Qazaq tılı öz tarihynda asa kürdelı ahualdy keşude. Tılımızdıŋ qazırgı ahualyn saraptaudy onyŋ ädebi tıl retındegı ahualyn qarastyryp körelık. Mäsele - qazaq tılınıŋ ädebi tılge ainalu ahualy jaiynda bolyp otyr.
Bügıngı däuırde qoǧamdyq qatynastyŋ basty igılıgı bolu üşın tıldıŋ ädebi sipatynyŋ damuy - negızgı şart. Qazaq tılınıŋ ädebi deŋgeiın anyqtau jolynda reseilık akademik F.P.Filinnıŋ ädebi tıldıŋ sipatyn aiqyndaityn 7 şartyn qoldanu arqyly qarastyrylady. Ärine, odan da basqa ölşemderı men saimandary bar.
1.Tıldıŋ öŋdelımı (obrabotannost iazyka).
Tıl kez kelgen etnostyŋ ǧana emes, sondai-aq memlekettıŋ damuy barysyndaǧy lingvistikalyq qūbylys. Būl taraptan alǧanda, «qazaq tılı – agrarlyq şaruaşylyqqa tän sipatty, folklordyŋ yqpalyndaǧy tıl» degen közqarastyŋ baryn joqqa şyǧaruǧa da, ol uäjge köz jūmyp qarauǧa da bolmaidy. Būǧan qosa, qazaq leksikasy negızınen auyl şaruaşylyǧyn beinelep, köbıne malşylyq jäne auyldyq tūrmyspen şekteletındıgı de qoǧamdyq uäjge ainalǧan.
Eŋ bastysy, qazaq tılınıŋ postindustrialdyq qoǧam jaǧdaiyndaǧy qoldanysqa tolyq beiımdelmegendıgı ǧylymi nysanǧa ainalmai otyr. Būl mäsele ǧylymi kün tärtıbınde baiypty qoiylmaǧandyqtan jäne soǧan säikes şara alynbaǧandyqtan, qazaq tılınıŋ qalalyq tūrǧyndar tılıne ainala almauy taǧy da soǧan aiǧaq. Osynyŋ nätijesınde qazaq tılı orys tılınıŋ ūǧymdary men söz oramdaryn solaiymen köşıruge amalsyz beiımdelgen.
Memlekettık tıldıŋ öz qaǧidalarynan jūrdai bolu qaterı tuyndap, özge tıldıŋ jüiesın negız etuge mäjbür. Sondyqtan da, qazaq tılındegı resmi söz oramdary tüsınıksız, jalaŋ audarmanyŋ talabyna ǧana jauap beretın qasaŋ mätın retındegı qoldanysta. Osydan baryp, qazaq tılınıŋ resmi salasy damymai, tūtynuşylaryna kereksız, audarmalyq statistika üşın jansyz resmi tıl salasy retınde qalyptasuda. Būl, äsırese, ısjürgızım (deloproizvodstvo) tılıne tän boluda. Keŋes ökımetı tūsynda qalyptasa bastaǧan qazaq tılınıŋ resmi salasy osylaişa kerı ketu üderısın bastan keşude.
Atalmyş jaǧdaidy ǧylymi saralap, taldap, dūrys-būrystyǧyn jönge salatyn ǧylymi-äkımşılık qūrylym joq. Saiyp kelgende, būl jäit qazaq tılınıŋ postindustrialdyq tıl retınde emes, orys tılınıŋ resmi salasyn sıŋırmesten, jalaŋ türdegı jansyz audarma tıl retınde qalyptasuyna itermelep keldı. Sol sebeptı qazaqtıldı tūtynuşy resmi türdegı qazaq mätının tüsınu üşın äuelı onyŋ orystıldı nūsqasyn oquǧa mäjbür. Osylaişa, resmi stilı damymaǧan qazaq leksikasyn barǧan saiyn orys tılınsız sıŋıru mümkın bolmauda.
Qazaq tılınıŋ leksikalyq qory auyldyq jäne malşylyq tūrmys tarapynan qaraǧanda asa bai, bıraq onyŋ öŋdelımı jolǧa qoiylmaǧandyqtan jäne resmi saladaǧy ainalymy damymaǧandyqtan, tıl resmi qoldanysqa kelgende jūtaŋ ärı qasaŋ, ikemsız körınude. Būl – tıl öŋdelımınıŋ käzırgı jaǧdaiynan habar beretın körınıs.
Qazaq tılı memlekettık märtebe alǧaly ony ǧylymi tūrǧydan postindustrialdyq qoǧam jaǧdaiynda damytu mäselesı aşyq qalyp keldı. Būl maqsatta ne baǧdarlama, ne ırgelı joba nemese derbes ǧylymi zertteu jūmystary qanşalyqty – ol öz aldyna bölek taqyryp.
