Qazaqstan – täuelsız memleket. Sol täuelsız memleket ǧylymynyŋ aşyq modelın qalyptastyra alyp otyrmyz ba? Ol baǧytta qandai keşendı şaralardy jüzege asyp jatyr? Ǧylymdy damytudyŋ jaŋa joly qandai? Memleketımızdıŋ ǧylymi-tehnologiialyq jäne ekonomikalyq saiasatynyŋ bır-bırımen bailanysy qandai deŋgeide? Osy sūraqtarǧa Adyrna ūlttyq portalynyŋ tılşısı jauap ızdegen edı.
Jaŋa status – jaŋa közqaras
Prezident Qasym-Jomart Toqaev qazaq ǧylymyn damytu mäselesıne erekşe köŋıl bölıp keledı. Prezidenttıŋ bastamasymen ǧylymdy damytudyŋ keşendı jobalary äzırlene bastady. Oǧan naqty mysal retınde memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ Ūlttyq ǧylym akademiiaǧa jaŋa status bergenın aituǧa bolady. Ol status tyŋ, iaǧni «Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı janyndaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Ǧylym Akademiiasy» kommersiialyq emes aksionerlık qoǧamy» degen atauynan-aq ǧylym salasy tıkelei memleket basşysynyŋ nazarynda bolatyny aŋǧarylyp tūr. Sondai-aq, qazır «Ǧylym jäne tehnologiialyq saiasat turaly» zaŋ jobasy daiyndala bastady. Būl qadam qazaq ǧylymyn damytudyŋ zaŋdyq negızın qalap bererıne senım mol.
Ǧylymǧa 150 milliard teŋge qarjy bölındı
Ärine, ǧylym akademiiasynyŋ statusyn özgertu men zaŋ qabyldaǧannan ǧylym damyp ketpeidı. Ǧylymǧa qarjylyq qoldau jasalmai, alǧa jylju mümkın emes. Osyny tereŋ tüsıngendıkten de, memleketımız biyl ǧylymǧa 150 milliard teŋge bölıp otyr. Iаǧni, aldaǧy uaqytta ǧylymdy nasihattau, ǧalymdarǧa qoldau körsetu, myqty jas kadrlardy daiyndau, jaŋa jobalardy ıske asyru ısı qarqyndary sözsız. Mysaly, bügınde ǧylymdy damytu konsepsiiasyn jasau maqsatynda soŋǧy 30 jylda jasalmaǧan şarualar qolǧa alyna bastady. Elımızdegı salalyq akademiialar men ǧylymi qauymdastyq ökılderı bas qosyp, ǧylymdy damytudyŋ ortaq jolyn ızdei bastady.
Jalpy alǧanda qandai mäsele bolmasyn, onyŋ soŋǧy tıreler tūiyǧy – qarjy. Barlyq mäsele ol qarjyǧa baryp tıreledı. Naqty resmi derekterge süiensek, soŋǧy on jyl ışınde Qazaqstannyŋ ǧylymdy qarjylandyruǧa bölgen qarjysy memlekettıŋ jalpy ışkı önımınıŋ (JIÖ) 0,13%-nan asqan emes. Bolaşaqta būl körsetkış JIÖ-dı 1%-yna jetpek. Demek, bügıngı taŋǧa deiın ǧylym salasyna bölınetın qarjy 100 milliard teŋge şamasynda bolyp kelse, bolaşaqta būl somma 1 trillion teŋgeden asatyn bolady.
