Internet, sandyq nemese elektrondy ádebıetter sandyq qurylymdar arqyly jasalǵan, jarııalanǵan jáne taratylatyn ádebı shyǵarmalardy bildiredi. sonyń ishinde Internetti qosa alǵanda, kóptegen bıýrokratııany qamtıdy, poezııa, proza, drama jáne kórkem emes ádebıetterden turady, mysaly, ádettegi ádebıet, biraq negizinen mýltımedııalyq jáne ınteraktıvti. zattar. Hekman men O'Sallıvan óz jumystarynda erekshe derekter teorııalary týraly «ıfrlyq ádebıet» anyqtamasyn jazady, biraq olardyń barlyǵy «ıfrlyq ádebıet kóp bıýrokratııany qajet etýi múmkin: gıpermátinder, kodtar, ádebı beıne oıyndar, tolyqtyrylǵan shyndyq, t.b. » [4]. Bıýrokratııanyń bul túrleri jáne olardyń alǵashqy kórinisteri tarıh úshin joǵalǵan jáne áli de oılap tabylmaıtyn birneshe bolashaq ınteraııalar kezdesedi. Internettegi ádebıettiń negizgi fýnkııalarynyń biri – jańa jáne ınovaııaly ádebı qujattardy jasaý úshin tehnologııalardy paıdalaný. Kóptegen qalamgerler ózderiniń jumystaryn jaqsartý maqsatynda fotosýretter, beıneler jáne dybys sııaqty mýltımedııalyq elementtermen qatar jańa jazý stılderi men qujattarymen tájirıbe jasaý úshin sandyq júıelerdi paıdalanady. Gıpermátin [5], gıpersiltemeler jáne ınteraktıvti fantastıka degen – avtorǵa oqyrmandarymen jańa jáne ınnovaııalyq joldarmen ózara áreket jasaýǵa múmkindik týǵyzatyn qundy ınteraktıvti elementter. Internet ádebıettiń taǵy bir mańyzdy ereksheligi – redakııalyq júıeniń demokratııalanýy. Samızdat jýrnaly [6] júıeleri men áleýmettik medıanyń paıda bolýyna baılanysty jazýshylar endi ádettegi baspa arnalaryna júginbeı-aq óz shyǵarmalaryn jahandyq aýdıtorııaǵa keńinen usyna alady. Bul kóptegen izdenýshilerge mansap jolyn bastaýǵa jáne olardyń izbasarlaryna paıda ákelýge múmkindik beredi, sonymen qatar tanymal jazýshylarǵa oqyrmandarmen jańa jáne zamanaýı tásildermen baılanysýǵa múmkindik ornatty. Osylaı, avtor, mátin jáne oqyrman arasyndaǵy dınamıkany keńeıtti, jazýshy men oqyrman arasyndaǵy dıskýrs úshin keńistikti, oqyrmandarǵa avtor ózi jazǵan mátinderge áser etý jáne ony qalyptastyrý múmkindikterin usyndy.
Internet – ádebıetterde birneshe problemalar bar, sonyń ishinde jelilik mazmundy kommerııalandyrý jáne sandyq arnalar arqyly jalǵan jańalyqtar men jalǵan aqparat taratý. Internettegi mazmunǵa enzýra da mańyzdy másele bolyp tabylady, ásirese bul jaǵdaı úkimetter onlaın baqylaýǵa alýǵa tyrysatyn elderde kóp baıqalady. Sonymen qatar, qazir oqyrman turǵysynan enzýranyń jańa ádisi paıda boldy. Devıd Levıtan, Amerıka Qurama Shtattaryndaǵy PEN America nusqasy boıynsha eń kóp enzýraǵa ushyraǵan birden-bir jazýshy. enzýralar tek oqý erkindigin shektep qana qoımaı, olar búkil tulǵalar men oqıǵalardy óshirýge tyrysady [7]. Avtorlardy paıdalaný arqyly enzýralar oqý erkindigin shektep qana qoımaıdy, ıdeologııadan qorǵaımyz dep málimdegen barlyq tulǵalar men áreketterdiń únin óshirýge tyrysady. Jalpy, vırtýaldy ádebıet jazbalarynda qyzyqty jańa taraýdy usynady, óıtkeni jazýshylar jazýdyń jańa formalary men túrlerin taýyp, oqyrmandarmen zamanaýı tásildermen ózara árekettesedi. Dáýir alǵa jyljyǵan saıyn vırtýaldy ádebıet dástúrli ádebı formalardyń shekarasyn yǵystyryp, jazýshylar men oqyrmandar úshin jańa múmkindikter men talap etý jaǵdaılaryn týdyrýy múmkin.
