Japon ádebıetiniń kórnekti ókili A. Rıooıdyń «Shoqtaı qyzyl belbeý» áńgimesin jýrnalıst-jazýshy, aýdarmashy Qýandyq Shamahaıulynyń tárjimalaýymen oqyrman nazarlaryna usynamyz.
Echızan ólkesiniń porty úrúga qalasynda Hamada-no Chıoohachı degen baı kisi turatyn. Sol baıdyń eki qyzy bar. Olarmen irgeles Vakabaıashı Chıoomonnyń týysy Hıgakı-no Heıta degen kisiniń ıeliginde jer boldy. Ol áskerı qyzmetin tastap, saýda-sattyqpen aınalysyp, molshylyqqa kenelgeli kóp ýaqyt ótken. Heıtanyń uly bar, onysy Chıoohachıdiń qyzymen jasty. Aty Heıjı. Balalar kishkentaı kezderinen birge oınap, bir birine baýyr basyp óskendikten Heıta ulynyń er jetýin kútpeı-aq kórshisimen quda bolýdy jón kórip, araǵa kisi salyp edi, Chıoohachı de quptady. Kórshiler bul oqıǵany laıyqty atap ótip, sake ishimdigi men ózara dám-tuz almasqan, Heıta bolashaq kelinine ulynyń atynan al qyzyl tústi belbeý syılaǵan.
Tenshıonyń úshinshi (1914) jyly kúzde Asakúra armııasynyń tiri qalǵan áskerleri bas kóterip, Itadorı qalasyn, Kınome, Hachıfúse, Imajıo, Hıúchı, Súızú kezeńderi men Rıýúmonjı ǵıbadathanasyn ıelenip alady. Asakúra jaǵynda soǵysqan Vakabaıashı Konodaǵy jańa bekinisti basyp alǵan. Kóterilisshilerdi basý úshin seksen myń áskerge qolbasshy bolǵan Oda Nobúnaga ulymen birge úrúgaǵa keledi. Onyń pármenimen Kınoshıta Konadaǵy bekinisti qorshaýǵa alady.
Jaǵdaıdyń osylaısha qubylýy Heıta úshin munda turýǵa qolaısyz ekenin uqtyrdy. Ol úı-jaıyn tastap, Kıootoda senimdi bir úıge bas saýǵalaǵan, keıin baqandaı bes jyl habar-osharsyz ketedi. Osy aralyqta Chıoohachıdiń tuńǵysh qyzy 19 jasqa tolady, kórikti boıjetken bolady. Oǵan sóz salǵan jigitter maza bermese de, qyz turmysqa shyǵýǵa úzildi-kesildi qarsy bolady. Ol ákesine bylaı deıdi:
-Ýyzdaı jas bala kezimde siz meni Heıjıge atastyryp edińiz ǵoı. Ol osy kúnderi meni umytsa da, men qalaı ózgeniń zaıyby bolamyn. Ágarakı, ol esen-saý júrip, qaıta oralsa qyzarǵan betimdi qaıda jasyrmaqpyn?
Qyz bólmesinen syrtqa attap baspaıdy. Heıjıdi saǵyna-sarǵaıyp, ońashada jylap-syqtap kún ótkizedi. Qaıǵy men qusalyqqa qatty berilgen ol keshikpeı aıyqpas dertke shaldyǵyp, jarty jyldan keıin o dúnıege attanady.
Ony Osko mańyndaǵy shirkeýdiń qasyna jerleıtin bolady. Ata-anasynyń shekken qasiretin aıtýdyń ózi aýyr. Anasy sonaý jyly Heıjıdiń ákesi syıǵa tartqan al qyzyl belbeýdi qolyna alyp, qyzynyń jansyz denesine eńkeıip betip sıpap turyp «Bul aıttyrylǵan jigitińniń syıy edi. O dúnıege barǵanda maýqyńdy basarsyń. Ala ketshi, qyzym» - dep, beline taǵyp jerlegen eken.
Bir aıdan keıin Heıjı aıaq astynan jetip keledi. Chıoohachı ony úıine ertip kelip, qaıda bolǵanyn, nege habar-osharsyz ǵaıyp bolǵanyn suraǵanda Heıjı bylaı deıdi:
-Kono bekinisi áskerılerge ótken soń ákem Vakabaıashımen týys bolǵandyqtan úı-jaıdy tastap, Kıootoǵa bosyp ketkenbiz. Osyǵan deıin onda ákemniń adal dosynyń úıinde bas saýǵaladyq. Áke-sheshem ekeýi de ómirden ótti. Al, sizdiń qyzyńyzben atastyrylǵanymdy eske alyp, qaıta oralǵan betim osy.
Heıjıdiń áńgimesin estigen Chıoohachı men zaıyby ekeýi kóz jastaryna erik bere otyryp:
-Sender aıaq astynan joǵalyp ketkennen keıin qyzym seni saǵynyp, saǵy syndy, aıyqpas dertke shaldyǵyp ótken aıdyń basynda qaıtys boldy. Osynshama jyldardyń ishinde bir habardyń bolmaýy qyzyma qanshalyqty aýyr bolǵanyn nesin aıtaıyn. Mynany kórshi! – dep, eki qarııa oǵan qalamnyń sııa saýytyn usynady. Onyń qaqpaǵyna marqum mynandaı joldardy jazǵan edi:
Tanymas taýdyń qoınaýynda ósken,
Tańǵajaıyp kórkem órik aǵashy!