2. Tıl qaǧidasynyŋ qalpy (normirovannost iazyka).
Qazaq tılı bügınde būryn qalyptasqan erejenı tärk etu üderısın bastan keşude. Grammatikalyq erejeler tūraqsyz, däieksız, ekıūşty jäne qaişylyqty. Keibır sarapşylardyŋ moiyndauynşa, ondai körınıstı ondaǧan qatelermen esepteuge bolady. Ol qatelerdı tüzetu men jöndeu joldarynyŋ joqtyǧy – mäselenıŋ tyŋǧylyqty aşylmauynan bolar. Alaida, qazaq tılınıŋ bar qatesın bır ǧana jazu reformasymen öŋdeimız deitın tūjyrymnan älı nätije sırä joq.
Ökınışke orai, tıldıŋ qaǧidasy qanşalyqty oryndalatyndyǧy jönınde jürgızılgen monitoring joq, tıptı qarapaiym türde jekelegen ǧalymdardyŋ soŋǧy jyldardaǧy tıl qaǧidasynyŋ oryndaluyna jasaǧan saraptamasy da körınbeidı. Būǧan sebep - atalmyş salanyŋ memlekettık tūrǧydan qolǧa alynbauy.
Söilem qūrylymy qazaq tılıne tän emes jüiege negızdelgen körınıster daǧdyǧa ainalyp, qazaq tılınıŋ normasyna kereǧar jäitter qaǧidaǧa ainalu üstınde. Qazaq tılınıŋ özıne tän ışkı äleuetınen tuyndamaǧan, özge tıldıŋ zaŋdylyǧyna baǧynǧan qaǧidalar qazaq tılınıŋ jüiesın talqandap, tıl tabiǧatyna qaişy erejeler tuyndatuda. Osylaişa tıl qaǧidasynyŋ tärk etıluı jazbalyq, auyzekılık sala boiynşa jappai körınıs berude.
3. Tıldıŋ tūrlamy (stabilnost iazyka).
Bügınde qazaq tılınıŋ leksikalyq bırlıkterı bırjaqty mänge ie emes, bır söz aluan maǧynaǧa ie bolmasa türlı sözder jabylyp bır maǧyna bıldırude. Osydan baryp, tıldıŋ tūrlamsyzdyǧy tuyndap otyr. Qazaqy ortada ony tıl bailyǧynyŋ körınısı degen qasaŋ ūǧymmen qabyldau qalyptasqan. Sodan kelıp, qaptaǧan sözderdı naqty ūǧym üşın taŋdauda qiyndyq tuyp, qoldanuǧa kelgende senımsızdıktı qozdyruda. Osyǧan orai, «qazaq tılınıŋ bügıngı leksikasy ūǧymnyŋ sözdık örnegı retınde maǧyna jaǧynan da, tür jaǧynan da dörekı būrmalauǧa ūşyrap otyr» deuşılerge däiektı dau aitu qiyn. Būl da tıldıŋ postindustriialyq sipatta damymai, ärbır sözdıŋ özıne tän ūǧymǧa qatysty leksikalyq bırlık retınde qalyptaspai qalǧandyǧynan qordalanǧan mäsele.
Būl mäselenı şeşudıŋ bırden bır joly bolmasa da, bastapqy qadamy retınde sözdık qordy qamtyǧan erekşe leksikalyq sözdık bolmasa bügıngı zaman talabyna laiyq tüsındırme sözdıktıŋ barynşa qolaily sipatyn düniege keltıru kerek pe?! Äzırge būl jaǧyna bas qatyru – az.
4. Tıl stilınıŋ salalanuy (differensiasiia stilia iazyka).
Ädebiettık tıl özınıŋ resmi stildık salalary arqyly körınıs tabady. Al, tıldıŋ stildık damuy salalyq terminderdıŋ qalyptasuyna tıkelei qatysty. Qazaq tılınıŋ ekonomika, ısjürgızım, ǧylym men tehnika salalaryna tän ädebiettık resmi stilderı tolyq qalyptaspaǧan. Äleumettık-saiasi jäne ruhani salalarǧa būrynǧyşa stihiialyq sipattaǧy qoldanys tän bolyp qalyp otyr. Ömırdıŋ türlı salalary boiynşa resmi sipaty damymaǧandyǧynan, qazaq tılınıŋ qoldanymy tūrmystyq deŋgeimen şektelude.
Tıldıŋ salalyq terminderı jalaŋ otanşyldyqtyŋ qūrbany boluda. Belgılı bır ǧylymi sala boiynşa qazaq terminderın qalyptastyru sol salanyŋ mamandarynyŋ emes, kezdeisoq tıl janaşyrlarynyŋ kırısuı arqyly şeşımın tapqan. Būl üderıs tıldıŋ sözjasam qabyletın oŋdy-soldy tärk etude.
