeti soıalızm kezinde de aldyńǵy qatarly mádenıet boldy, ádebıet boldy, eleýli kemshilikterine qaramastan. Al soıalıstik júıe kúırep jańa áleýmettik qurylymǵa kóshkennen keıin, taǵy da bıikke shyqty. Biz bul jerde Reseıdegi kitap óndirisin ǵana aıtyp otyrmyz. Reseıdiń kitap saýdasy júıesinen artylyp qalǵan, bizge, Qazaqstanǵa ákelinip, satylyp jatqan qıqym-sıqymynyń ózi ushan-teńiz ádebıet. Búgingi Reseıdiń aýdarma mektebi – álemdegi eń iri mektep. Estýimizshe álemdegi bir de bir el orystardaı aýdarmaıdy eken. Osynshama kóp aýdarmaıdy eken. Árıne, osynshama ýaqyt «temir perdeniń» ber jaǵynda, álemdik ádebı, mádenı proesten qalys qalyp kelgen eldiń sýsynyn qandyrý úshin kóp aýdarý kerek. Mine, orys aýdarmasynyń qaıtadan beleń alýynyń sebebi osy. Alaıda, bul jerde endi bir problema boı kóteredi. Orys aýdarma mektebi sheteldiń klassıkasymen qatar janrlyq ádebıetti de kóp tárjimalaı bastady. Nátıjesinde, jaqsysy bar, jamany bar – sheteldiń ádebıeti Reseıge teńiz bolyp aqtaryldy. Buryndary «ońaı» edi, sebebi Máskeýde otyrǵan ádebıet ıeleri keńes adamy neni oqý kerek, neni oqymaý kerek – barlyǵyn solar sheshetin. Sol sebepti búkil álem ádebıeti «Vsemırnaıa lıteratýra» («Álem ádebıeti») dep atalatyn 300 tomdyq serııaǵa syıyp ketti. Árıne, serııanyń negizin qalaǵan Maksım Gorkıı álemdik ádebıettiń jarshysy, óte bilimdi, oqymysty adam bolǵan. Atalmysh serııa shynynda da álemdegi eń eleýli ádebı qubylystardy boıyna sińirgen toptama edi. Alaıda, ulańǵaıyr álemdik ádebıet 300 tomdyq serııaǵa syımaıtyndyǵy aqıqat. Bunyń syrtynda bizdiń ıdeologııamyzǵa jaqqan sheteldiń «baqytty» aqyn-jazýshylary boldy. Olardy tom-tom qylyp shyǵaratyn. Al jaqpaǵandary syrt qalatyn. Mysaly, biz, japonnyń klassık jazýshysy Iýkıo Mısımany keshe ǵana bildik. Belgili qalamger Ábdijámil Nurpeıisovtiń qyzy Shuǵa, kózi ashyq, oqymysty, bilimdi adam. Qazaq ıntellektýaldaryn Máskeýdiń tradııonalısterimen (dástúrshilderimen) tanys qylǵan osy Shuǵa edi. Iýkıo Mısımanyń «Altyn saraı» («Zolotoı hram») romanyn 90-shy jyldardyń basynda Almatyǵa alǵash alyp kelgen de osy Shuǵa bolatyn (bul kezde Almatyda jańa turpattaǵy kitap saýdasy endi ǵana qalyptasyp jatqan, sol sebepti atalǵan japon klassıginiń Almatyda aty da, zaty da joq bolatyn, ol kezde jaqsy kitapty joly túsip Máskeýge barǵan adamdar arqyly aldyratynbyz). Iaǵnı, qarapaıymdap aıtatyn bolsaq, keńes zamanyndaǵy bizdiń bilimdiligimizdiń, erýdıııamyzdyń jarymynan astamy – ıdeologııalyq bilimdilik, ıdeologııalyq erýdıııa edi.
