قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆتىڭ قازاقتىڭ كەنەسارى حانىنىڭ ءولىمى تۋرالى جازعانى ەكى ەل قوعامىن تاعى دا وسى تاقىرىپقا نازار اۋدارتتى. ال قازاقستاندا بۇعان دەيىن بۇل تاقىرىپ تاريحشىلار مەن اۋەسقويلار اراسىندا ايتىلعانى بولماسا، قوعام نازارىنا شالدىعا بەرمەيتىن. پرەزيدەنت نەگە وسى ماسەلەگە نازار اۋدارا قالدى؟ قىرعىز تاريحشىسىنان سۇرادىق.
قىرعىز پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا مامىردىڭ 14-ىندە كەنەسارى حانعا بايلانىستى پوست جازعان بولاتىن. ەلىنىڭ ءوز ىشكى ماسەلەسىن ىسىرىپ تاستاپ، پرەزيدەنتتىڭ حان كەنەگە بايلانىستى قىرعىز، قازاق جانە ورىس تىلىندە ارنايى جازبا جاريالاپ، بۇل ماسەلەگە ارالاسۋىنا قانداي قاجەتتىلىك بولدى؟ سادىر جاپاروۆتىڭ جازباسى ەكى ەلدىڭ جاقىنداستىرا ما، جوق الدە كەرىسىنشە ارازداستىرا ما؟
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەميلبەك قاپتاعاەۆ سادىر جاپاروۆتىڭ جازباسى ورىندى ەكەنىن ايتادى. شاعىن سۇحباتتا ول ءسوزىنىڭ دالەلى رەتىندە مىنانداي جايلارعا توقتالدى.
«تاريحي شىندىقتى جازۋ كەرەك»
– سادىر جاپاروۆ پرەزيدەنت باسىمەن رەسمي پاراقشاسىندا وسىنداي پوست جاريالاپ وتىر. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءدال وسى نازىك تاقىرىپقا بايلانىستى پىكىر ءبىلدىرۋى قانشالىقتى ورىندى بولدى؟
– قازىر ينتەرنەتتە «تاريحي كىتاپ شىعاردىق» دەگەن ادامدار كوبەيىپ كەتتى عوي. «تاريحي شىندىق» دەپ تاريحتىڭ ءبارىن فالسيفيكاتسيالاپ جاتىر. پوست سوعان بايلانىستى جازىلعان.
– فالسيفيكاتسيالاپ جاتقان قازاقستاننىڭ تاريحشىلارى ما، جوق الدە قىرعىزستاننىڭ ما؟
– قازاقستاننىڭ تاريحشىلارى جازىپ جاتىر.
– قازاقتاردىڭ ءوز حانى تۋرالى جازۋى قالىپتى نارسە ەمەس پە؟ نە جازىپ، نە جازباۋدى ەشكىمنەن سۇرامايدى...
– تاريحي شىندىقتى جازۋ كەرەك. قىرعىزدارعا كەنەسارى حان نە ءۇشىن كەلگەن؟ ءوزىنىڭ قازاقتارىنىڭ اراسىندا جۇرە بەرسە بولماس پا ەدى؟
– بۇل – تاريح. ال بۇگىنگى پرەزيدەنتتىڭ وتە نازىك ماسەلەگە ارالاسۋىنىڭ نە قاجەتى بولدى؟ ول كىسى تاريحشىلاردىڭ اۋلاسىنا ءتۇسىپ كەتكەن جوق پا، وسى؟ كەنەسارى حانعا بايلانىستى قازاقتاردىڭ ءوز كوزقاراسى بار، قىرعىزدار باسقا ۇستانىمدا دەگەندەي. پرەزيدەنتتىڭ وسى ماسەلەنى كوتەرۋى بىرلىككە شاقىرا ما، جوق الدە ارامىزدى ودان سايىن اشا تۇسە مە، قالاي ويلايسىز؟
– پرەزيدەنت بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ءوز پوزيتسياسىن ايتتى. مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت وتە دۇرىس پىكىر ءبىلدىردى. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا وت جاعۋ دۇرىس ەمەس. قازاقتىڭ تاريحشىسى ايتكۇل ماقاەۆا تاريحتى دۇرىس جازىپ جاتىر. سونىڭ كىتابىن وقىعان دۇرىس.
– كەرىسىنشە، پرەزيدەنت ارالاسقاننان كەيىن بۇل ماسەلە ۋشىعىپ كەتەتىن بولدى دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالىپ جاتىر عوي.
– تاريحشىلار «كەنەسارى حان مەن ناۋرىزباي ءوز شارۋاسىمەن قازاق دالاسىندا جۇرە بەرسە، ولمەيتىن ەدى» دەپ جازۋ كەرەك. بولدى. تاريحي شىندىقتان اۋىتقىماۋىمىز كەرەك. سەبەبى سول كەزدەگى كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا حاتتارى بار جانە اۋىلدارعا كەلىپ، جاس بالا، ايەلدەردى قىرعانى تۋرالى تاريحي فاكتىلەر بار. ونى ەشكىم جوققا شىعارما المايدى. قىرعىزعا كەلىپ، مۇنداعى ەلدى قىرعانى تاريحي فاكتى عوي. مۇنى قازىر ەشكىم پروبلەما رەتىندە كوتەرگەن جوق. وعان دەيىن قىرعىزدار ابىلاي حانمەن سوعىستى. ابىلاي حاننىڭ
– قازاق تاريحشىلارى «كەنەسارى حان قازاق پەن قىرعىزدى بىرىكتىرىپ، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسكىسى كەلدى» دەپ جازادى عوي...
