Qazaq halqynyń din týraly tanymy, senimi erekshe. Dindi jaratylystan tys qudiretti qubylys, tylsym retinde tanymaıdy, oısyz bas qoıyp, kózsiz quldaı jyǵylyp, tabynǵan da emes. Dinniń adam men qoǵam arasyn jalǵastyrýshy, jarastyrýshy jáne úılestirýshi qasıetin jete túsinip, ony jan men tán tazalyǵyn saqtaıtyn, parasat taǵylymdaryn demeýshi, adamǵa ónege tálim berer, peıilge meıirim uıalatar rýhanı kúshke baǵalaǵan.
Ataqty aǵartýshy Ybyraı Altynsarın óz zamanynda ıslamǵa den qoıa otyryp, «musylmanshylyqtyń tutqasy – senim, ıman, ımandylyq» dep dáıektese, uly aqyn Maǵjan Jumabaev din rásimderiniń turmys daǵdylarymen astarlastyǵyn «Oraza degen qazaqqa qulshylyq emes, ádep qoı», - dep bir aýyz óleńmen sıpattaǵan. Oıshyl jazýshy Ǵ.Músirepov din jóninde: «Adam balasy birdemege senbeı, arqa súıemeı tura almaıdy, sol senimniń aty - din. Eń arǵysy saıası senim degenniń ózi halyqtyń basym kópshiligi úshin din», - dep onyń adam ómirindegi rýhanı kúshin joǵary baǵalaǵany belgili [4].
Babalarymyzdyń qaster tutyp, atadan balaǵa amanattap, júrekke darytyp kelgen asyl qasıetteri kóp-aq. Halqymyz syrt kózben emes, júrekpen uǵatyn adamgershilik qundylyqtardy joǵary dáriptegen. Iman-qazaq halqynyń rýhanı dúnıetanymyndaǵy parasat paıymymen sabaqtasyp jatatyn óte keń ólshemdi uǵym. Ata-babalarymyzdyń aqıqatqa jeteler seniminiń de basty tiregi – osy. Barlyq bet-bolmysynyń, minez-qulqynyń aınasy. Imandylyq degen bir ǵana sózdiń boıyna uıat, ar, ynsap, qanaǵat syqyldy búkil jaqsy qasıetter túgel syıyp tur. Qazaqtyń júzi jyly jandy jolyqtyra qalsa, «betinen ımany tógilip turǵan adam eken» nemese «ımanjúzdi kisi eken» dep sóz etisetini de sondyqtan. Tipti adam ǵumyrynyń máni bolyp sanalatyn mahabbat seziminiń de negizi ımandylyqtan bastalady. Ony Abaı atamyz «úsh súıýmen» baılanystyryp, «ımanı-gúl» dep at beredi. Halqymyzda «Jıǵanyńa senbe – ımanyńa sen. Imandy adam – arly adam. Imansyz adam – sorly adam. Ústińniń kirin – sabyn ketiredi, janyńnyń kirin – ıman ketiredi», «Imandylyq qasterli qasıet», «Imandylyq – ınabattylyq aınasy», «Imandylyq – izgilik negizi» degen sekildi turaqty sóz tirkesteri men mátel sózder jeterlik. Ókinishke oraı, keńestik dáýirde tamyryn tereńge jaıǵan totalıtarlyq saıasattyń ústemdik júrgizýiniń saldarynan biz osyndaı uly qasıetimizden aıyrylyp qala jazdadyq. Imandylyq sózi ımannan shyqqan. Al ıman – júrektegi nur, nurdyń syrtqy bolmysy, ıaǵnı ımandylyq – Alla taǵalaǵa ıman etken adamǵa bitetin kórkem minez. Alla jibergen árbir paıǵambarynyń mindeti – ıman men ımandylyqqa ýaǵyzdaý dep sanalǵan.