Endi sıstemanyń kúıreýimen birge jańa qubylys óristep otyr. Orys aýdarmashylary, kóbi qazirgi alpaýyt baspalarmen shartqa otyrǵandar, endi «tez oqylatyn», «tez sińiriletin» tobyrlyq ádebıetti de kóptep aýdara bastady. Nátıjesinde qazirgi tájirıbesiz oqyrman osy nópir ádebı ónimniń ortasynda, baǵyt-baǵdardan aırylyp qalqıyp tur. Burynǵy enzor, ıdeologııanyń qyzmetshisi bolsa da talǵamy bar bilimdi adam bolyp kelýshi edi. Ol enzor endi joq. Endi ádebı aǵymda kim jón-joba kórsetpek? Osy jerde, ádebıettegi jón-jobany biletin adam – synshy emes pe, bizdiń synshylarymyz qaıda, degen saýal boı kóteredi. Álbette, keńes zamanyndaǵy syn taqyryby – óte kúrdeli taqyryp. Keńestik ádebı synnyń jaıyn arnaıy, keshendi úlken zertteýler arqyly ǵana túsindirýge bolady. Bolashaqta bizdiń jas oqymystylarymyz bul kem-ketigimizdi toltyrar dep oılaımyz. Biz bul jerde keńestik ádebı synnyń jalpy sulbasy, bitimi, tabıǵaty jaıynda ústirt qana maǵlumat berýdi jón kórdik.
Burynǵy syn
Egerde qazan tóńkerisine deıingi patshalyq Reseıdegi ádebı ahýal men tóńkeristen keıingi Keńes odaǵyndaǵy ádebıet jaıyn salystyrsańyz, patshalyq Reseıde bostandyqtyń áldeqaıda kóbirek bolǵanyn baıqar edińiz. Patshalyq Reseıde M.Lermontov «Qosh bol beti jýylmaǵan qojalaq Rossııa, quldar men qojaıyndardyń eli» («Proaı nemytaıa Rossııa, strana rabov, strana gospod») dep jazǵan. «Patshalardyń táji domalap jerge túsetin sol qaraly jyl keledi áli» («Prıdet tot god, Rossıı chernyı god, Kogda areı korona ýpadet») dep jazǵan. Synshyl realıstik baǵyttaǵy demokratııashyl ádebıet Reseı ımperııasynyń barlyq merezderin aıaýsyz ashyp kórsetip otyrǵan. Sol kezdegi orys qoǵamyn Gogoldeı mazaq qylǵan jazýshy joq shyǵar. «Óli jandardaǵy» karıkatýralyq beıneler orys qoǵamynda áli de aktýaldi. Dostoevskıı men Chehov, bireýi grotesktik, bireýi bııazy mánerde orys mineziniń eń tuńǵıyq, túnek syrlaryn ashyp, aqtaryp berdi. Bundaı synshyldyq, bundaı ádebıet, sovet qoǵamynda múmkin be edi? Árıne, múmkin emes.
Keıbir zertteýshilerdiń pikirine qaraǵanda Keńes qoǵamynda o basta-aq áleýmettik pikir eskerilmegen eken. Fevral revolıýııasy bastalyp, Lenın Reseıge qaıtaıyn dep turǵanda Germanııanyń áskerı úkimetinen Batys maıdandy kúıretý, orys ımperııasyn qulatý jóninde egjeı-tegjeıli nusqaý alady. Sol jerde proletarıat kósemi óziniń nemis qojaıyndaryna «Bara sala eń aldymen áleýmettik pikirdi joıamyn. Reseıde ondaı nárse atymen bolmaıdy» dep ýáde beredi.
Lenın aıtqanyn oryndap ýádesinde turdy. Sonyń nátıjesinde bizdiń qoǵam, bizdiń ózimiz osyndaı bolyp qalyptastyq.
