الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ – مەملەكەت دامۋىنىڭ باستى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى. بۇل جولدا زاڭنامالىق وزگەرىستەرمەن قاتار، ناقتى ىسكە نەگىزدەلگەن باتىل قادامدار قاجەت. وسى ورايدا ءبىز VIII شاقىرىلىمداعى ءماجىلىس دەپۋتاتى، سپورتشى جانە پوليگلوت كەنجەعۇل سەيىتجانمەن سۇحباتتاسىپ، ونىڭ وسى سالاداعى قىزمەتى مەن كوزقاراسى تۋرالى اڭگىمەلەستىك.
– كەنجەعۇل مىرزا، ءسىزدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ۋاكىل رەتىندە تاعايىندادى. وسى باعىتتا قازىرگى تاڭدا قانداي زاڭنامالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىستەر جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر؟
جالپى، الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى ازاماتتارعا قاتىستى شەشىمىن قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر وتە كوپ. ءبىر عانا مينيسترلىكتىڭ شاماسى جەتپەي جاتادى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بىزدە ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى بار. ونىڭ قۇرامىندا بىرنەشە دەپارتامەنتتەر مەن كوميتەتتەر جۇمىس ىستەيدى. سول كوميتەتتەردىڭ رەسۋرستارى اۋقىمدى، جۇزەگە اسىرىپ جاتقان باعدارلامالارى دا كوپ.
ءوزىڭىز بىلەتىندەي، 2023 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ جاڭا الەۋمەتتىك كودەكس قابىلدانىپ، ىسكە قوسىلدى. بۇل قۇجات – الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، ولارعا كومەك كورسەتۋ، الەۋمەتتىك جانە مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جاسالدى.
قازىر وسى كودەكس اياسىندا جانە وزگە دە زاڭدار نەگىزىندە كوپتەگەن جاڭا باستامالار قولعا الىنىپ جاتىر. اسىرەسە، مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ باعىتىندا بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلۋدا. سىزدەر بىلەسىزدەر، 2015 جىلدىڭ 20 اقپانىندا قازاقستان بۇۇ-نىڭ مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسياسىن راتيفيكاتسيالاعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، بالالاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى، باسقا دا الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى حالىقارالىق كونۆەنتسيالار قابىلدانىپ، ەلىمىزدە قولدانىسقا ەنۋدە.
قازاقستان بۇگىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇجاتتارىن كەڭىنەن قابىلداپ جاتىر. VIII شاقىرىلىمنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى رەتىندە مەن دە زاڭنامالىق وزگەرىستەر ەنگىزۋگە بارىنشا اتسالىسىپ ءجۇرمىن.
ال ەندى وكىل رەتىندە اتقارىپ جاتقان جۇمىسقا كەلسەك، قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ينستيتۋتتىڭ جەكە اپپاراتى جوق. وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق ۇيىمدار، سونىڭ ىشىندە بۇۇ دا الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى وكىل ينستيتۋتىنىڭ اپپاراتىن قۇرۋ، ونىڭ جۇمىس اياسىن كەڭەيتۋ بويىنشا ۇسىنىستار بەرىپ وتىر. جۇمىس اۋقىمى كەڭ، سوندىقتان ءتيىستى باعدارلامالارعا قارجى ءبولۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلۋدە. بۇل باعىتتا ۇكىمەتكە بىرنەشە ۇسىنىستار جولداندى. شەشىمدى، ارينە، ۇكىمەت قابىلدايدى، بىراق مەن ەكىنشى وكىل رەتىندە ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمدى سەزىنەمىن.
سىزدەر بىلەتىندەي، 2023 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىنان باستاپ 2024 جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيىن بۇل قىزمەتتى سۆەتلانا جاقىپوۆا اتقارعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل مىندەت ماعان جۇكتەلدى. مەن بۇل جۇمىستى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ماعان ارتقان سەنىمى دەپ قابىلدايمىن. اپپارات بولماسا دا، وكىلدىك دەڭگەيىندە جوبالىق وفيس قۇرىپ، ءتيىستى ماسەلەلەردى كوتەرىپ كەلەمىن. ماجىلىستە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان كەزدە دە ازاماتتارمەن كەڭەسىپ، كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى جەتكىزۋگە تىرىسىپ ءجۇرمىن.
