Sońǵy jyldary AQSh pen Qytaı ekonomıka, qorǵanys syndy eń negizgi salalarda básekelese bastady. Qurama Shtat taraby strategııalyq básekelesi retinde Reseı men Qytaıdy qatar qoıdy. Sonymen birge Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy áskerı áreketteri AQSh pen Qytaı arasynda týylýy múmkin soǵys qaýpin elestetti. Osyǵan baılanysty AQSh-tyń áskerı bazalary qandaı ról atqaryp tur? Qytaıdyń basty qaýipteri nede? AQSh-tyń áskerı bazalary qaıda, qalaı ornalasqan degen suraqtarǵa jaýap izdep kórdik.
«2030 jyly AQSh Qytaıdy bólshekteýi múmkin»
2009 jyly 20 qarashada Qytaıdyń Halyqtyq azattyq armııa áskerı-áýe kúshteri ýnıversıteti professory Dáı Shúı (Dai Xu) atalǵan joǵary oqý ornynda «Qytaıdy bólshekteý 2030 – AQSh-tyń ǵalamdyq strategııasy jáne Qytaı daǵdarysy» atty atyshýly lekııasyn sóılegen. Onyń lekııasy Qytaıdyń ózge áskerı mamandary aıtqandaı «biz qudiretti armııamyz» degen oıǵa qurylmaǵan, kerisinshe Qytaıdyń eń kúrdeli áskerı qıyndyqtary, AQSh-tyń Qytaıǵa baǵyttaǵan «C tárizdi qorshaý strategııasyn» alǵa tartqan.
Aty shýly bul lekııada Dáı Shúı Tıbet pen Shynjań máselesin de tilge tıek etip, atalǵan avtonomııaly regıon turǵyndaryn «ózderin eshqashan Qytaıdyń buqarasy sezinbeıtinin», «Qytaıdyń turaqtylyǵyna qaýip tóndiretin kúsh» retinde baǵalaǵan. Sony aıta otyryp, aldaǵy ýaqytta Qytaıdyń turaqtylyǵy úshin bul aımaqtarda asa qatań saqtyq sharalaryn engizý kerek ekenin ortaǵa salǵan. Atalǵan regıondardaǵy basshylyqtyń jalǵan «ulttar yntymaǵyn» urandaǵan kóz boıaýshylyǵyn ashyq synǵa alǵan. Ári, bul aımaqtar sheteldik kúshterdiń qoldaýyna ıe bolsa derbestik alý múmkindiginiń bar ekenin basa aıtqan.
Professor Dáı Shúı lekııasynda Qytaı úshin eń úlken qaýip retinde Qurama Shtatty kórsetedi. AQSh-tyń Qytaı aınalasyna áskerı bazalar ornalastyryp, Qytaıdy «S» tárizdi qorshap turǵanyn aıta kelip: «Qazir Qytaı qorshaýda qalǵan memleket! Qytaı ekonomıkasy aldaǵy ýaqytta Qurama Shtatty basyp ozýy múmkin. Biraq, iri ekonomıka qudiretti eldiń kepildigi emes. Kezinde dúnıeniń 33 paıyz ekonomıkasyn ıelegen ın ımperııasy Anglııa men Japonııadan ońbaı jeńilgen. Biz qazir ekinshi iri ekonomıkalyq el bolǵanymyzben, ekonomıka qurylymyn turǵyn úı, turmystyq tutyný buıymdary ǵana qurap otyr. Ekonomıka qurylymy AQSh sekildi áskerılengende ǵana biz qudiretti el bola alamyz. Aıtalyq, ekonomıkasy bizden kenje qalǵan Reseı bizden álde qaıda qudiretti el; Izraıl kishkentaı ǵana el bola tura áskerı tehnologııasy bizden ozyq. Bizdiń teńiz armııamyzdyń áskerı tehnologııasy 1960 jyldardaǵy Keńes odaǵynyń teńiz kúshteriniń qýatymen qaraılas. Bul – namys, bizde shyndyqty aıtatyn adam kem. 2030 jyly AQSh Qytaıdy bólshekteýi múmkin», – dep túıindegen.