Keıbir mádenıettanýshylardyń pikirinshe saıası rejımniń qataldyǵy ádebıet, teatr men kınonyń órkendeýiniń basty sebebi bolyp tabylady. Birde Asqar aǵamyzǵa bir jas ádebıetshi osy taqylettes suraq qoıǵan. Sonda Asekeń az-maz oılanyp baryp, «Olaı bolsa – ne problema bar? Ezgini kúsheıtse boldy, óner óz-ózinen jetile beredi. Alaıda, meniń oıymsha, tipti solaı bolǵan kúnniń ózinde sol sıstemamen, sol saıası rejımmenen tiresetin talantty adamdar bolý kerek. Qatal saıasat mehanıkalyq túrde ónerdi týdyra almaıdy» degeni bar edi. Vladımır Voınovıchke bir suhbat kezinde osyndaı suraq qoıylady. Sonda áıgili dıssıdent bylaı dep jaýap beredi: «Qataldyq, bolǵannyń ózinde aqylǵa syımaıtyndaı bolmaý kerek. Belgili dárejede bostandyqqa jol berilýi kerek. Nıkolaı I-shi patshanyń kezindegi qatal degen saıası ahýaldyń ózinde Pýshkın, Lermontov, Gogol, Dostoevskıı, Chehov sııaqty jazýshylar halyqqa óziniń negizgi oıyn jetkize aldy. Iaǵnı, patsha úkimeti óziniń saıası jaýlaryn, terrorısterdi aıaýsyz jazalaǵanymen, ónerge kelgende tolerantty boldy. Stalındik bıliktiń ónerge degen qataldyǵy shamadan tys, aıaýsyz edi. Sol sebepti tırannyń (Stalınniń) óliminiń qarsańynda bizde ádebıet te, teatr da, kıno da joq edi. Óner, Stalınnen keıingi «jylymyq» kezinde baryp óziniń túnek uıqysynan oıandy. Biraq, ókinishke oraı, bul, shala-sharpy «oıaný» edi. Nege bulaı bolǵanyn, men qazir túsindirip aıtyp bere almaımyn. Meniń oıymsha, qandaı da bolmasyn jazýshy, egerde ol az da bolsa shyndyqty aıtýǵa nıettengen adam bolsa, óz zamanynyń tirshiliginen kóptegen kemshilik, min tabady. Al bul, ómir shyndyǵyn qaǵaz betinde emes, qalaǵanynsha qoldan jasap otyrǵan ámirshilerge unamaıdy».
Osy joǵaryda aıtylǵan jylymyqqa deıingi ádebı syndy, jalpy artkrıtıkany (óner synyn) syn dep aıtýdyń ózi qıyn edi. Keńestik totalıtarlyq rejım úsh kezeńnen ótkeni belgili. Alǵashqy kezeń Azamat soǵysy aıaqtalǵan 1920 jyl men Stalın ólgen 1953 jyl aralyǵyn qamtıdy. 33 jyldyq bul kezeń – jaman tústeı eń qorqynyshty kezeń. Bul kezde shyndyqtyń úni óshken, jalpy oı ataýly semgen. Tek qana toqtaýsyz repressııa. Maǵjan aqynnyń sózimen aıtsaq, «Tún. Tolqyǵan qan». Bul kezde kórkem syn týraly aıtýdyń ózi ábestik. Barlyq kórkem oıdyń ornyn Lenınniń «Partııalyq ádebıet» maqalasy almastyrǵan. Ádebıet qana emes, jalpy óner áýletiniń jalǵyz ımansharty – osy «kemeńger» nusqaý. Partııaǵa, kommýnızm ıdealdaryna adaldyq, kórkemdiktiń ornyna júredi. Kórkem syn menen enzýranyń arasynda eshqandaı aıyrmashylyq joq. Ádette enzýradan, odan keıin baspadan (ol baspanyń óziniń ıdeologııalyq kúzetshileri bar) ótip jaryq kórgen kitaptan eshqandaı min taba almaısyz. Sebebi ol kitap Lenınniń ósıetine, kommýnızm ıdealdaryna adaldyǵyn dáleldedi – boldy. Onyń kórkemdigi de, muraty da, batasy da, nesibesi de – osy. Bundaı shyǵarma týraly budan artyq eshteńe aıtý múmkin emes. Budan keıin «jylymyq» kezeń keldi. Totalıtarlyq júıe sál bosańsydy. Bul kezeńde synı oıdyń alǵashqy úlgileri paıda bola bastady. Álbette, bunda da kóshbasshy – ortalyqtaǵy ádebı uıym, Reseıdiń jazýshylary edi. Soıalıstik qoradan qansha jer uzap shyǵýǵa bolady – buny basqalardan quqyǵy az da bolsa artyqtaý orys ádebıetshileri belgileıtin.