بۇگىندە، مىسالى، كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنىپ وتىرعان جاعدايلار بار. ايتالىق، مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار پويىزعا مىنگەن كەزدە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتارعا تاپ بولۋدا. 2015 جىلى، ۇمىتپاسام، سول كەزدەگى ساۋدا مينيسترلىگى قابىلداعان زاڭعا سايكەس، 44-پاراگرافتىڭ 2-تارماعىندا مۇگەدەكتىگى بار جولاۋشىلار بيلەتپەن جانە تولقۇجاتپەن قاتار مۇگەدەكتىگى تۋرالى انىقتامانى كورسەتۋى ءتيىس دەگەن تالاپ بولعان.
بۇل تالاپ ادامنىڭ جەكە دەرەكتەرىن قورعاۋ نورمالارىنا سايكەس كەلمەيدى. جەكە اقپاراتتى ءۇشىنشى تۇلعالارعا بەرۋگە ماجبۇرلەۋ – كونستيتۋتسياعا دا، ادام قۇقىقتارىنا دا قايشى. بۇل – ديسكريميناتسيا. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، بۇگىنگى جيىندا ناقتى پىكىرىمدى ءبىلدىردىم.
مەن ءوز سوزىمدە ەرەكشە اتاپ ءوتتىم: مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ، جالپى الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تەك ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مىندەتى ەمەس. بۇل – بۇكىل ۇكىمەتتىڭ ورتاق مىندەتى.
ەلىمىزدە شامامەن 20-عا جۋىق مينيسترلىك بار. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز سالاسى بويىنشا – كولىك، ساۋدا، سۋ شارۋاشىلىعى جانە ت.ب. – الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا جاۋاپتى بولۋى ءتيىس. مىسالى، كولىك سالاسىندا پويىزعا وتىرعىزۋ ماسەلەسى بولسا، ونى سول سالا شەشۋى كەرەك.
بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ءارتۇرلى ومبۋدسمەندەر قىزمەت ەتۋدە. بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن، الەۋمەتتىك وسال توپتار بويىنشا مەنىڭ ءوزىم، سونداي-اق كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ومبۋدسمەن بار.
بۇلاردىڭ بارلىعى – ازاماتتىق ينستيتۋتتارىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ كورسەتكىشى. پرەزيدەنتىمىز وسى باعىتقا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، بىزگە وسىنداي مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ءبىز دە، ءوز تاراپىمىزدان، قولدان كەلگەنىن جاساپ جاتىرمىز.
– ال سپورتشى رەتىندە بۇل قولداۋدى قالاي سەزىنەسىز؟
– ءيا، سپورتشىلاردى دا وتە جاقسى تۇسىنەمىن. نەگە دەسەڭىز، مەن بۇل مۇمكىندىكتى تەك دەپۋتات رەتىندە ەمەس، سونىمەن قاتار سپورتشى رەتىندە دە پايدالانامىن. ويتكەنى مەن ءوزىم دە سپورت سالاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پاراسپورتشىلاردىڭ دا وكىلىمىن.
پرەزيدەنت جانىنداعى الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل رەتىندە مەنى باسقاشا قابىلدايدى. مىسالى، حات جولداعان كەزدە دە كوزقاراس وزگەشە بولادى. سوندىقتان بۇل ماعان ۇلكەن مۇمكىندىك دەپ بىلەمىن جانە ونى ءتيىمدى پايدالانۋعا تىرىسامىن.
2024 جىلدىڭ 2 اقپانىندا مەنى وسى قىزمەتكە تاعايىنداعانىن العاش ەستىگەن كەزدە، مەن الماتىدا جارىستا جۇرگەن ەدىم. سول ساتتە بۇل جاڭالىقتى ەستىپ، قاتتى قۋاندىم. سپورتتىق شارا ۇستىندە مۇنداي جاۋاپتى مىندەتتى قابىلداۋ ەرەكشە اسەر قالدىردى. مەن بۇل شەشىمدى تەك الەۋمەتتىك جاعىنان عانا ەمەس، سپورت سالاسى ءۇشىن دە ۇلكەن قولداۋ رەتىندە قابىلدادىم.
