1989 jyldan beri qazaqtyń saıası sahnasynan bir mezetke de túspegen taqyryp - memlekettik til máselesi. Memleketimiz jylyna mlıardtap qarjy quısa da, baıaǵy jartas - sol jartas. Búgin áleýmettik jeliden myna bir sýretti kórip, dál tóbeme alma tars etip túskendeı áserde qaldym. Qazaq tili - bıliktiń, ıaǵnı ár deńgeıdegi sheneýnikterdiń aqsha tabatyn maıshelpegine aınalyp ketken joq pa?
Osy saýaldy óz ózime qoıa saldym da, Enshteın kókem sekildi "Evrıka" dedim. Ras, bastapqy jyldary "memlekettik tildi damytamyz" degen uranmen mıllıondap qarjy bóline bastady. Ájeptáýir qozǵalys bolyp, endi birneshe jyldan soń ár qazaq balasy qazaq tilinde jyr jazatyn jaǵdaıǵa jeterine senim mol edi. Ózge dıasporalar da qazaq jerinde ómir súrý úshin qazaqsha saıraıtyn kún de taıap kele jatty. Biraq, bul bıýdjettiń qaqpaǵyn ustaǵan adamdarǵa unamaı qaldy.
Til problemasy qalaı tez sheshilse, ol salaǵa bólinetin qarjy da toqtaıdy.
Qarjy jaıly sóz bolyp qalǵan soń, myna úsh (mundaıdyń myńyn mysal etip, saraptama da jasaýǵa bolady) derekti ǵana mysal keltire salaıyn.
1. 1989 - 2005 jyldar aralyǵynda tildi damytamyz dep 108 mıllıon AQSh dollaryn shyǵyndappyz.
2. Bir ǵana 2014 jyly Memlekettik tildi damytýǵa arnalǵan 28 ǵylymı jobaǵa 161,5 mln. teńge qarjy jumsalǵan.
3. Memlekettik tildi damytý men qoldanýdyń baǵdarlamasy (alǵashqysy 2001-2010, al kelesi kezeńi 2011-2020 jyldar aralyǵyn qamtyǵany belgili. Baǵdarlamada bekitilgen mejeniń biri de oryndalǵan joq) 2001-2003 jyldary tilge 100 mıllıon teńge qarjy bólinse, bul san 2006 jyly 560 mıllıon teńgege ulǵaıyp, 2007 jyly bólingen qarjy 3 mıllıard teńgege jetti. Al 2008 jyly memlekettik tilge 5 mıllıard teńge bólindi. Sodan beri bul soma jyl sanap, Tolaǵaıdaı tolysa túsýde.
Osyndaı mol aqshadan aırylyp qalatyndaı bılik-tizgindilerde es joq deısiz be? Sosyn bul salany kúrdelendire túsip, til problemasy eshqashan da sheshilmeıtin júıe qalyptastyrýǵa kiristi.
Memleket jaǵynan durys ıdeologııalyq qoldaý bolyp, halyqtyń erkine jiberse, eki-úsh jylda sheshilmeıtin másele joq. Al, bizdikiler memlekettik til máselesi bir yńǵaıly bolýǵa taıaǵada "úsh tildilik" degen ǵalamat ıdeıany oılap taba qoıdy. Burynǵy bólingen qarjy aqsha ma, táıiri. "Memlekettik tildi úıretip jatyrmyz" dep bir asaıdy, "aǵylshynshany shemishkeshe shaǵýǵa tıispiz" dep eki asaıdy, "o orekeńder ókpelep qalmasyn" dep úsh asaıdy.
Nátıje surasań, kóp sandardy qolyńa ustata salady! Álgi bitpeıtin kýrstarǵa qatysqan til úırenýshilerdiń dóńgelek ústelderi, konferenııalary, jarystary. Qumǵa sińgen sý sekildi. Osyǵan bola kól-kesir shyǵyn jasap jatyrmyz. Áli de jasaı beremiz.
Qazaqtyń jer astyndaǵy baılyǵy ǵana emes, aýzyndaǵy tili de bireýlerge maıshelpek bolǵan zaman-aı!
Tilden tıyn soryp úırengender endi qansha jyl halyqtyń qarjysyn qymqyrady eken-á? Endigi saýal osy.
Qanat BIRLIKULY,
Abai.kz