Osylaısha, ınternet adamdardyń ádebı shyǵarmalarǵa qol jetkizý barysynda ádebıettiń úlken qoımasyna aınaldy. Bul mátindi qurýdyń sebebi - ınternet ádebıetterine, onyń naqtylanýyna, sonymen qatar jyldar boıy paıda bolǵan tendenııalarǵa, problemalar men múmkindikterge nazar aýdarý. Onyń saldary ádebıetti nasıhattaýda ınternettiń sheshýshi ról atqaryp, sońǵy kezdegi ádebı aǵymdardyń paıda bolýyna yqpal etkenin kórsetedi.
Negizgi bóligi 1950 jyldardyń aıaǵynan bastap qazirgi kezeńge deıin ınternettegi ádebıettiń tanylýy tez ósti, birshama jazýshylar men oqyrmandar jelidegi onlaın ádebı toptarǵa qosyldy. Twitter jáne Facebook sııaqty áleýmettik jeli qurylymdarynyń engizilýi jazýshylarǵa óz jumystaryn taratýǵa keń aýdıtorııa bere otyryp onlaın ádebıettiń ósýin keńeıtti. Qazirgi tańda onlaın ádebıet jazýshylaryna jańa jazý túrlerimen tájirıbe jasaýǵa, sonymen qatar álemdik aýdıtorııamen qarym-qatynas jasaýǵa múmkindik beretin jahandyq ádebı landshafttyń mańyzdy bóligi bolyp sanalady.
Internettiń paıda bolýy ádebıetke kóptegen ózgerister alyp keldi, ádebı shyǵarmalardy ósirýge, basyp shyǵarýǵa jáne taratýǵa jańa múmkindikter berdi. Internet – ádebıet sońǵy birneshe jylda tez ósti jáne kóptegen jazýshylar ózderiniń kartınalaryn jelide jarııalady. Qazaqstandaǵy ınternet – ádebıettiń tanymaldylyǵyn jetilýiniń kontýry berilgen jáne ásirese osy jańadan qalyptasyp kele jatqan ádebı janrdyń negizgi qyzmetteri, taqyryptary men túrleri eskerilgen. Ol sondaı-aq ınternet – ádebıettiń qıyndyqtary men múmkindikterin, negizinen qoljetimdilik, enzýra jáne kommerııalandyrý turǵysynan talqylaıdy. Jaqynda ınternette jarııalaý mátindik mazmundy oqyrmandarǵa jarııalaýdyń eń qoljetimdi jáne tanymal túrleriniń biri boldy. Jumystardy erkin ornalastyratyn onlaın jınaqtar, saıttar men blogtar da tanymal avtorlardy yqylaspen paıdalanady. Osyǵan oraı, jańa sóz almasý júıesin qalyptastyrý qazirgi kezde jalpy qazaq turmysyna tıimdi bolmasa da, ádebı tilge de tolyq kólemde áser etetini anyq. Osylaısha, jelilik ádebıet bizge jańa kommýnıkatıvti keńistiktiń múmkindikterin tolyq kórsetetin qubylys retinde jetkiziledi.
Qazirgi qazaq ádebıeti – HIH-HH ǵasyrlar ádebıetiniń ónertapqyshtyq dástúrlerin belsendi damytatyn jáne qazirgi vırtýaldy órkenıet pen tehnologııalyq revolıýııanyń yqpalyna ashyq kúrdeli estetıkalyq júıe.
Zertteý ádisteriniń arasynda salystyrmaly, tarıhı-tıpologııalyq strategııalardyń qıyn jáne jyldam bolýy múmkin. Mádenı modeldeý jáne qaıta qurý strategııalary ınternettegi ádebı ádisterdi teorııalyq jalpylaý jáne taldaý úshin mańyzdy. Sınergetıkalyq sabaqtar kesheni ádebıettaný, mádenıettaný jáne etıkadaǵy birqatar shartty taqyryptardy múlde jańasha túsinýge múmkindik beredi. Tarıhı – tájirıbelik tásil sınhrondy jáne dıahrondyq komponentterdegi ınternet – ádebıet qubylysyn túsiný úshin qoldanylady. Oqý jumysynda orys jáne qazaq tilderindegi ınternet-kontentti úzdiksiz tańdaý tásilin qoldanýǵa bolady. Internettegi ádebıettiń damýy men qalyptasýynyń mańyzdy baǵyttary aıqyndalady. Internettiń bos keńistiginde ornalasqan izdeý elementiniń senimdiligi kúmán týdyrmaıdy.