سوندىقتان مەن پرەزيدەنتىمدى ء"وز پرەزيدەنتىم" دەپ ايتامىن. سەبەبى مەن ءوز تاڭداۋىمدى سانالى تۇردە جاسادىم. 2019 جىلى دا، 2022 جىلى دا پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءوز ەركىممەن داۋىس بەردىم، ۇگىت-ناسيحات شتابىنا دا قاتىستىم. كوپ ادام "جاعىمپازدانىپ وتىر" دەۋى مۇمكىن، بىراق مەن ەشقاشان بۇل قىزمەتكە كەلەمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. ول كەزدە مەن دەپۋتات بولامىن نەمەسە وسىنداي ۋاكىل بولامىن دەپ مۇلدە جوسپارلامادىم. بىراق بۇل — مەنىڭ شىنايى تاڭداۋىم بولدى.
– كەنجەعۇل مىرزا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ مەريتوكراتيا ءپرينتسيپىن قولداي وتىرىپ، “قازاقستان – ءار ازامات ءوزىنىڭ قابىلەتىنە ساي وسەتىن ەل بولۋى كەرەك” دەگەن بولاتىن. ءسىز وسى ۇستانىمنىڭ ناقتى ۇلگىسىسىز. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– بۇل – وتە ورىندى ءارى ۋاقىت تالابىنا ساي يدەيا. قازىر بۇل پرينتسيپ ۇلتتىق يدەيا دەڭگەيىندە قابىلدانىپ جاتىر جانە ونىڭ جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ءوز باسىمنان وتكىزىپ كەلەمىن. ءار ازامات ءوزىنىڭ بىلىمىنە، تاجىريبەسىنە، ماماندىعىنا قاراي ءوسىپ، سول سالادا قىزمەت ەتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
پرەزيدەنتتىڭ سەنىم ارتىپ، مەنى الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ەتىپ تاعايىنداۋى – وسى مەريتوكراتيالىق ۇستانىمنىڭ ايقىن كورىنىسى. سەبەبى مەن بۇل سالانى سىرتتاي ەمەس، ىشتەن ءبىلىپ ءجۇرمىن. ءوزىم وسى ساناتتاعى ازاماتتارمەن كۇندەلىكتى جۇمىس ىستەيمىن، ولاردىڭ ماسەلەلەرىن كوزبەن كورىپ، شەشۋ جولدارىن ناقتى ۇسىنىپ ءجۇرمىن.
مەن بۇل لاۋازىمعا كەلەم دەپ ەشقاشان ويلاعان جوقپىن. 2019 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا، كەيىن 2022 جىلى دا ءوز ەركىممەن داۋىس بەرىپ، پرەزيدەنتتىڭ باعىتىن قولدادىم. كەيبىرەۋلەر "جاعىمپازدانىپ وتىر" دەۋى مۇمكىن. جوق، مەنىڭ تاڭداۋىم – شىنايى تاڭداۋ. ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا دا قاتىستىم، بىراق ەشقاشان بولاشاقتا دەپۋتات نەمەسە ۋاكىل بولامىن دەپ ويلامادىم.
ماعان ءجيى ء"سىز بۇل سالادا نەگە وسىنشا سەنىمدى سويلەيسىز؟" دەپ سۇراق قويادى. سەبەبى مەن بۇل قيىندىقتاردى ءوز باسىمنان وتكىزگەن اداممىن. مەن كوپبالالى وتباسىنان شىققانمىن – 19 اعايىندى بولدىق، قازىر 11-ءىمىز قالدىق. بۇل – قازاقستانداعى كەز كەلگەن ادامنىڭ جاعدايى ەمەس. سوندىقتان كوپبالالى انالار مەن وتباسىلاردىڭ قانداي جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىن.
الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ ىشىندە مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار دا بار. مەن ءوزىم دە ءبىرىنشى توپتاعى كورۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان اداممىن. بۇل تاقىرىپ ماعان جات ەمەس.
زەينەتكەرلەردىڭ دە ماسەلەسىن جاقسى بىلەمىن. وتباسىمدا زەينەت جاسىنداعى بىرنەشە تۋىستارىم بار. ولاردىڭ زەينەتاقىسى از بولعاندىقتان، قوسىمشا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. ەگەر ولاردىڭ زەينەتاقىسى ەۋروپاداعىداي لايىقتى دەڭگەيدە بولسا، ولار دەمالىسىن پايدالانىپ،
مىنە، وسى ماسەلەلەردى جاقسى بىلەتىندىكتەن، مەنىڭ بۇل قىزمەتكە كەلۋىم كەزدەيسوق ەمەس دەپ ويلايمىن. دەپۋتاتتىق مانداتىمدى پايدالانا وتىرىپ، ومبۋدسمەندەردىڭ قىزمەتى تۋرالى ارنايى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ، ولاردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ، اپپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ، قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ ءجۇرمىن.
