2017 jyldyŋ basynan bastap Qytaida Şynjanda ornalasqan etnikalyq qazaqtar Qytai bilıgı tarapynan är türlı sebeptermen qudaǧalauǧa ūşyrap keledı. Onyŋ ışınde saiasi üirenu, pasporttaryn jinastyru, studentterdı Qazaqstanǧa jıbermeu, otbasylardyŋ bölşektenuı sekıldı jaǧdaiattar oryn aluda.
Osy mäselelerdı köterıp, 2017 jyldyŋ mamyr aiynan bastap bır top oralman qazaqtar belsendı jūmystar jasai bastady. Olar Orazūly Qydyrälı, Baitolla Qairat, Serıkjan Bıliaş (Jarqyn jetı) degen azamattar.
Jalpy būl azamattardyŋ köterıp jürgen mäselelerı öte oryndy. Qazaqtardyŋ basyna tuǧan äleumettık auyrtpalyqtardy şeşu. Qazaqstanǧa qazaqtardy köşıru, Qytaidaǧy zaŋsyzdyqty toqtatu. Ärine qazaq ūlty özın özı qorǧap qalu, tarih sahnasynda «Mäŋgı el» bolu tūrǧysynda qoǧam bolyp qyzmet atqaru är qazaq degen jany bar azamattyŋ mındetı. Qazırgı kezde joǧaryda atalǧan azamattardyŋ ūiymdastyruymen oralmandardyŋ «vatsapta» neşe türlı toptary qūrylyp, oralmandardyŋ bırıguı taqyrybynda belsendı qyzmetter jasalyp jatyr. Köptegen azamattar qoldau bıldırıp, qūrmetke böleude.
Jarqyn jetı aǧamyzdyŋ aituy boiynşa, qalyptasyp otyrǧan jaǧdaida qazaq qoǧamy, qazaq Ükımetı, aqyn-jazuşylar, qoǧam qairatkerlerı, şeteldık jurnalister, jergılıktı BAQ ökılderı, halyqaralyq adam qūqyǧyn qorǧau ūiymdary, deputattar bırıgıp, är türlı Qytai saiasatyna qarsy şaralar ūiymdastyrulary kerek. Sol kezde Qytai bilıgı özınıŋ ajdaha jalynyn azaitady-mys.
2017 jyly soŋynda Orazūly Qydyrälı, Jarqyn jetı aǧamyzdyŋ bastamaşylyǧymen Astana qalasynda press-konferensiia ötkızılgenı bärımızge mälım. Ol kezde Qazaqstannyŋ baspasöz qūraldary şaqyrylyp, Qytaida japa şekken otbasylardyŋ tuystary men aǧaiyndary tıkelei söz söilep, QR ükımetı men SIM kömek sūrady. Jinalǧan aryzdar QR SIM baryp tapsyryldy. Qazaqstan qoǧamy men atqaruşy bilıgı tolyq qūlaǧdar boldy. Būl sūraq aiaqtalǧan soŋ, «vatsap» jelısı arqyly Qytaidaǧy NAPOS öşıremız degen top qūryp, Qytaida tırkeuı bar azamattardyŋ aryzyn jinaudy bastap kettı. Men jäne menıŋ tanystarym Almaty qalasynda ornalasqan Atajūrt jastar ūiymynyŋ keŋsesıne baryp, Ermek degen jıgıtke qūjattarymyzdy tolyqtap tapsyryp berdık. Jeke öz basym būl bastamada dūrys dep esepteimın. Alaida nätijesı kümändı. Osy uaqytqa deiın eş jauap joq.
Sonymen osy nauqan bastalǧanda «Jarqyn jetınıŋ» mäselenı şeşu boiynşa täsılıne qarsy şyqqan azamattar paida boldy. Olar Qytaimen sūraqtardy diplomatiialyq jolmen şeşu kerek degen pozisiiany ūstandy. Alaida būl pıkırdı «Jarqyn jetı» qoldamai oralmandar ortasy ekıge bölınu bastaldy. «Bölıp alda, bilei ber» saiasaty paida boldy. Būl kımge tiımdı, oilanyp köreiık?
«Jarqyn jetı» turaly neşe türlı aŋyz äŋgımeler el arasynda tarai bastady. Bıreu ony dana, köregen, qoǧam qairatkerı, qazaq üşın tuǧan azamat, bırneşe tıldı meŋgergen tarihşy, ūltşyl naǧyz patriot dep jatty. Ekınşı top ol arandatuşy, ūiǧyr mäselesın köterıp qazaqtardy da Qytaidyŋ qūryǧyna ılıp berudı közdep otyr degen oidy aituda. Sız ne oilaisyz?