Kóreıin desem de, peshenem jetpes,
Qushtarlyqqa toly hosh ıisińdi,
Qanekı, maǵan joldap jibershi!
Óleńdi oqyǵan soń Heıjıdiń qaıǵyrǵanyn sózben jetkizý múmkin emes edi. Ol súıiktisiniń qabirine gúl shoqtaryn qoıyp, arsha tutatty, dinı rásimder jasady, duǵalyq oqylymdaryn aıtty. Qasyndaǵy eki qarııa «Qyzym, sezshi, súıikti Heıjıiń keldi. Nıetin qabyl al!» dep, egilip jylap turdy. Heıjı de olarmen bir kóz jasyna erik berdi. Sońynda eki qarııa Heıjıge aıtty:
-Sen ata-anańnan aıyrylyp jetim qaldyń. Qyzymyz o dúnıelik bolyp ketse de sen bizge bóten jan emessiń. Bizdiń úıde bol. Qolaıly qyzmet taýyp, bizben birge ómir súr.
Hamada úıiniń artyna bólek baspana turǵyzyp, Heıjıdi sonda turǵyzdy. Marqumnyń 49 táýligi bolǵanda otbasyndaǵylar dinı dástúr boıynsha Osko jaqtaǵy jerine ketkende Heıjı úı qaraýǵa qalady. Keshqurym kelgen olardy Heıjı dýaldyń syrtynda qarsy alady. Marqumnyń sińilisi kúımeden túserde álde neni túsirip alǵandaı kóringen soń ol jaqyndap baryp qarasa, jerde al qyzyl tústi belbeý jatqan edi. Heıjı ony alyp qoınyna tyǵady da bólmesine asyǵyp jetedi. Maı shamnyń jaryǵyna shyǵaryp alyp qarap, bala kezin eske alyp qaıǵyrady. Tún qarańǵylyq jamylyp, aınala tynyshtalady. Kenet esik qaǵylǵan soń baryp ashsa, marqumnyń sińilisi tur eken. Boıjetken bólmege kirgen soń aqyryn sybyrlaǵandaı únmen:
-Ápkemdi ajal aıdap áketti. Munan ótken qasiret joq shyǵar. Men baǵana qyzyl tústi belbeý túsirip alyppyn, sony siz alǵan joqsyz ba? Eger alǵan bolsańyz, siz ekeýimizdiń bas qosýymyz taǵdyrdyń mańdaıǵa jazǵany bolady. Sol sebepten sizge kelip turǵan jaıym bar. Ómir boıy bir birimizge adal bolýǵa ant-sý ishiseıik!
Heıjı óz qulaǵyna ózi senbedi.
-Siz bulaı deýge qalaı dátińiz bardy? Áke-shesheńiz meni jetim qaldy dep aıap, úıine bas saýǵalatyp otyr. Ekeýimizdiń myna jaıymyzdy bilse, men olardyń betine qalaı qaraımyn? Sadaǵań keteıin, tezirek bara qoıshy!
-Ákem sizdi kúıeýbalam bolsyn degen nıetpen osynda qaldyrǵan. Eger siz meniń mahabbatymdy aıaqqa taptaıtyn bolsańyz men sýǵa ketip ólemin, sosyn, ókinishten ózegińiz órtensin. Meniń arýaǵym osy dúnıede ǵana emes, o dúnıede de maza bermesin umytpańyz – dep qyz burtııady.
Heıjı sharasyzdyqtan qyzdyń yǵyna jyǵylyp, sol túndi onymen birge ótkizedi, tań qylań bergende qyz ketip joq bolady. Sodan keıin ár tún saıyn qyz Heıjıge kelip turady, tań ata bere ketip qalady. Heıjı de oǵan ábden baýyr basyp, tańnyń atýyn jek kóretin halge jetedi.
Bir aıdan keıin qyz ádettegisinshe kelgende bylaı deıdi:
-Búginge deıin ekeýimizdiń osylaı júzdesip júrgenimizdi eshkim bilgen joq. Biraq, erte me, kesh pe, bir sátte bul qupııamyz áıteýir bir ashylary anyq. Bul oqıǵamen áshkere bolsaq, ekeýimizge de jaqsylyq ákelmes. Meni bul jerden alyp ket. Sonda ekeýimiz úshin mahabbatymyzdy jasyryp-jabýdyń qajeti bolmaıdy.
Heıjı súıiktisiniń sózine ılanyp, ákesiniń adal qyzmetshileriniń biri bolǵan adam turatyn Mıkokú portyna qashyp ketedi. Heıjıden mán-jaıdy bilgen ákesiniń qyzmetshisi qos ǵashyqty úıine ornalastyrady.