– جوق. ول «مەن – حانمىن، سەندەر ماعان باعىنۋلارىڭ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ياعني، ول قىرعىزداردى باعىندىرىپ، سوعىسقا ايداپ سالعىسى كەلدى. «سەن ماعان باعىن» دەگەنگە ورمون حان «اركىم ءوز وزىمەن بولسىن» دەپ كونبەدى. «جوق» دەپ كەلىپ كەنەسارى شابۋىل جاسادى.
قازىر بىزگە ەكى ەلدىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساقتاۋ كەرەك. ءبىر تۋعان ەلمىز.
سوندا سادىر نە دەدى؟
قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا قازاقستاندا كەنەسارى حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى بىرجاقتى پىكىر كوپ ايتىلادى. «كۇنى كەشە عالامتوردا قىرعىز بەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنا جىك سالعان وسى ۆيدەو پايدا بولدى. تاريحي تاعدىرىمىز سونداي: قازاق پەن قىرعىز ەجەلدەن ءبىر تۋعان، ءبىر ماقساتتاعى حالىقتارمىز. كوپ عاسىرلىق تاريحي جاقىندىقتى اتا-بابالارىمىز «قازاق، قىرعىز – ءبىر تۋعان» دەگەن ەكەن، بىراق تەرەڭ ماعىناسى بار بۇل سوزدە! - دەي كەلە. - مارقۇم اكەم نۇرعوجا شەجىرەشى ءارى تاريحشى بولاتىن، ودان كوپ نارسە ەستىپ، ۇيرەندىم. بۇل تاقىرىپتاعى كوپتەگەن فاكتىلەر بەلەك سولتونوەۆ، بەگىمالى جامگەرچينوۆ سياكتى قىرعىز تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن. اسىرەسە، بەلەك سولتونوەۆ سول وقيعالاردىڭ تىكەلەي قاتىسۋشىلارىنان كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپ الىپ، كەنەسارى حان، ناۋرىزباي باتىر باستاعان قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارىمەن كەزدەسكەن كۋاگەرلەردىڭ ايتقاندارىن، ورمون حان، جانتاي ماناپ، جانعاراچ ماناپ، توروگەلدى باتىر سياكتى قىرعىز ماناپتارى مەن باتىرلارىن كورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناقتاعان. كەنەسارى حاننىڭ وتارشىلدىققا قارسى شىققانى داۋ تۋعىزبايدى. ول – ناعىز باتىر بولعان! بىراق قىرعىز جەرىنە كىرىپ كەلگەنىن جانە سول ارەكەتىنە لايىقتى جاۋاپ العانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قاندى وقيعالاردىڭ الدىندا كەنەسارى حان مەن ورمون حاننىڭ اراسىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ مازمۇنى، شۋ وڭىرىندەگى بىرنەشە مارتە قازاق-قىرعىز شايقاستارى، ورمون حاننىڭ اسكەري ايلاكەرلىك تانىتىپ («ورمون وپۋزا») كەنەسارى باستاعان قوسىندى جەڭگەنى – سوعان دالەل»، – دەپ جازادى پرەزيدەنت جاپاروۆ.
سادىر جاپاروۆ تاريحتاعى داۋلى كەزەڭدەردى، ونىڭ ىشىندە حان كەنەنىڭ قىرعىز جەرىنە جاساعان جورىعىن قوزعاپ، بۇل تاقىرىپتىڭ ۇنەمى ارازدىق تۋدىرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىنىن ايتتى. سونىمەن قاتار، كەنەسارى حاننىڭ باسى رەسەيگە قالاي جەتكىزىلگەنى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر كەلتىرىپ، وسى تاقىرىپتا ارانداتۋشىلاردىڭ بار ەكەنىن مەڭزەپ ءوتتى. ء"بىرازدان بەرى بايقاپ ءجۇرمىن. ەكى حالىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدى كوزدەگەن ءبىر كۇش پايدا بولدى. وندايلار ەكى ەلدىڭ دە ىشىندە بار. ولار تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرە-اڭىزداردى قولدارىنان كەلگەنشە بۇرمالاپ، قىرعىزدار سىرتقى كۇشتەرمەن بىرىگىپ قازاقتارعا قارسى ارەكەت ەتتى دەگەن سەكىلدى قيسىنسىز قورىتىندىلار جاساپ، ءبۇتىن ءبىر حالىققا ءتىل تيگىزىپ، وتقا ماي قۇيعانداي، وسى تاقىرىپتى وزدەرىنە ءتيىمدى جاقتان قوزعاپ ءجۇر" - دەپ جازدى ول. سادىر جاپاروۆ جاستاردى سولارعا ەرمەۋگە شاقىردى.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا»