2018 jyly «Abai.kz» saityna «Jarqyn jetı aǧartuşy ma, älde araŋdatuşy ma?» degen maqala jariialandy. Maqalada alty sūraq köterılgen. Menıŋ bıluımşe «Jarqyn» aǧamyz ol sūraqtarǧa jauap bermedı. Nege? Naǧyz qazaq bolsa, ömır joly aşyq, taza bolsa nege sūraqtarǧa jauap berıp, qarsy şyqqan toptardyŋ auyzyna qūm qūimaidy?
Bır qyzyǧy «J7» el taǧdyry üşın arpalysqan azamattar qai uaqytta bolsyn qudalanady, sol sebeptı özınıŋ laqap at qoldanuyna tura kelgendıgın aituda. Ol kısı «Alaş arystaryn» mysalǧa ala otyryp, ündeu jariialady. Bıraq «Alaş» zamaŋy men qazırgı uaqyt salystyruǧa müldem kelmeidı. Öz elınde, ata-baba jerınde jürıp, jasyrynuǧa ne sebep boldy eken!?
Men tyrnaq asty kır ızdep otyrǧan joqpyn, Qytaidyŋ maǧan bergen tapsyrmasy emes, Qytai bızge qaraǧanda «Jarqyn jetı» turaly köbırek bıledı, oǧan kümänım joq. Sebebı ol Qytaidan şyqqan azamat.
Ekınşıden el bastaityn erlerdıŋ tarihyn, ömır jolyn bılu artynan ergen azamattarǧa paidaly dep esepteimın.
Üşınşıden «J7» soŋǧy uaqytta «Turan duniiasy» qorynyŋ basşysy Karlin Mahpirov degen ūiǧyr azamatpen bırıgıp suretke tüsude. Ūiǧyrlardyŋ ortasyna baryp, astaryna qatysyp, Qytaidaǧy jaǧdailar boiynşa söz söileude. Sonda Sızdıŋ közdegen maqsatyŋyz ne? Sız qazaq üşın küresıp jürsız be, älde mūsylmandar üşın küres jolyndasyz ba
Qytai Qazaqstan ūiǧyrlardy qoldap otyr dep aiyptamasyna kım kepıl, Eger Sız Ūlttyq qauıpsızdık organdary atynan söz söilep jürseŋız?
Aldynda bır sözınızde QR Ūlttyq qauıpsızdık organdarymen etene josparly türde jūmys jasap otyrmyz dep aittyŋyz. Sonda qalai, Qazaqstan Ūlttyq Qauıpsızdık organdary sızge tapsyrma berıp, Qytaiǧa qarsy jūmys jasa dep otyr ma? Būl turaly Qytai bılse Qazaqstanǧa nota joldaidy emes pe, sen nege maǧan qarsy saiasat jürgızıp otyrsyn dep?
«Jarqyn jetı» aǧa sız oralman qazaqtar tolyq kümänı bolmasyn deseŋız özıŋızdıŋ ömırıŋız turaly aityp, ündeu jariialaŋyz. «Bızge ekı jyl tynyştyq berınder degenıŋızdıŋ maǧynasy ne? Ekı jylda ne özgeredı?». Oralman üşke bölındı. Bırı top-top bolyp bölıngennen qazaqqa keler paida joq.
Qazırgı damyǧan zamaŋda körıp otyrǧandaryŋyzdai, älemde neşe türlı sūmdyq oqiǧalar oryn aluda. Bır memleket bır jylda talqany şyǧyp, özınıŋ egemendıgı men bostandyǧynan aiyrylyp, kırıptar elge ainaluda. Mysaly Ukraina, Siriia, İrak, t.b. Osy memleketterdıŋ tarihymen tanysyp körıŋızder, öte qyzyq. Halyq öz ışınen ekıge bölınıp, arty maidanǧa ūlasty.
Mysaly Qytaidaǧy Tibet mäselesı, älem jūrtşylyǧy tarapynan köp qozǧalǧan taqyryp, neşe türlı Halyqaralyq adam qūqyǧyn qorǧau ūiymdary at salysyp, jügırdı. Sūraq şeşıldı me, jauap ızdep körınderşı? Kım ūtty? Tibet elıne, halqyna paida keldı me? Menıŋ bıluımşe Halyqaralyq memlekettık emes ūiymdardyŋ bärı belgılı bır elderdıŋ qarajatymen qarjylandyrylady. Sonda ol elder nege jasyryn türde ūiymdar arqyly äreket etedı. Qandai paida?
Aǧaiyn joǧarydaǧy sūraqtardy esı dūrys, sanaly azamattar özderıne qoiu kerek. Jalǧan patriot bolyp, özımızdı aldamaiyq.
«Är qazaq menıŋ jalǧyzym» degen sözdı köp aitamyz, Qytaidan basqa jaqtan köşıp kelıp qara nan men su ışıp otyrǧan qazaqtar qazaq emes pe? Olarǧa nege kömek körsetpeimız? Bız Qytai oralmandary özımızdı bölıp alyp qaraimyz, būl dūrys emes.
Altynbek Ǧazizūly
Abai.kz