Alaıda, «bıýlletenniń ózin durys oqı bilý kerek» degendeı, bul jerde de baıqaý kerek bolatyn. «Iýpıterge ruqsat etilgen nárse – buqaǵa ruqsat etilmeıdi» («Chto pozvoleno Iýpıterý, to ne pozvoleno byký») degen maqal bar. Orysqa ǵana aıtýǵa bolatyn nárseler bar, basqa halyqtyń óner adamdary bul qaterli aımaqtan alysyraq júrýge tyrysatyn. Biraq qalaı bolǵanda da osy kezeńde jarqyn oıdyń azynaýlaq úlgileri jaryq kórdi. Sodan keıin 1986 jyldyń jeltoqsanynan bastalǵan áleýmettik bulǵaq kezeńi. Reseı jeltoqsan oqıǵasynyń tarıhı mánin áli kúnge deıin moıyndaǵysy kelmeıdi. Alaıda, shyndyqtyń aty shyndyq, Keńes odaǵynyń kúıreýine sebep bolǵan erekshe oqıǵalar tizbegi, osy, Almatydaǵy jeltoqsannan tamyr tartady.
Keńes odaǵynan árkim ártúrli enshimen shyqty. Egemendi el bolǵanymyzǵa shırek ǵasyrdaı ýaqyt, alaıda qazaqtyń kórkem syny áli kúnge deıin aıryqta, áli kúnge deıin toǵyz joldyń torabynda tur. Bizdiń, egemendik týraly túsinigimiz túsiniksiz. Paıymymyzsha 1992 jyly egemendi el bola salyppyz. Iá, bola saldyq. Halyqaralyq quqyq turǵysynan. Biraq sanamyz áli egemendi emes. Egemendik (biz bul jerde rýhanı egemendikti aıtyp otyrmyz), bireýdiń bireýge bere salatyn nársesi emes. Qyryq qulash zyndannyń túbinde otyryp ta erkin, egemen bolýǵa bolady. Bári de adamnyń ishki bostandyǵyna baılanysty. Bizdiń kórkem synymyz bizdiń osy ishki bostandyǵymyzdan, rýhanı egemendigimizden bólek turǵan nárse emes. Dálirek aıtqanda ishki dúnıemizdiń ádebı syndaǵy kórinisi. Demokratııalyq mádenıetimizdiń deńgeıi, kólemi qansha bolsa – sonsha ǵana demokratııamyz bar. Osy oraıda basymnan ótken mynadaı bir oqıǵa esime túsip otyr. Sekseninshi jyldardyń ishinde shamamen on eki baspa tabaq bolatyn alǵashqy prozamdy «Jalyn» baspasyna tapsyrdym. Aıta keteıin, «Jalyn» o basta jas ádebı kúshterge arnalǵan, jas aqyn-jazýshylardyń alǵashqy shyǵarmalaryn basyp shyǵaratyn baspa bolyp uıymdastyrylǵan. Úmitim mol edi. Qoljazbam baspada alty jyl jatty. Jyl saıyn jabyq reenzııamen qulatylady, shkafqa salynady, kelesi jylǵa deıin, ıaǵnı, kelesi qulatylǵanǵa deıin muqııat saqtalady. Meniń baǵyma oraı sol kezde «Jalyn» baspasyna, bas redaktordyń orynbasary qyzmetine belgili jazýshy Qurmanǵazy Qaramanuly keldi. Birde proza bóliminiń qoljazbalaryn qarap otyryp Qurekeń meniń áńgimelerime ushyrasady. Oqıdy. Sodan soń bólim bastyǵyn shaqyryp alyp, – Myna qoljazbany nege alty jyldan beri ustap otyrsyńdar? Mynaý qalyptasqan jazýshy ǵoı, – dep suraıdy.