Qazaq terminderın qalyptastyryp, damytuǧa, termin qoryn bekıtuge arnalǧan Memlekettık termin komissiiasy jaŋa terminderdı qazaq tılınıŋ teoriialyq jüiesıne säikes ornyqtyruǧa ikemsız, ǧylymi saraptamadan ötpegen jasandy da tıl tabiǧatyna jat sözderdı zaŋdandyruǧa mäjbür qūrylym bolyp qaluda. Öitkenı, terminkom - naqty bekıtılgen tūjyrymdama, kriteriler boiynşa emes, tıptı, ǧylymi keŋesterdıŋ tereŋ talqylauynsyz termin bekıtu üderısın qalyptastyryp alǧan, jüiesız ärı qisynsyz, äreketı būlyŋǧyr qūrylym. Söitıp, resmi stildık salanyŋ negızı bolyp tabylatyn qazaq tılınıŋ terminologiiasy jekelegen közqaras pen qoǧamdyq talǧajau üderısınıŋ nätijesıne ainalyp otyr.
5. Tıldıŋ ämbebaptyǧy (universalnost iazyka).
Qazaq tılınıŋ salalyq jaǧynan damymau saldary onyŋ ämbebaptyq qabyletıne nūqsan keltırude. Sodan baryp, tıldıŋ atqarympazdyǧy (funksionirovanie) kerı ketıp otyr. Osynyŋ kesırınen qazaq tılı derbes lingvistikalyq jüie emes, orys tılınıŋ audarma nūsqasy türınde qalyptasu üderısı ornyqty. Nätijesınde memlekettık tıl aqparat öndırudıŋ tılıne ainala almai otyr, onyŋ üstıne parlament pen ükımettegı zaŋ şyǧaru jäne basqaru tılı, öndırıstı meŋgeru tılı bola almauda.
Memlekettık (iaǧni, resmi) tıldıŋ mänı memlekettık mındettı atqaruǧa arnalǧan üderıstıŋ jūmys tılı retınde qalyptaspaǧan, onyŋ ornyn bıryŋǧai orys tılı atqaryp, el konstitusiiasynyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧy «Orys tılı qazaq tılınıŋ ornyna memlekettık tıl retınde qoldanylady» degen uäj retınde jüzege asyryluda. Sebebı, orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylǧanymen, qazaq tılı memlekettı basqaruǧa orys tılımen qatar ärı teŋ därejede qoldanylmai otyr.
Qazaqstan egemen bolǧaly qazaq tılı qoǧamdyq ömır salasynyŋ eluge tarta aiasyna engızılu qarastyrylmady, aqyrynda keŋestık kezdegı onşaqty ǧana qoldanym aiasymen şektelgenımen, keibır körsetkışter boiynşa ahual odan da tömen qūldyrady.
Qazaq tılı diplomatiialyq resmi tıl retınde qalyptaspai otyr. Memlekettık tıl özge şeteldık tıldermen orys tılı arqyly ǧana audarma ısjürgızım deŋgeiınde qamtylǧan, al diplomatiialyq üderıs tılı retınde ıske aspauda. Nätijesınde qazaq tılınıŋ älemdık tıldermen memlekettık tıl retındegı deldalsyz (orys tılınsız) araqatynasy joqqa tän. Būǧan aiǧaq retınde qazaq tılınıŋ şet tıldermen tıkelei qatysqa şyǧaru tetıgı bolyp tabylatyn tılmaştyq (ılespe audarma) tūraqty täjıribe men onyŋ diplomatiialyq tıldık qūrylym retınde qalyptaspaǧandyǧyn atauǧa bolady.
6. Tıldıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı.
Qazaq tılı - älı künge qoǧamnyŋ bar müşesı üşın bılu mındetı jüktelmegen tıl. Būl talap qoǧamnyŋ bar müşesı tügılı memlekettık qyzmetşıler üşın orys tılımen qatar bılu mındetı jüktelmei ärı zaŋdanbai otyr. Memlekettık qyzmetke synnan ötu talabyna memlekettık tıldı engızu qarastyrylmaǧandyqtan, memlekettık qyzmet aiasynda qazaq tılınıŋ qarapaiym deŋgeiın bylai qoiǧanda, auyzekı sözdı ūǧa bıludıŋ özı talapta joq. Būl jaǧdai memlekettık qyzmetke orystıldıler men sol tıldı meŋgergen qazaqtıldılerdıŋ ǧana şoǧyrlanuyn qalyptastyrǧan. Bıryŋǧai qazaqtıldılerdıŋ, äsırese, ortalyq memlekettık organdarda qyzmet etuı barǧan saiyn mümkın bolmai qaluda. Nätijesınde tūmystyq deŋgeidegı qatynasty eskermegende, memlekettık qyzmet salasy bırtıldı (orystıldı) ortaǧa ainalyp boldy.