AQSh-tyń Qytaıdyń qorshaǵan 400 áskerı bazasy
2017 jyly 31 qańtarda Anglııada «Taıaý merzimde bolýy múmkin Qytaıǵa qarsy soǵys» atty derekti fılmi jaryq kórdi. Bul derekti fılmde AQSh-tyń Qytaı terrıtorııasyn qorshap turǵan 400 áskerı bazasy tolyq aıtylǵan. Fılm taralysymen bul Qytaı tarabynan qyzý talqyǵa tústi. Qytaıdyń áskerı mamandary da AQSh-tyń Qytaıdy qorshaǵan 400 áskerı bazasynyń bar ekenin rastaǵan, ári bul áskerı bazalarda shabýyldaýshy, sharlaýshy, ushaq tasymaldaýshy jáne joıǵysh kemelerimen qatar, strategııalyq bombalaýshy ushaqtar, ıadrolyq oq tumsyqtar, zymyran qorǵanys júıeleriniń ornalasqanyn aıtty.
Al, 2017 jyly Qytaı men Ońtústik-Shyǵys Azııa elderi arasyndaǵy janjal kúsheıip, taraptar jıi qarsylyqqa keldi. Talasty terrıtorııalarda áskerı jattyǵýlar ótkizdi nemese ózge de áskerı qadamdarǵa bardy. Bunyń bárinde Qurama Shtat ashyq aralasyp otyrdy.
Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy AQSh áskerı bazalary jalpy Qurama Shtat áskerı bazalarynyń 42,7 paıyzyn ustaıdy. Olar negizinen úsh úlken negizgi shep pen jeti úlken shoǵyrǵa bólinip ornalasqan.
Birinshi shep: Alıaska-Japonııa-Ońtústik Koreıa-Taıýan (Taıýan)-Papýa Jańa Gvıneıa-Aýstralııa shebi; Mindeti – Strategııalyq mańyzdy araldar men teńiz joldaryn baqylaý; Teńiz aýmaǵyn tizgindeý;
Ekinshi shep: Gýam araly–Papýa Gvıneıa–Aýstralııa–Jańa Zelandııa shebi; Qatań baqylaýdaǵy áskerı bazalar shebi;
Úshinshi Shep: Gavaı araldary men oǵan jaqyn shaǵyn araldardaǵy áskerı bazalar; Eger AQSh-Qytaı arasynda áskerı qaqtyǵys bolǵan jaǵdaıda osy atalǵan úshinshi shep artqy shep qyzmetin atqarady.
Mańyzdy bazalarynyń biri Japon teńizindegi Okınaýa bazasy. Bul bazany Qurama Shtat 1945 jyldan beri óz meńgerýine alǵan. Bul bazada kóptegen iri áskerı qarýlar ornalasqan jáne oq tumsyqtar 2 myń shaqyrym aýmaqtaǵy mańyzdy qalalaryn (Beıjiń, Shanhaı, Chuńchın, Shı-an) qaraýylǵa alǵan. Ońtústik Koreıadaǵy áskerı bazalarda súńgýir qaıyqtar, mańyzdy soǵys kemeleri ornalasqan. Al, Tynyq muhıtyndaǵy Marshall top araldary da asa mańyzǵa ıe. Ótken ǵasyrda kóptegen ıadrolyq synaqtar osy araldarda jasalǵan. Mine osy Tynyq muhıt araldaryndaǵy bazalar men Úndi muhıtyndaǵy, Pákistan jáne Aýǵanstandaǵy áskerı bazalar arqyly Qytaıdy «S» tárizdi qorshaýǵa alǵan. Qazirgi kezde osy áskerı bazalar arqyly Qytaıdyń teńizdegi taýar tasymalyna kedergi keltirýge, sol arqyly ekonomıkasyn álsiretýge de kúsh salady.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Amerıka Qurama Shtattary bar jaǵynan eń qýatty elge aınaldy. Biraq, soǵystan da az zardap shekken joq. Ásirese, ózine tikeleı qaýip tóndirgen Japonııanyń terrıtorııasyna áskerı bazalar ornalastyryp, qatań baqylaýyna aldy. Budan keıin Koreı toǵysy, Afrıkadaǵy derbestik alý qozǵalystary, Vetnam soǵysy, Shyǵanaq soǵysy, Aýǵan soǵysy, Irak soǵysy qatarly áskerı operaııalardyń oraıymen sol elder men óńirlerde áskerı bazalar saldy. Tipti, Qyrǵyzstan men Ózbekstanǵa da áskerı bazalaryn ornalastyrýǵa tyrysty. Onyń sońǵy Qyrǵyzstandaǵy dúrbeleńge ulasyp, sátsizdikke ushyraǵanymen, Ýkraınadaǵy jaǵdaıda ornyn toltyrdy.