Bólim bastyǵy «jabyq reenzııa» degendi aıtqan eken, oǵan Qurmanǵazy aǵa, «men jabyq reenzııa degenge senbeımin, sender ne qarap otyrsyńdar, prozadan habarlaryń bar, túptep kelgende redakııanyń óz pikiri bar emes pe» deıdi. Sonymen qoljazbany óndiriske daıyndaýǵa jarlyq beredi. Aıta keteıin, proza bóliminiń bastyǵy nemese aǵa redaktory ma, esimde joq, atyn Qamysbaı dep qoıaıyq, shyndyǵynda jaqsy, ınabatty adam edi. Kóp uzamaı jaryq kóre almaı jatqan eki avtordy ústime qosyp, sonymen úsh adam «Erte kelgen kúz» dep atalatyn ortaq kitap shyǵardyq.
Arada birqatar jyl ótti. Endi egemendi ómirimizden bir mysal. Birde «Juldyz» jýrnalyndaǵy qyzmetimniń kezinde redakııaǵa kelgen bir avtormen qaqtyǵysyp qaldym. Ol avtordy shartty túrde Aıranbaı dep alaıyq. Áńgimeden áńgime shyǵyp otyryp, aqyrynda keńes zamanynda kitap shyǵarýdyń qandaı qıyn bolǵandyǵyn eske túsirdik. Men joǵarydaǵy hıkaıany, jalǵyz ǵana kitabymnyń taǵdyryn aıtyp berdim. Osy kezde jańa ǵana menimen jarasymdy áńgime ústinde otyrǵan Aıranbaı nildeı buzylǵan.
– Sen baıqap sóıle, baýyrym, – degen túsi buzylyp, – Men onymen bir baspada istegem. Ol (ıaǵnı Qamysbaı) keremet adam. Tilińdi tıgizbe.
Qaıran qaldym.
– Meniń qoljazbamdy alty jyl astyna basyp shyǵarmaı otyrǵanyn aıttym. Bul til tıgizý bola ma eken? – dedim istiń jaıyn túsindirmek bolyp.
– Ótirik aıtasyń, – dedi Aıranbaı. – Onyń ondaıy joq. Ol keremet jaqsy adam.
– Men ony jaman adam degen joqpyn ǵoı, bar bolǵany kitabymdy tejep shyǵarmaı tastaǵanyn aıttym, – dedim men. – Onyń jaman minezin kórgem joq. Izetti, ınabatty adam.
Aıranbaı endi iri sóıleýge kóshti.
– Baýyrym, sen aýzyńdy jap. Ne degen tońmoıyn adamsyń óziń. Men aıttym – boldy.
Kenet meniń basyma tamasha oı keldi. Aıranbaı ekeýmizdiń aramyzdaǵy áńgime shyndyǵynda qazaq egemendiginiń emtıhany eken. Qazaqtyń adam quqyǵy, sóz bostandyǵy, pikir bostandyǵy jaıly túsinigin osy bir ǵana áńgimeden bilýge bolatynyn túsindim. Aqyryn, eppen Aıranbaıdy túrli testten ótkizdim. Synaq tańǵajaıyp nátıje berdi. Endi Aıranbaıdyń jaratylysy nemese tuǵyry, nemese tabıǵaty deısiz be, qysqasy Aıranbaı degenniń neden turatynyn eki aýyz sózben aıtyp berýge tyrysaıyn.