Osylaısha bir jyl ótken soń Heıjıdiń ǵashyǵy bylaı deıdi:
-Áke-sheshem aıypqa buırar dep qorqyp, ekeýimiz úıden bezdik, bútin bir jyl ótti. Ákem men sheshem meni saǵynyp júrgenderi anyq. Biraz ýaqytty artta qaldyrǵan soń olar endi, bizdi keshirgen de shyǵar, úıge qaıtaıyq.
Heıjı bul joly da onyń aıtqanyn eki etpedi. Olar kemege otyryp, úrúgaǵa keldi. Heıjı qyzdy kemede qaldyryp ata-anasyna ózi barady:
-Men sizderden jyly sózden basqa eshteńe estimegen jan edim. Keshirilmes is jasap abyroıymdy tóktim. Jasaǵan kúnám zil batpan bolsa da, osynshama ýaqyt ótkende ashý-yzalaryńyz qaıtyp, sabaǵa túsken bolarsyzdar degen úmitpen qyzdaryńyzben birge kelip turmyn. Bizdi keshire kórińizder!
-Ne dep kettiń qaraǵym, eshteńeni túsinip jarytpadyq.
Olar osylaı degen soń Heıjı bolǵan oqıǵany búge-shigesine deıin aıtyp, qyzyl tústi belbeýdi kórsetedi.
Chıoohachı tańdanǵanda kózi sharasynan shyǵyp kete jazdaıdy da:
-Bul belbeýdi marqum ákeń menimen qudalasqan kezde qyzyma syıǵa tartqan edi. Qyz o dúnıege qaıtqanda muny biz tabytyna salǵanbyz. Kishi qyzyma kelsek, ol naýqastanyp tósek tartyp jatqanyna bir jyl toldy. Ornynan tura almaı jatqan adam neshe jerden qalasa da, senimen qalaı birge qasha alady? – deıdi.
Sonda da Heıjı qyzdyń kemede kútip otyrǵanyn aıtyp qoımaǵan soń Chıoohachı qyzmetshisin jiberedi. Ol kemede baǵyttaýshydan ózge tiri jan joq dep keledi. Chıoohachı men zaıyby ekeýi tań tamasha bolyp, tipti ańyryp qalady. Sol sátte kishi qyzy tósekten basyn kóterip, bylaı deıdi:
-Qudalasý boıynsha men Heıjıdiń áıeli bolýǵa tıis edim. Alaıda, ómirden mezgilsiz ótýime baılanysty qabirdi pana ettim. Soǵan qaramastan taǵdyrdyń jazýy Heıjımen toǵystyrǵan sabaqtastyq úzilmegendikten aldaryńyzda meniń rýhym tur. Sińilimdi Heıjımen nekelestirińizder. Sonda ol dereý saýyǵyp ketedi. Meniń tilegim osy. Eger aıtqanymdy jasamasańyzdar ol da men sekildi tómengi qurlyqqa enip, biz birge turatyn bolamyz.
Bári abyrjyp qoryqqannan qyzdyń túrine qarasa, onyń túr kelbeti sol kúıi bolǵanymen daýysy dál marqumdikinen aınymaıtyn kórinedi.
-Qyzym sen álde qashan ólip qalsań da nege rýhyń tynyshtalmaı myna dúnıede aınalsoqtap júrsiń? – dep, ákesi suraǵanda, rýh:
-Ǵumyrym qysqa bolsa da Heıjıge degen mahabbatym bárinen uly alapat kúshke aınalypty. Osy sebepten, qarańǵy qurlyqtyń patshaıymy Emma maǵan ruqsat berip, ótken bir jyldy Heıjıimmen birge erli-zaıyptylardaı oınap-kúlip ótkizdim. Endi, kóleńke men tumannan ózge túgi joq máńgilik mekenime qaıtar ýaqytym keldi. Meniń tilegimdi oryndańyzdar!
Osylaı dep ol Heıjıdiń qolynan qysyp, kóz jasyn tógip, qoshtasý rásimin jasady. Odan keıin ákesi men sheshesine taǵzym etti de, sińilisine bylaı dedi:
-Heıjıdiń zaıyby retinde, perzenttik paryzyń boıynsha ata-anańa qamqor bolǵaısyń. Meniń ketetin sátim jetti. Máńgilikke qoshtasaıyq...
Arýaq sózin aıaqtamaı jatyp-aq kishi qyzdyń táni qalshyldap dirildedi de eden ústine gúrs etip qulap, jan tapsyrǵandaı boldy.
Bári sasqalaqtap, betine sýyq sý búrkip, shashqannan keıin ǵana qyz esin jıdy. Aýrýynan qulan taza aıyǵyp ketipti. Budan buryn ne bolǵanyn kenje qyz esine túsire almaı qoıdy.
Chıoohachı qyzyn Heıjımen nekelestirip, tuńǵysh qyzyna duǵa baǵyshtady.
Osy bir tańǵajaıyp tarıhty estigen árbir adam «shynymen tańdanarlyqtaı, kóz kórmegen, qulaq estimegen oqıǵa» desetin kórinedi.
Aýdarǵan Qýandyq ShAMAHAIULY