AQSh-tyń áskerı bazalary ornalasqan elder.
AQSh áskerı bazalary Japonııa, Ońtústik Koreıa, Taıýan, Fılıppın, Taıland, Aýstralııa qatarly elderde kóbirek shoǵyrlanǵan. Osy elderdegi 30-dan astam portqa tikeleı ıelik etip, 1300 soǵys kemelerin ornalastyrǵan. Tipti, Japonııadaǵy Jyń Shúıhy bazasynda AQSh ushaq tasymaldaýshy kemelerin qaıta jóndeýden ótkize alady. Al, Taıýanǵa 640 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Chyńchún bazasy Úndi-Tynyq muhıtyndaǵy AQSh áskerı jabdyqtarynyń 60 paıyzy ornalasqan. Fılıppınde 8 bazasy bolsa, Sıngapýrdaǵy Jań I bazasy Malakka buǵazyn baqylaıtyn mańyzdy port. Ushqyshtar qosynynan Japonııada 5, Koreıada 7, Gýam aralynda 2 qosyny ornalasqan. Bular ótken ǵasyrda Keńes odaǵyna qarsy paıdalanǵan, al qazir Qytaıdyń yqpalyn tejeý maqsatyna paıdalanylady. Amerıka Qurama Shtatynyń álemniń 70-ten astam elindegi áskerı bazalarynda 500 myńnan astam áskeri ornalasqan. Bular úshin jylyna 15 mlrd AQSh dollary jumsalady. AQSh áskerı qýaty álemde birinshi orynda turady. Sondaı-aq, qorǵanys qýatyn jan-jaqty salystyrǵanda ózinen keıingi 46 eldiń qorǵanys qýatyna teń. 2018 jyly qorǵanys shyǵyndary 71 mlrd 600 mln dollar bolsa, bıylǵy jyly 2,2 trln dollar bolady dep boljanýda. Bul álemdik qorǵanys bıýdjetiniń 47 paıyzyna teń. Ásker sany – 1 mln 460 myń 930 adam. Áskerleriniń zamanaýı qarýlanýy jaǵynan da eń aldyda. AQSh armııasy bes úlken quramnan turady – Qurlyq armııasy, Áskerı-teńiz kúshteri, Áskerı-áýe kúshteri, Teńiz korpýsy jáne jaǵalaý qorǵaý kúshteri. Amerıka Qurama Shtattary álemdegi eń iri ıadrolyq arsenalǵa ıe jáne naqty shaıqasta ıadrolyq qarý qoldanǵan álemdegi jalǵyz el. Tramp bılikke kelgennen keıin de bar kúshpen áskerı bıýdjetti arttyrǵan.
Tramp úkimetiniń bıýdjettik jospary.
Taıýan áskerı salasymen AQSh tyǵyz baılanys ornatqan. Olar Qytaıdyń áskerı damýyn baqylaý, arnaıy qyzmetter men jasandy jer serikteri arqyly jınaqtalǵan málimetterdi bólisý syndy yntymaqtastyqty júzege asyrady degen boljamdar da bar. Al, Aýǵanstandaǵy AQSh áskerı bazalary Shynjań máselesimen tyǵyz baılanysty degen kózqarastar da kezdesedi.
Erzat Káribaı
Qazaq Times