Aıranbaı dúnıede bir ǵana tanym, sol tanymnan óristeıtin bir ǵana pikir bar dep biledi. Ol – Aıranbaıdyń tanymy, pikiri. Oǵan qarsy kelýge bolmaıdy. Onyń dosy eń sońǵy podonok bolýy múmkin, biraq sen Aıranbaıdyń kóńiline qarap ol týraly eshteńe aıtpaýyń kerek, aıtsań – tek «jaqsy jaqtaryn» aıtyp maqtaýyń kerek. Aıranbaı jaryqtyq, júrgen jerinde osy óziniń ǵana tanymyn moıyndatady. Menimen dos bolý, ıakı menimen bir qoǵamda bolý degen – osy deıdi. Kónseń – osy, al kónbeseń… Ar jaǵy – «qazaqsha kúres». Zaýaldyń qaı jaqtan kelgenin bilmeı qalasyń. Jáne eń keremeti, Aıranbaı demokratııaǵa, plıýralızmge, ıaǵnı, pikir, sóz bostandyǵyna senedi.
Bir kúni Almaly aýdanynyń ákimshiligine bara qaldym. Jumysymdy tyndyrǵannan keıin, túski úzilistiń kezi edi, tamaq isheıin dep ashanaǵa kirdim. Ashanada birneshe adammen Aıranbaı otyr eken.
– Raıyńnan qaıttyń ba? – degen maǵan alaıa qarap.
Qamysbaıdy aıtyp otyr. Kúldim. Raıymnan qattym dedim. Nemenege kúlesiń dedi. Lańdatyn shataq izdep otyr. Sizge emes, basqa bir nársege kúldim dedim. Jaraıdy onda dedi. Syrt kózge – men qorqaqpyn. Biraq olaı emes. Men Aıranbaı sııaqty, asqynyp qaterli isikke aınalǵan meımanadan qorqam. Bıtteı qarsy pikir aıttyń – bittiń. Bitispeıtin tabandasqan dushpan tabasyń. Aıranbaı ǵana emes, keıinnen, osy, egemendikke, pikir bostandyǵyna, sóz bostandyǵyna, erkindikke, sanasy sarǵaıyp, ańsap jetken óz zamandastarymnyń, reti kelgende adam quqyǵyn oılanbaı taptaǵanyn talaı kórdim. Sodan keıin egemendiktiń aýyly qazaqtan áli alys ekenin túsindim.
Bizdiń búgingi óner synymyzdan, jalpy óner jaıyndaǵy túsinigimizden áli kúnge deıin totalıtarızmniń, stalınızmniń jańǵyryǵy estilip turady. Jáne de, qurmetti oqyrman, joǵaryda keltirilgen mysaldan kórinip turǵandaı, bizdiń óner jaıly túsinigimiz ǵana emes, qoǵam, adamzat, adamdyq quqyq, tarıh jaıly túsinigimiz, jalpy sanamyz aýyr syrqatqa ushyraǵan. Shekspırdiń bir dramasynda bas keıipkerdiń aıtatyny bar emes pe, «Biz raýshan dep ataıtyn gúl, basqa atpen de solaısha jupar shashyp tura bermeı me?» dep. Qubylystyń atynda ne tur, táıiri. Stalın osydan alpys jyl buryn ólipti. Biraq odan ne ózgerdi? Stalınızm basqa atpen áli jasap keledi. Biz zorlyqshyl qoǵambyz. Árqaısymyz bir-bir Stalın, bir-bir fıýrermiz. Qarsy otyrǵan opponent, ol da adam ekenin, onyń da bolmys, ómir jaıly túsinigi bar ekenin moıyndamaımyz. Meniń kóńilim úshin, meniń «Menim» úshin, bolmaǵandy bolǵan qyl, bolǵandy bolmaǵan qyl deımiz. Kórkemdik tanymy, estetıkalyq oı-talǵamy bizden bólek adamdy, jer qylyp jeńý bylaı tursyn, óltirip tastaǵymyz kelip turady.