پرەزيدەنت ءوز سوزىندە: "ومبۋدسمەندەردىڭ ماسەلەلەرىن ۇكىمەت شەشۋى كەرەك، ال ونى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى قاداعالايدى" دەگەن بولاتىن. بۇل – ناقتى تاپسىرما. مەن دە باسقا ومبۋدسمەندەرمەن بىرگە ۇكىمەتپەن تىعىز جۇمىس ىستەپ، زاڭ جوبالارىن ۇسىنىپ، ولاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا اتسالىسىپ كەلەمىن.
ءيا، مەنى پرەزيدەنت تاعايىنداعاندىقتان، تەگىن جۇمىس ىستەۋگە دايىنمىن. ءتىپتى بۇعان دەيىن "ناعىز سەنىكى بولعان جۇمىس بولسا، التى اي تەگىن ىستەپ كور" دەپ ايتاتىنمىن. قازىر سول ءسوزدىڭ ءمانىن ءوزىم ومىردە كورسەتىپ ءجۇرمىن – ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى تەگىن جۇمىس ىستەپ كەلەمىن.
قورىتا ايتقاندا، ماعان جۇكتەلگەن مىندەتتى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ قابىلدايمىن. پرەزيدەنتتىڭ سەنىمىن اقتاۋ ءۇشىن دەپۋتاتتىق مانداتىمدى دا، ۋاكىل رەتىندەگى وكىلەتتىگىمدى دە بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ، حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن.
– كەنجەعۇل مىرزا، ايتىڭىزشى، بۇگىنگى تاڭدا جاستارعا كوپتەگەن مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتىر. توقاەۆتىڭ رەفورمالارى اياسىندا ۇلكەن تابىسقا جەتۋ ءۇشىن ادامدا قانداي قاسيەتتەر بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ۇلكەن تابىسقا جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ادام بىلىمگە ۇمتىلۋى كەرەك. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءجيى ايتىپ وتىرادى: "كىتاپ وقىڭدار" دەپ. بۇل – جاي ءسوز ەمەس، تەرەڭ ءمانى بار كەڭەس. ول ابايدىڭ "ادام بولام دەسەڭىز..." دەگەن قاعيداسىن ۇلگى ەتىپ، ادامنىڭ كەمەلدەنۋ جولىندا كىتاپتىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ۇنەمى ەسكە سالادى.
مەن ءوزىم دە ۆيدەو، اۋديو ۇندەۋلەرىمدە ءجيى ايتىپ جۇرەمىن: ادامدى وسىرەتىن – كىتاپ. نەعۇرلىم كوپ وقىساڭ، سوعۇرلىم وي-ءورىسىڭ كەڭەيەدى. كىتاپ – تۇلعالىق دامۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالى.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ ماراكەش كەلىسىمىنە قول قويۋى دا – وسى باعىتتاعى ماڭىزدى قادام. بۇل كەلىسىم مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ اقپاراتقا، كىتاپتارعا جانە باسپا ونىمدەرىنە قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل – ناعىز ادىلەتتى قازاقستاننىڭ كورىنىسى.
ەكىنشى ماڭىزدى قاسيەت – ەڭبەكقورلىق جانە بەلسەندىلىك. رەفورمالار تەك سىرتتان كەلەتىن كومەك ەمەس. سەن ءوزىڭ دە ارەكەت ەتۋىڭ كەرەك. پرەزيدەنت ۇسىنعان مەريتوكراتيا ءپرينتسيپى – "ماعان بەر، ۇكىمەت مىندەتتى" دەگەن تۇسىنىككە قارسى. بۇل – "ەگەر سەن ەڭبەك ەتسەڭ، العا ۇمتىلساڭ، قوعامعا پايداڭ تيسە – باعالانىپ، وسەسىڭ" دەگەن كوزقاراس.
سول كەزدە سەنىڭ دەڭگەيىڭ دە، جالاقىڭ دا، مارتەبەڭ دە ارتادى. دەمەك، مەملەكەتتىڭ دامۋىندا ءار ازاماتتىڭ جەكە ۇلەسى بار. مەريتوكراتيا – جاي عانا ۇران ەمەس، بۇل — ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك.
سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، تابىسقا جەتۋدىڭ ەكى نەگىزگى جولى بار: ءبىلىم مەن ەڭبەك. وسى ەكى باعىتتى ۇستانساق، ءار ازامات قوعامدا ءوز ورنىن تابادى.
– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ: «ءار ازامات مەملەكەت نازارىنان تىس قالماۋى كەرەك» دەدى. ءسىز بۇل ءسوزدى قالاي تۇسىنەسىز؟
– بۇل ءسوزدى مەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك پەن بەلسەندىلىك تۇرعىسىنان قابىلدايمىن. ياعني، ءار ادام ءوزى تۋرالى، ءوز ماسەلەسى تۋرالى اشىق ايتۋى كەرەك. ويتكەنى زاڭ بولعانىمەن، ەگەر ونى ازامات ءوزى بىلمەسە نەمەسە جەرگىلىكتى دەڭگەيدە دۇرىس قولدانىلماسا، ول زاڭنىڭ تيىمدىلىگى تومەن بولادى. بۇل – قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا، ادىلەتسىزدىكتەرگە اكەلۋى مۇمكىن.
پرەزيدەنتتىڭ بۇل ءسوزى: «ەگەر سەن ءوزىڭ مەملەكەتكە – مەن وسىندامىن، مەنىڭ دە ماسەلەم بار – دەپ ايتپاساڭ، نازاردان تىس قالۋىڭ مۇمكىن» دەگەن ويدى مەڭزەيدى دەپ تۇسىنەمىن. قازاقتا «جىلاماعان بالاعا ەمشەك جوق» دەگەن ماقال بار عوي – سول سەكىلدى، ازاماتتار ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن بەلسەندى بولۋى كەرەك.
مىسالى، سپورتشىلاردى الايىق. جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ولار ۇنەمى جاتتىعىپ، ءوز قابىلەتىن دامىتىپ وتىرادى. سول سياقتى ءبىز دە – قوعام مۇشەلەرى – قۇقىقتىق، اقپاراتتىق، الەۋمەتتىك جاعىنان ۇنەمى دامىپ، ءبىلىمىمىزدى جەتىلدىرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. بۇل – ەلگە پايدالى بولۋدىڭ العىشارتى.
پرەزيدەنتىمىز ءجيى ايتىپ ءجۇر: ءبىز وقيتىن ۇلتقا اينالۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى كىتاپحانالار جاڭارتىلىپ جاتىر، ءتىپتى ماراكەش كەلىسىمىنە قول قويىلىپ، مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتارعا اقپارات پەن كىتاپتارعا قولجەتىمدىلىك ماسەلەسى شەشىلۋدە. بۇل – تەك الەۋمەتتىك قولداۋ ەمەس، ازاماتتىڭ وي-ساناسىن دامىتۋعا بەرىلگەن مۇمكىندىك.
تاعى ءبىر ماڭىزدى وي – پرەزيدەنتىمىز مەريتوكراتيانى ۇسىنادى. ياعني، ادام مەملەكەتتەن تەك سۇراي بەرمەي، ءوزى دە نە بەرە الاتىنىن ويلاۋ كەرەك. بۇل يدەيانى كەزىندە اقش پرەزيدەنتى دجون كەننەدي دە ايتقان: «سەن مەملەكەت سەن ءۇشىن نە ىستەي الادى دەپ سۇراما، سەن مەملەكەتكە نە بەرە الاسىڭ دەپ ويلا». ءبىزدىڭ پرەزيدەنت تە وسى يدەيانى قازاقتىڭ مەنتاليتەتىنە ساي جەتكىزىپ وتىر.
مەملەكەت دەگەنىمىز – تەك ۇكىمەت نەمەسە مينيسترلەر عانا ەمەس. بىزدە كونستيتۋتسيانىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن پرەزيدەنت بار. ول – كونستيتۋتسيانىڭ كەپىلى. ال قوعامداعى ءاربىر ازامات – وسى جۇيەنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولۋى ءتيىس.
سول سەبەپتى پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن ءتۇرلى ۋاكىلدەر تاعايىندالدى: الەۋمەتتىك وسال توپتاردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى وكىل، بالالار قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل، كاسىپكەرلەر ومبۋدسمەنى، تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعايتىن ۋاكىل جانە ت.ب. بۇل – ءار سالاداعى ازامات نازاردان تىس قالماسىن دەگەن نيەتتەن تۋىنداعان شەشىم.