Osovskıı jelilik kórkem mátinniń aýdıo, beıne jáne basqa da sandyq quraldar sııaqty ártúrli verbaldy emes elementterdi qosý múmkindigin «polıfonııalyq» dep ataıdy. Avtorlar «elektrondyq mátindi» oqyrmandardyń óz ortalyǵyn (semantıkalyq) óz betinshe anyqtaý múmkindigin pozıtıvti sát retinde atap ótedi, bul ony «avtorlyq shekteýden» bosatady [8]. Basqasha aıtqanda, zertteýshilerdiń pikirinshe, áńgime qurýǵa belsendi qatysý avtordyń avtonomııasyn buzady, osylaısha onyń «ólimi» týraly barttyq tezısti rastaıdy. A. Gýbaılovskıı osyǵan baılanysty jelilik ádebıetter «mátindi usynýdyń jańa sharttaryn qoldanady» dep atap ótti. T. A. Zolotova men S. A. Rýmıaneva jelilik ádebıettiń maqsatty aýdıtorııanyń joqtyǵy sııaqty qasıetin atap ótedi, óıtkeni jazýshy nemese aqyn túpkilikti nátıjege baǵyttalǵan dástúrli mátinnen aıyrmashylyǵy, avtorlar úshin mátin qurý proesi mańyzdy másele bolyp tabylady. Avtorlar atap ótkendeı, munda mátin «suranysqa qaraı ózgeredi» [9].
S. A. Kýchına «elektrondy kitaptar, jelilik ádebıettiń ózi, ınteraktıvti kórkem ádebıet, lokatıvter, medıa-áńgimeler, ınteraktıvti drama, elektrondy vızýaldy poezııa, poetıkalyq nemese prozalyq kompıýterlik mátinder, ujymdyq jobalar-kórkem mátinder» kiretin janrlardy jikteýge tyrysady [10]. T. Markova ınternet keńistiginde jańa baıandaý janrlary qurylyp jatqanyn atap ótti [11].
Jelilik ádebıetterge alǵashqy zertteýlerdi V. Sheltens, E. Shmıdt, D. Gorchev, P. Afanasev jáne basqalar júrgizdi. Biraq bul avtorlardyń jańalyqtary kóbinese pýblııstıkalyq sıpatta boldy.
T. Shomın ınternet jelisinde ornalastyrylǵan mátinderdiń jıyntyǵyn anyqtaý úshin qoldanylatyn termınologııalyq apparatty taldaıdy. Ár túrli termınder arasynda ıerarhııalyq qatynastar ornata otyryp, ol «ınternet ádebıeti» termınin basqalarǵa qatysty «ana» dep anyqtaıdy. Sonymen qatar, ınternet ádebıeti-bul ınternetten tys ómir súre alatynyna nemese bolmaıtynyna qaramastan, jelide paıda bolatyn barlyq kórkem mátinder, al «jelilik ádebıet» nemese «seter» termıni sandyq keńistikten tys ómir súrmeıtin mátinderdiń massasy dep qarastyryldy [12].
«Jelilik ádebıetter» máselesi boıynsha zertteýlerdiń kóp bóligi ǵylymı maqalanyń formasyn tabady. Birneshe jumys dıssertaııalyq zertteýler men monografııalar bolyp tabylady. Sońǵysyna M. P. Abasheva men F. A. Kataevtyń ujymdyq eńbegi jatady. Onda orys ınternet-ádebı keńistiginiń perıodızaııasy júzege asyryldy, rýlınettiń qurylymy qarastyryldy. Sonymen, avtorlar «saraptamalyq qaýymdastyqtardy, elektrondy jýrnaldardy, shyǵarmashylyq ortalardy» ajyratady [13].
«Ádebıet portaly» [15] – túrli synı kózqarastardy, qoǵamdaǵy túrli ádebı ómir jańalyqtaryn, ózgeristerdi shoǵyrlandyrdy. Saıttyń aıdarlary keń aýqymdy qamtıdy jáne kelesi bólimderdi qamtıdy: «Ádebıet úderisi», «Avtorlar», «Kitap», «Janrlar», «Aýdıokitaptar» «Janrlar», «Keıipkerler» («Batyrlar»), «Blogtar», «Arnaıy jobalar», «Mýltımedıa». Saıtta úsh tildi mazmun bar jáne oqyrmandar ońaı ári tez aqparat taba alady.
Oryndaǵandar: Samatova Danagúl,
Tólepbergen Nuraı,
Tursynjan Laýra
Ǵylymı jetekshi: Ibraeva Aızat