Osy aýyrý, Stalın zamanynda týyp-óskendermen birge ketse eken dep tileýshi edik. Olaı bolmady. Ókinishke oraı, joq, ókinishke oraı emes, sorymyzǵa, bul merez bizge de juqqan eken. Bir oqıǵa esime oralady. Ótken jyldary bir jas aqynnyń óleń órnegin taldap, kólemdi maqala jazdym. Arada biraz ýaqyt ótkennen keıin «Abaı.kz» saıtynda meniń qatysýymmen ınternet-konferenııa ótkizildi. Sol konferenııada atalǵan maqala aıyp-aıbana bolyp aldymnan shyqty. Saýaldyń barlyǵy «nege maqala jazasyz» degenge saıady. Tań-tamasha qaldym. Bizdiń urpaq, «aǵalar biz týraly nege jazbaıdy, nege elemeıdi, nege batasyn bermeıdi» dep kúızelýshi edik. Al búgingi jas urpaq «siz nege biz týraly maqala jazasyz, bizdi nege elep-eskeresiz, nege bata beresiz» dep kúızeledi.
Árıne, men bireýdiń nusqaýymen jazatyn adam emespin. Jastardyń bul «pikirin» ústelimniń túp jaǵyna ysyra saldym. Derek bolyp tura bersin. Keıin kerek bolady.
Búgingi syn
Eldiń barlyǵy avtor eken, ónerge árkimniń-aq talasy bar eken. Olaı bolsa, osyndaı jappaı demokratııalyq óner jaǵdaıynda artkrıtıka, óner syny qandaı bolmaq? Árıne, eń aldymen aıtarymyz, qalaı bolǵanda da burynǵydaı bolmaıdy. Joǵaryda aıttyq, keńestik totalıtarlyq, quqyqsyz júıede óner syny men enzýra, ekeýi bir-aq nárse bolatyn dep. Kóp jaǵdaıda, ásirese, totalıtarızmniń alǵashqy kezeńinde, synnyń aıtqany, synshynyń pikiri kádimgi úkim bolatyn. Shyǵarmanyń kórkemdigi onyń sıstemaǵa degen adaldyǵymen ólshenetin. Dálirek aıtqanda, kommýnızm ıdealdaryna adal bolsań boldy – sen sýretkersiń. Osydan kelip óner áýleti sol qatal zamannyń ózinde ekige jaryldy. Bir áýlet ónerdiń (taza ónerdiń) ańsarlaryna (ıdealdaryna) qoldan kelgenshe adal bolýǵa tyrysty. Zorlyqshyl júıege amalsyz bas ıip, kóne otyryp, ónerdiń basty belgilerin saqtaýǵa tyrysqan bular – shyn ónerpazdar. Ekinshi áýlet – bılikke arqa súıep, sol arqyly qaı salanyń da mamany bolyp júre berýge bolatynyna kózi jetken, zamannyń osy orasan kemshiligin óz paıdasyna asyrǵan alaıaqtar. Orys tilinde atalǵan áýlettiń bolmysy men tabıǵatyn aına-qatesiz beıneleıtin «mımıkrırýıýıe prısposobleny» nemese «mımıkrırýıýee prısposoblenchestvo» degen tamasha termın bar. Mımıkrııa – jándikterge tán qabilet. Mysaly, keıbir jándikter, qaýip tóngende aǵashta tursa sol aǵashtyń, japyraqta tursa sol japyraqtyń jasyl túsine, jerde otyrsa topyraqtyń túsine ene alady, terisiniń bederin ózgerte alady. Sol jándikti aýlap kele jatqan basqa jándik, ony japyraqtan, butaqtan, nemese topyraqtan ajyrata almaı qalady. Osylaısha, jándik óziniń janyn saqtaıdy. «Mımıkrırýıýee prısposoblenchestvo» – qandaı da bolmasyn saıası júıege, áleýmettik ortaǵa, qandaı da bolmasyn zań júıesine laıyqtalyp, óziniń túsin ózgertip otyratyn, osylaısha qandaı da bolmasyn júıede janyn saqtap, óz tirshiligin ary qaraı jalǵastyrý qabileti degen sóz. Mysaly, keshegi Reseı ımperııasynyń adal quldary Keńes zamanynda kommýnızm ıdealdaryna eń adal adamdarǵa aınalsa, keńes zamanyndaǵy eń ymyrasyz kommýnıster búginde, mysaly, Reseıde hrıstıan dininiń eń qajyrly qorǵaýshylary bolyp otyr. Mine, mımıkrııa degen osy.