Imandylyq minezi árbir musylmannyń boıynan tabyla bermeıdi. Atam qazaqtyń adamgershilik uǵymyn ımandylyq sózimen berýinde erekshe mán bar. Óıtkeni, adamgershilik pen ımandylyq arasynda úlken aıyrmashylyq bar. Adamgershilik – barlyq adamnyń boıynda bola alatyn adamnyń adamdyq bolmysynan (kisiliginen)týǵan qasıet. Imandylyq álemniń Jaratýshysy, Uly Dosyna degen ıman atty súıispenshiliginen týǵan asa izgi kisilik qasıet. Iaǵnı, árbir ımandylyqta adamgershilik bar bolsa da árbir adamgershilikte ımandylyq bolmaýy bek múmkin. Sondyqtan qazaqta ımandylyq – aýqymy asa keń úlken pálsapalyq oı-tolǵamǵa ıe, erekshe mándi uǵym. Atam qazaq ımanyn – óz bolmysynyń tiregi men ar-ojdannyń asyl tas aqıqaty dep uqqan. Sol sebepti atam qazaq júrekten ıman shyqqannan keýdeden jan shyǵýdy artyq sanaǵan. Oǵan atam qazaqtyń myna sózi kýá: «Malym – janymnyń sadaqasy, janym – arymnyń sadaqasy». Bul jerde atam qazaqtyń «arym» dep otyrǵany – ıman. «Uıat kimde bolsa, ıman sonda» deýi de, sodan qalǵan. Ar-uıatyn satqan janǵa «ımanyn satty», arsyz janǵa «ımansyz» degen sózben túıregen. Qazaqta mundaı sóz tirkesteri tolyp jatyr. Bul – atam qazaqtyń asa ımandy momyn-musylman jan ekendiginiń belgisi. Iaǵnı, qazaq bar jaqsylyq uǵymdy ıman sózimen, bar jamandyq uǵymdy ımansyz sózimen aıqyndaǵan. Qazaq árqashan Uly Dosyna beriktigin kórsetken. Iá, qazaq shyr etip dúnıe kelgen balanyń qulaǵyna azan aıtyp, ajaly jetip bul jalǵannan ozǵan jannyń da júzin qubylaǵa qara-typ, janazasyn oqyp Uly Jaratýshynyń jarlyǵyn buljytpaı oryndaýǵa tyrysqan.
Qazaq dininiń |mentaldyǵynyń| tiregi, ulttyn rýhanı bolmysynyń mańyzdysy – ımandylyq. Imandylyq konepti – tilimizde kóptegen uǵymdardy biriktiretin, jınaqtaıtyn jalpy túsinik. Ar, ojdan, uıat, shyn, shyndyq, namys, júrek, jan, tazalyq, ádilet, meırim – ımandylyq koneptisiniń tirek uǵymdary. Shákárim fılosofııasynyń negizi – ımandylyq.
Shynnan asqan Qudaı joq,
Anyq Qudaı – Shyn Qudaı,
Uqpaı qalma alań bop,
Shyn bolmasa, kim Qudaı?
Buryn shyn bar, búgin shyn,
Erten shyn bar-úsh bólek.
Keregi joq bulardyń ,
Buzylmaıtyn shyn kerek, - Shyn Allany madaq etip, Shynǵa ǵashyq bolǵan aqyn bul pánıdin qyzyǵyna kónili tolqıtyndardyń Shynnan alys ekenin de naqty eskertedi. Islam dini qazaq dalasyna kelip jetkenshe de, paıǵambarymyzdaı úlgili adamgershiligi men ımandylyǵy basyna qonǵan, týra da ádil, ıman júzdi, senimdi, rý taıpanyń, ult qaýymnyń ulaǵatty úlgi ónegesi bolǵan abyz-aqyn, han-qaǵan, batyr-er, sheshen-bı, sal-seri, dana ana men ata qanshama adamdar ómirden ótti. Solardyń qazaq halqyna qaldyrǵan asyl rýhanı murasyn ıslamnyń ımandylyq qaǵıdalary men ustyndaryna etene aralasyp, tonnyń ishki baýyndaı qabysyp tamasha tabysqa jetkendigine tarıh kýá. Qazaq halqynyń jalpy ulttyq qasıetti uǵymyna aınalǵan ımandylyq sóziniń túp tórkini men ilki bastaýynyń da musylman dinimen toqaılasyp jatatyndyǵy belgili. Iman uǵymy áýel basta Quran arqyly adamdardyń sanasyna sińse de, ýaqyt óte kele halyqtyń ejelden qalyptasqan salt-dástúrimen, tanym-túsinigimen, nanym-senimimen bite qaınasyp, jańa bir sapalyq deńgeıge kóterilgen uǵym. Halyq túsinigindegi ıman sózi dinı sheńberden shyǵyp, jalpy ulttyq, búkil adamzattyq qundylyqtardy qamtıtyn aýqymdy dúnıetanymdyq kategorııany bildiredi.