Jaŋa baǧdarlama – jaŋa qadam
Akademiianyŋ statusy özgerıp, qarjy mäselesı şeşılgen soŋ, eskı sürleumen jüruge bolmaidy. Sondyqtan da, «Ǧylymdy damytudyŋ 2022-2026 jylǧa deiıngı tūjyrymdamasy» küşın joiyp, jaŋa baǧdarlama qabyldandy. Ol baǧdarlama «Qazaqstan Respublikasynda joǧary bılımdı jäne ǧylymdy damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy» dep atalady. Endı atalǧan tūjyrymdama aiasynda ǧylymdy äkımşılendırudıŋ jaŋa modelın engızu baǧytyndaǧy jūmystar qolǧa alynady degen söz. Akademiia ǧylymi jaŋalyqtardyŋ jüregıne ainalyp, ǧylymi zertteulerler jürgıze bastaidy. Är salany damytatyn ǧylymi saraptamalyq qyzmetter jasap, forsait-zertteuler jürgızıp, ony memleket basşysy aitqan «…ǧylym tūtastai alǧanda el ekonomikasyna jūmys ısteuı tiıs» degen qaǧidaǧa negızdeitın bolady. Onyŋ naqty mysaly Akademiiadaǧy ǧalymdar men biznes ökılderı arasyndaǧy bailanystyŋ ornai bastauynan-aq baiqauǧa bolady. Käsıpkerlermen ǧana emes, ǧalymdar men kez-kelgen sala mamandarynyŋ arasynda özara bailanys ornatyla bastaǧany bolaşaqta elımızdegı är salany damytu ısı tıkelei ǧylymǧa jügınetının körsetedı. Iаǧni, är sala ǧylymi innovasiialardy negızge alyp, būl jait ekonomikalyq ösudı qamtamasyz eterı sözsız. Būl memleketımızdegı barlyq salaǧa jaŋa mümkındıkterdıŋ jolyn aşyp bererıne senemız. Osylaişa, jaŋa baǧdarlama – jaŋa qadam jasauǧa mümkındık bermek.
Akademiianyŋ aiaq alysy qandai?
Statusy özgerıp, qarjysy köbeiıp, jaŋa baǧdarlamasy qabyldanǧan akademiianyŋ aiaq alysy qandai? Endıgı zaŋdy sūraq osy bolary özdıgınen belgılı. «Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı janyndaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Ǧylym Akademiiasy» bügınde tūtastai elımızdıŋ är öŋırınen kelgen 200-den astam ǧylymi jobany süzgıden ötkızıp ülgerdı. Sol 200-den asa ǧylymi jobanyŋ 10-nan astamy oŋtüstık astanamyz Almaty qalasynyŋ mäselelerın şeşuge baǧyttalǧan. Akademiia jobany özara saralap qana qoimai, ony ıske asyrudyŋ da jolyn qarastyryp otyr. Arnaiy Almaty qalasy äkımdıgıne jobalyq ūsynystar daiyndap, ol ūsynystar qala äkımınıŋ tarapynan qoldau tapty. Būl tek Almaty qalasyna ǧana qatysty ıs emes. Aldaǧy uaqytta akademiianyŋ synynan ötken ǧylymi jobalar tiıstı organdarǧa tanystyrylyp, olardyŋ qoldanysqa enuı mäselesı de nazardan tys qalmaidy degen söz.
Jas ǧalym – el erteŋı...
Jaŋa status alyp, memleketten qarjylai häm zaŋdyq tūrǧyda qoldau alǧan Ǧalymdar akademiiasy endı jas zertteuşılerdıŋ mäselesıne de basa nazar audaratyn bolady. Qazaqstanda bügıngı taŋda 22 655 ǧylymi kadr bar. Sol 22 655 kadrdyŋ 36 paiyzyn jastar qūraidy. Būl oraida Akademiia memleket ışındegı häm syrttaǧy talantty jas ǧalymdardy ǧylymi ortaǧa tartuy kerek. Bügınde Akademiia 1000-ǧa juyq belsendı, bılıktı jas ǧalymdardyŋ jūmys tobyn qūruy bız aityp otyrǧan jas ǧalymdardy ǧylymi ortaǧa tartuy ısı qolǧa alyna bastaǧanynyŋ belgısı. Jūrtşylyq arasynda Qazaqstannyŋ ǧylymyna degen senımsızdık bar. Oǧan basty sebep, otandyq ǧylym, ǧylymi jaŋalyqtar būqaralyq aqparat qūraldary arqyly nasihattalmaidy. Ǧalymdardyŋ jetıstıkterı ideologiialyq tūrǧyda därıptelmeidı. Qazaqstan ǧalymdary aşqan ǧylymi jaŋalyqtardan qoǧam beihabar. Telearnalardan ǧylymi baǧdarlamalar aşu, sait-portaldarda ǧylymǧa qatysty kontentterdı köbeitu, ädeumettık jelınıŋ küşımen ǧalymdardy Qazaqstan qoǧamynyŋ basty qaharmandaryna ainaldyru, t.b jūmystar qolǧa alynbai, jas jetkınşekterdıŋ ǧylymǧa degen süiıspenşılıgın oiatu mümkın emes. Sol sebeptı de, jaŋa status alyp, qaitadan qarqyndy damu jolyna tüsken akademiia eldıŋ erteŋı jas ǧalymdardyŋ qolynda bolatynyn esten şyǧarmasa deimız.
Qanat Bırlıkūly
Adyrna ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