Bılikke jetkennen keıin ónerdi, óner adamdaryn óziniń aıtqanymen júrgizetin ol zaman kelmeske ketti deseńiz qatty qatelesesiz. Sebebi, qaıtalap aıtaıyq, Stalın ólgenimen, stalınızm basqa atpen ómir súrip otyr, tirshiligin jalǵastyryp jatyr. Ol ne deseńiz aıtaıyn – bizdiń sanamyzdaǵy, basqanyń pikirine, dúnıetanymyna, basqanyń tabıǵaty men bolmysyna degen óshtiktiń shyn aty – sol baıaǵy stalınızm.
Alaıda, «kún jamany ketedi» degendeı, bul qubylys ta tozady. Álemdik, halyqaralyq deńgeıde, «úshinshi dúnıeniń», ezgidegi halyqtardyń, násilderdiń, ulttardyń quqyqtary qalaı moıyndala bastasa, kúndelikti ómirde, mádenı turmysta, qoǵamdaǵy, ónerdegi ómirdiń kóptalǵamdy, kópstıldi ekendigi de aqyryndap moıyndalyp keledi.
Endigi zamannyń syny, burynǵy daǵdysynan, óner shyǵarmasyna, al shyndyǵynda sýretkerdiń taǵdyryna úkim aıtatyn sumdyq ádetinen arylýy kerek. Kórkem shyǵarmaǵa úkim aıtý múmkin emes. Qandaı da bolmasyn jańa shyǵarmany, ıaǵnı, qandaı da bolmasyn jańa kórkemdik álemdi tek túsindirýge bolady. Orystyń bir aqynynyń aıtqany bar, «Tabıǵattyń jaman kúni joq» («Ý prırody net plohoı pogody») dep. Sol aıtpaqshy, jaman shyǵarma bolmaıdy. Jańa shyǵarma túsiniksiz bolýy múmkin. Alaıda, túsiniksiz bolý – jaman bolý degen sóz emes. Siz sol túsiniksiz shyǵarmany paıymdaý, aqyrsońynda túsiný barysynda tanymnyń jańa bıigine kóterildińiz. Ózińiz úshin múldem beıtanys, jańa álem ashtyńyz, rýhanı órisińiz keńeıdi. Keremet emes pe!
Álbette, biz bul jerde qaǵazǵa túskenniń barlyǵyn taldap, túsindirý kerek dep otyrǵan joqpyz. Árıne, barlyq nárseni túsindirýge bolady. Biraq, barlyq nárseni túsindirip keregi joq. Keıbir adam kórkem shyǵarmanyń ornyna óziniń psıhıkalyq aýrýlarynyń tarıhyn usynady. Oıymyzsha, ondaı shyǵarmany áleýmet emes, basqa oqyrman, basqa synshy oqý kerek.
Eń áýeli qandaı da bolmasyn teksti paıymdaı bastaǵanda, ol, óner topyraǵynan ósip shyqqan ba, ónerdiń egemendiginde tur ma – osylardy anyqtap alý kerek. Taldaý, túsindirý, sodan keıin.
Búgingi jas urpaqqa osy aıtqan keńesterimiz de (aqyl aıtý emes) jeter dep oılaımyz.
Jetpis jyldyq nıgılızm, keńestik jahılıet zamany qaıtalanbasyn deseńiz, janyńyzda júrgen adamǵa, onyń muqtajyna, pikirine, bolmys-bitimine bet buryńyz. Adamzatty súımeńiz – janyńyzda júrgen qarapaıym adamdy qurmettep úırenińiz. Sebebi, «men», qashanda «sen»-nen bastalady.
Talasbek Ásemqulov,
"Almaty aqsham",
2013, 26 jeltoqsan