Adamnyń is-áreketiniń, sóziniń týra bolýy tek tárbıe arqyly ǵana sanaǵa áser etip júzege asyrylady. Senim men týrashyldyq egiz uǵym. Adamdardyń boıynda bul sıpattardy qalyptastyrý senim, namys pen ıman arqyly júzege asady. Kóńilinde ımany, senimi bar adam jalǵan sóılemeıdi, aldamaıdy, amanatqa qııanat jasamaıdy. Iman adamǵa ótirik aıtqyzbaıdy, ózgeni aldap, mal tabýdan saqtandyrady. Tárbıeli, senimi bar adam, Alla taǵala meni ár ýaqytta kórýde dep oılaıdy. Sondyqtan jamandyq oılamaıdy, ózgeniń múlkine qol suqpaıdy, qııanat etpeıdi. Jurttyń ózin syılaýy úshin aldymen ózi ózgege qurmet etedi. Mundaı ımandylyqtyń joldary musylmandylyqtyń bes paryzyn tolyq oryndaý barysynda júzege asatyndyǵyn búginde ımanjúzdi, mol adamgershilik sıpatqa ıe bolǵandar dáleldep otyr. Adamnyń nápsisi – boıdaǵy pendege tán qumarlyq sezim. Jalpy adamnyń adamgershilik shyńyna jetýiniń negizgi kórsetkishi men ımandylyǵynyń qalyptasýy – óziniń nápsisine ıe bolýy
Ibaly qyz tárbıelep, asyl analardy ómirge daıyndaýda, qazaqqa, ıslam dininiń tıgizgen ońdy yqpaly zor bolǵan. Sondyqtan, neke qııý, qyz uzatý, kelin túsirý qazaq salty, ejelgi ádet-ǵuryppen ushtastyra otyryp ıslam dini negizinde atqarylǵan. Al bozbala, boıjetken, ımandy ul ıbaly qyz tárbıeleý isi óte nátıjeli boldy. «Imandylyq (ataýy ár túrli bolǵanymen) – barlyq nanym-senimderge ortaq uǵym. Adamdardyń dinı senimine baılanysty, ımandylyqty alalaýǵa bolmaıdy. Qaı dindegi bolsyn adamdardyń barshasyn ımandylyqqa baýlý qajet» deıtin K.D. Ýshınskııdiń sózi bar. Ol ónegeli tárbıege úlken mán bergen, onyń negizin din dep sanaǵan. Dindi ol, eń aldymen, ónegeli tazalyqtyń kepili dep túsingen. K.D. Ýshınskıı: «Tárbıe halyqtyq iltıpatqa ıe bolǵan jaǵdaıda ǵana óz maqsatyna jetedi» - deıdi. Iman uǵymy bizde ulttyq sıpatqa ıe bolǵan. Imandylyq – ulttyq sheńberde shyrmalyp qalǵan tar uǵym da emes, Qazaqstan Respýblıkasynda tirshilik etip otyrǵan kúlli etnos ókilderi, onyń urpaqtary ımandylyq nurynan tysqary qalýǵa tıis emes. Eshbir ult buǵan qarsy bolǵan da emes. Imandylyq – qazaq úshin, jalań ıslamı uǵym da emes. Ol nanym-senim retinde, qashannan bar, ulasyp kele jatqan túsinik. Al,ımandylyqqa tárbıeleý qazaq iliminiń asyl ózegi. Osy asyl ózek búginderi qoǵamdaǵy tárbıelik is-áreketter men shara-sharýalardyń tiregi bola almaı otyr. Onyń kóptegen sebebi bar. Al,eń bastysy – Qazaq pedagogıkasyn – materıalıstik jáne jaýynger ateıstik dúnıe tanymy negizinde jazylǵan, soıalılıstik nemese «ǵylymı pedagogıkamen» teń kórip baǵalamaýda bolyp otyr. Bizdiń