Arnauly zaŋmen anyqtalmaǧandyqtan, qazaq tılınıŋ konstitusiialyq märtebesı jönındegı 7-baptyŋ 1-tarmaǧy deklarasiia türınde ǧana qalyp otyr. Būl jaǧynan orys tılınıŋ resmi türde qoldanyluynyŋ özı memlekettık märtebelı tılden anaǧūrlym joǧary qūzyry bar memlekettık nyşan bolyp qalyptasqan. Söitıp, kün tärtıbınde memlekettık tıldı orys tılımen qatar nemese sonymen teŋ därejede qoldanu mäselesı uşyǧuda. Qazaq tılın bıludıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı joqtyqtan, memlekettık tıl otbasy men tūrmystyq deŋgeiden aspauda. Būǧan qosa, qazaq tılı tūtynu tılı retınde de qalyptaspaǧan: dükenderde, saudajailar men meiramhanalarda arnaiy tılmaştar bolmasa qyzmet etuşılerden qazaq tılınde qyzmet kütu qiyndai tüsude.
7. Tıldıŋ auyzekı (folklorlyq) jäne jazbalyq ülgılerı.
Qazaq tılı – auyzekı de, jazbaşa da ülgılerı qalyptasqan tıl.
Al, tıldıŋ resmi stilı audarma salanyŋ nätijesınde qalyp otyrǧandyqtan, dami almauda. Käzırgı qazaq tılı negızınen tūrmystyq deŋgeidegı qoldanysta bolǧandyqtan, bır ızge tüspegen öŋırlık sipattaǧy leksikalyq ainalym tıldıŋ būryn qalyptasqan auyzekı jäne jazbaşa resmi stilderın odan ärı damytuǧa kedergı keltırude. Onyŋ üstıne qazaq tılı derbes aqparat öndıru tılı emes, audarmalyq deŋgeiden asa almaǧandyqtan da, resmi stildıŋ ornyǧuy kürdelı mäselelerdı qordalandyra tüsude.
Öŋırlık leksikalyq ainalymnyŋ basyŋqy körınısı öŋırlık, lokaldyq fonetikany tıldıŋ basty zaŋdylyǧyna ainaldyryp, ony emlege de engıze bastady. Söitıp, qazaq tılınıŋ basty zaŋy sanalatyn Ündesım qaǧidasy körer közge būzyluda.
Keibır sarapşylardyŋ pıkırınşe, qazaq tılınıŋ auyzekı jäne jazbaşa resmi stilderı tūrmystyq deŋgeiden ärı aspauda jäne ol baqylausyz, stihiialyq damu jolyna tüsude, resmi stildık normalardan auytqu dästürge ainaluda. Ondai auytqular mynadai joldardan körınıs tabuda: sözderdıŋ mazmūndyq jäne türlık tūrlamsyzdyǧy; grammatikalyq, sintaksistık, orfografiialyq, orfoepiialyq qateler; oi bıldırudegı jüiesızdık; kırme jäne qos sözder men konfliktogenderdıŋ moldyǧy; jartylai ärı kesındı frazalardyŋ köptıgı t.t. Būl auytqular tıldık ädebiettık normalardyŋ resmi deŋgeidegı qoldanysynda ürdıske ainalyp, resmi stildıŋ ornyǧuyna qarsy baǧyttalǧan zaŋdylyq retınde beki tüsude.
Qazaq tılınıŋ ädebi sipatyn damytu jolyndaǧy ūsynym
Qazaq tılıne tän toqyrau jaǧdaiy qalyptasqan ahual, ony tüzetuge baǧyttalǧan tötenşe şaralar qabyldaudy qajet etedı. Şaralardyŋ tez arada qabyldanuyn közdei otyryp, qūzyrly memlekettık organdarǧa qoǧamdyq orta tarapynan tömendegıdei ūsynymdar ūsynylady.
Qazaq tılınıŋ ädebiettık normasyn nyǧaitu jönındegı memlekettık baǧdarlama qabyldansyn. Būl baǧdarlama myna baǧyttar boiynşa monitoring jasauǧa, zertteu jūmystaryn jäne säikes jobalardy jüzege asyruǧa baǧyttalǧany jön:
- tıldıŋ öŋdelımı;
- tıl qaǧidasynyŋ qalpy;
- tıldıŋ tūrlamy;
- tıl stilınıŋ salalanuy;
- tıldıŋ ämbebaptyǧy;
- tıldıŋ qoǧamǧa ortaq mındettılıgı;
- tıldıŋ auyzekı jäne jazbalyq ülgılerın damytu.
Serık Erǧali,
lingvist