ءبىز – ۇكىمەت، پارلامەنت، قوعامدىق ۇيىمدار، بەلسەندىلەر – ءبارىمىز بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىر-ءبىرىمىزدى ەستىپ، ءتۇسىنىپ، قولداپ وتىرۋىمىز قاجەت. «مەملەكەت نازارىنان تىس قالماۋى كەرەك» دەگەن ءسوز – بارلىعىمىزعا، ءاربىر ازاماتقا، ءاربىر قازاقستاندىققا باعىتتالعان ۇندەۋ. مەن بۇل ءسوزدى ءدال وسىلاي تۇسىنەمىن.
– جالپى، كەنجەعۇل مىرزا، ءسىز ءۇشىن جاڭا قازاقستان دەگەن نە؟ جانە وسى ەلدىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟
– مەن كوبىنە «جاڭا قازاقستان» دەگەننەن گورى، «ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەگەن ۇعىمدى قولدانامىن. سەبەبى بۇل – جۇيەلى جاڭعىرۋدىڭ، جاڭا باعىتقا بەت بۇرعانىمىزدىڭ بەلگىسى. ارينە، بۇل تۇبەگەيلى ءبىر كۇندە وزگەرىپ كەتەمىز دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق بۇل ۇعىم – وزگەرىسكە دايىن، جاڭاشا ويلايتىن ازاماتتاردىڭ ەلدى بىرگە قۇرۋىنىڭ باستاماسى.
جاڭا قازاقستان نەمەسە ەكىنشى رەسپۋبليكا دەگەنىمىز – قوعامنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ جاڭاشىلدىققا، دامۋعا، كرەاتيۆتى قادامدارعا ۇمتىلۋى. مىسالى، ءبىر ۆيدەو ءتۇسىرىپ جاتساڭىز دا، ەگەر ونى جاڭا كوزقاراسپەن، ساپالى ەتىپ جاساساڭىز – بۇل دا وزگەرىسكە قوسقان ۇلەس. كەز كەلگەن جاڭالىق – ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن – ەلگە پايدا اكەلسە، سونىڭ ءوزى جاڭا قازاقستاننىڭ ءبىر بولشەگى.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن بىرقاتار ناقتى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما بولدى. ماجىلىستە ايەلدەردىڭ، جاستاردىڭ، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ كۆوتاسى ەنگىزىلدى – بۇل بۇرىن بولماعان جاڭا ساياسي مادەنيەت. بۇل – تەڭ مۇمكىندىكتەر قوعامىنىڭ قالىپتاسۋى.
ماسەلەن، بۇعان دەيىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل لاۋازىمىنا مۇنداي ساناتقا جاتپايتىن ادامدار تاعايىندالىپ كەلگەن. ال مەنىڭ – كورۋ قابىلەتى شەكتەۋلى ازامات رەتىندە – وسى جاۋاپتى قىزمەتكە تاعايىندالۋىمنىڭ ءوزى ۇلكەن سيمۆول. بۇل – شىن مانىندە مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدا جاڭا كوزقاراستىڭ پايدا بولعانىن كورسەتەدى. بۇل – بۇۇ-نىڭ كونۆەنتسياسىندا دا ايتىلاتىن قاعيدا: «ءبىزسىز – ءبىز تۋرالى شەشىم قابىلدانباۋى كەرەك». پرەزيدەنت وسىنى جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
جاڭاشىلدىق دەگەن – مىندەتتى تۇردە اقشانىڭ اۋىسۋى نەمەسە بىردەڭەنىڭ اتىنىڭ وزگەرۋى ەمەس. بۇل – ومىرگە، قوعامعا، ساياساتقا دەگەن كوزقاراستىڭ جاڭارۋى. جاڭا زاڭدار، جاڭا نورمالار، جاڭا قاتىناستار – بارلىعى سوڭعى ءۇش جىلدا وتە ۇلكەن قارقىنمەن وزگەرىپ جاتىر.
ءيا، ءبارى بىردەن وڭاي بولمايدى. بىراق مەنىڭ بايقاۋىمشا، وسى جىلدار ىشىندە شىنايى، تەرەڭ ءارى جۇيەلى رەفورمالار باستالدى. سوندىقتان مەن جاڭا قازاقستاندى – ادىلەتتى قوعامعا بىرگە قادام باساتىن ەل رەتىندە ەلەستەتەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
گۇلميرا سىزدىققىزى