sanamyzda materıalıstik-dıalektıkalyq ádisnama negizinde paıda bolyp, tanylǵan bilim ǵana teorııalyq ǵylym retinde uǵynylady da, basqa dúnıetanymǵa negizdelgen teorııalar men ǵylymı paıymdaýlar moıyndalmaıdy. Sondyqtan da bolar, ulttaný, adamtaný sol sııaqty teologııalyq ǵylymdar óte baıaý jyljyp, fılosofııa, saıasattaný, áleýmettaný ilimderi ulttyq keńistikke kólem ıelene almaı, basqa bir ilimniń qoltyǵyna kirip, «týraly» ǵana tujyrym-túıin jasaýda, al, qazaq psıhologııasy, qazaq pedagogıkasy ótkennen qalǵan ańyz-áńgime, hıqaıa sanatynda taldanyp júr. Joǵaryda az-muzdap aıtylǵan .ımandylyq, ımandylyq tárbıe atty pedagogıkalyq kategorııa eshbir «ǵylymı» pelagogıkada joq, tek shyǵys pedagogıkasynda, anyǵynda qazaq pedagogıkasynda bar. Imandylyq tárbıesin jas urpaqqa ıgertýdiń ǵylymı negizin Farabı, Balasaǵúnı, Iassaýı babalarymyz salyp, Abaı, Shákerim jáne Maǵjan, Júsipbek danalarymyz tııanaqtap qoıǵan. Aıtalyq: Qorqyt Ata bylaı degen: «Táńirge sıynbaǵan adamnyń tilegi qabyl bolmaıdy. Táńirisi quramasa, eshkimniń bári ekeý bolmaıdy. Táńiri pendesiniń mańdaıyna ne jazsa, sol bolady. Onyń jazýynsyz adam jamandyq kórmeıdi, ajal kelip, ólmeıdi. Ólgen tirilmeıdi, keýdeńnen janyń ketse, ol qaıtyp kelmeıdi. Jigit tirisinde qarataýdaı qylyp, bir kún tynym kórmeı dúnıe jııady, baııdy. Biraq sonyń ishinen ol ózine tıisti úlesin ǵana jeıdi». Ábý Nasr Ál-Farabı: «fılosofııa men dindi shendestire qarastyryp, ekeýin bir sanattaǵy sanaly bilim dep tanyp, fılosofııanyń basty ustanymy – dálel, dinniń ózegi – senim» dep tujyrymdaǵan. Farabıdiń pikirinshe, «...tárbıege kónbeıtin, jóndeýge, túzetýge kelmeıtin jas bolmaıdy. Tek retin taýyp úıretýden, baýlýdan jalyqpaý kerek. «Jaman qylyq – ol jan aýrýy. Bul aýrýdy ketirý úshin tán aýrýyn emdeýshi dárigerge uqsaýymyz kerek» – deıdi ǵulama. Ál-Farabı óziniń osy tujyrymdaryn ary qaraı ǵylymı jetildire kelip, túrki halyqtarynyń tálim -tárbıesiniń negizi bolǵan úsh túrli ilimniń: birinshi – haýas, haýas salım, haýası hamsa zahırıdı (túısik, ishki bes sezim jáne syrtqy bes sezim), ekinshi – Imanı gúl (úsh súıý), úshinshi – Jáýanmártlik (aqyl, ádilet, raqym) mánin túsindiredi. Túrik jurtynynń rýhanı ustazy A.Iassaýı júzdegen mektep ashyp, júz myńdaǵan shákirtke ımandylyq tárbıesin ıgertip, sofylyq-moraldyq ilimin jasap, sopylyq mektep pedagogıkasyn qalyptastyrsa da, onyń ǵylymı-teorııalyq negizin tanyp bile almaı, oǵan zerde, parasat-paıymymyzdyń óresi jetpeı bultarýmen kelemiz.
(Jalǵasy bar)
Qobdabaı Qabdyrazaquly, ǵalym-jazýshy
Abai.kz
