قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى

1587
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2025/05/img_9064-960x500.jpeg?token=3c002ce2f652108fda36074f514510ea

بۇگىن — الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، تاريحشى-عالىم، قازاقتان شىققان تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ءتىلشىسى.

ول 1879 جىلى 12 مامىردا بۇرىنعى جەتىسۋ وبلىسى لەپسى ۋەزى، ماقانشى-سادىر بولىسىنداعى جىلاندى تاۋىنىڭ باۋرايىندا الدەكەۇلى تىنىشبايدىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1890 جىلى 14 تامىزدا ۆەرنىي قالاسىنداعى ەرلەر گيمنازياسىنا وقۋعا قابىلدانعان.

1900 جىلى گيمنازيانى ۇزدىك اياقتاپ، يمپەراتور ءى الەكساندر اتىنداعى جول قاتىناسى ينجەنەرلەرى كورپۋسى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اتانادى.

1900–1906 جج. سانكت-پەتەربۋرگتاعى جول قاتىناسى ينجەنەرلەرى كورپۋسى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتi بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءتۇرلi تاريحي جاعدايلاردىڭ كۋاسi بولدى. بۇل جىلداردا (1900–1906 جج.) مونارحيالىق بيلiككە قارسى ساياسي، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق تالاپتاعى نارازىلىقتاردىڭ، حالىق تولقۋلارىنىڭ جاندانۋىمەن ەرەكشەلەنەدi. وسى كورiنiستەردiڭ بارلىعى جاس ستۋدەنتكە ءوز دارەجەسiندە اسەر ەتiپ، ونى تولعاندىرعان قالىڭ ويدىڭ جاۋابىنىڭ تابىلۋىنا، بiرتiندەپ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسا باستاۋىنا جول اشتى.

ستۋدەنت شاعىندا ءباسپاسوز بەتتەرiندە وتارلىق بيلiكتi اياۋسىز سىنايتىن ۋىتتى ماقالالار جازىپ، ەل iشiندە ۇكiمەتكە قارسى ۇگiت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگiزۋمەن اينالىستى. سونىمەن بiرگە پاتشا بيلiگiنە وپپوزيتسياداعى ورىستىڭ ءتۇرلi پارتيالارىنا (كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق جانە سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر پارتيالارى), تۇرiكشiل جانە مۇسىلماندىق قوزعالىستارعا دا قاتىسادى. ونىڭ وسى كەزدە جازىلعان اتاقتى «قىرعىزدار جانە ازاتتىق قوزعالىس» دەگەن بايانداما-ماقالاسى يمپەريا جاندارمەرياسىنىڭ سوڭىنا تىڭشى قويۋىنا اكەلدى. 1907 جىلى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ مۇسىلمان حالقى اتىنان ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانۋى، ونىڭ سول كەزەڭدە-اق حالىق الدىنداعى بەدەلى مەن سەنىمگە يە بولعانىن كورسەتەدى.

مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى ەلگە ادال قىزمەت ەتۋدەگى كەلەسى قىزمەتى — 1916–1917 جىلداردىڭ ەنشiسiنە جاتادى. 1916 جىلعى 25 ماۋسىم جارلىعىنا قارسى شىققان حالىق كوتەرiلiسiنiڭ سالدارىن (جەتiسۋ وبلىسىنداعى قازاق-قىرعىزعا جاسالعان قاندى قىرعىن، حالىقتىڭ بوسقىندىققا ۇشىراپ، بۇرىنعى جۇپىنى كۇيلەرiنەن دە ايرىلۋى جانە ت. ب.) كۇنi بۇرىن-اق بولجاپ، كوتەرiلiستi بولدىرماۋعا تىرىستى. ول كۇشi باسىم يمپەريالىق بيلiككە قارسى شىعۋدىڭ، قارۋسىز حالىققا تەك قايعى-قاسiرەت اكەلەتiنiن الدىن-الا ءتۇسiنiپ، ەلدi سابىرعا شاقىرعان «قازاق» گازەتi توڭiرەگiندەگi زيالىلارمەن بiر پiكiردە بولدى. كەيiن وسى كوتەرiلiستiڭ زاردابىن جويۋ iسiمەن اينالىستى.

اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن قايراتكەر ءوزىنىڭ تەمىر جول ينجەنەرى ماماندىعى بويىنشا ورتا ازيادا، جەتىسۋ وبلىسىندا ءبىراز جىل قىزمەت ەتەدى.

1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن وزگە قازاق زيالىلارى سياقتى ول دا ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ەدى. سوندىقتان دا ول بۇل كەزدە بەل شەشە قىزمەت ەتىپ، قوعامدىق-ساياسي قايراتكەر رەتىندە تەز تانىلادى. ول 1917 جىلدىڭ اقپانىندا دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ تۇركiستان كوميتەتi قۇرامىنا مۇشە بولىپ، حالىقتىڭ تراگەدياسىن شەشۋگە بارىنشا اتسالىستى.

م.تىنىشبايۇلىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتiنiڭ كەلەسi بiر وتە ماڭىزدى كەزەڭi — الاشوردا ۇكiمەتi تاريحىنان تابىلادى. 1917 جىلدىڭ سوڭىنا تامان رەسەيدەگى بيلىكتىڭ داعدارىسى مەن انارحياعا ۇشىراۋى الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسىن كوتەرۋىنە ىقپال ەتەدى. بiراق باستالىپ كەتكەن ازامات سوعىسى بۇل شەشiمنiڭ ورىندالۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزا قويعان جوق. سوعان قاراماستان، الاشوردا ۇكىمەتى بۇرىنعى يمپەريا مەتروپولياسى مەن وتار ايماقتارىندا پايدا بولعان ءتۇرلى ساياسي بيلىك قۇرىلىمدارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، قازاق مۇددەسىن قوزعاۋعا ۇمتىلدى.

م.تىنىشبايۇلى بەلسەندى مۇشەسى بولعان ۇلت اۆتونومياسىنىڭ كوسەمدەرى، ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ اماندىعىن، بۇتiندiگiن ساقتاۋعا تىرىستى.

1917 جىلى قازان ايىندا تومسك قالاسىندا وتكەن ءجالپىسىبىر سەزىنە وزگە الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قاتىسىپ، ءسىبىر كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلەدى. سول جىلى جەلتوقساندا وتكەن جالپىقازاق سەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانىپ، كەيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە كوپتەگەن زاڭ اكتىلەرىنە قول قويادى.

1911-1918 جىلدارى تەمىرجولدىڭ ۋرساتەۆ-ءاندىجان بولىمشەسىندە باستىق، باس ينجەنەر قىزمەتتەرىن اتقاردى. ودان كەيىن جەتىسۋ تەمىرجول بولىمشەسىنىڭ ارىس-اۋليەاتا قۇرىلىسىن باسقاردى.

1917 جىلى شىلدەدە وتكەن جالپىقازاق سەزىندە جەتىسۋ وبلىسىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلادى.

1917 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ ون بەس مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولادى، «الاش اۆتونومياسى اۋماعىنداعى ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ تۋرالى ەرەجەنىڭ» جوباسىن قابىلداۋعا قاتىسادى.

1918 جىلى بۇكىلتۇركىستاندىق ىV مۇسىلماندار سەزىنە قاتىسىپ، وندا جاريالانعان تۇركىستان («قوقان») اۆتونومياسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ سايلانادى.

1919 جىلى بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى بۇرىنعى الاشوردالىقتارعا كەشىرىم جاريالاعاننان كەيىن، ول تۇركىستان ولكەسىنىڭ سەمەي حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى.

1924 جىلدان باستاپ قازىرگى اباي اتىنداعى قازۇپۋدە وقىتۋشى بولدى.

م. تىنىشبايۇلى قاتارلى زيالىلار كەڭەستiك بيلiكتiڭ قايشىلىققا تولى قۋعىن-سۇرگiن ساياساتى جىلدارىندا، ەل مۇددەسىنە ادالدىقتارىنان تيتتەي دە جاڭىلعان جوق. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى ينجەنەرلىك كاسىبىن جالعاستىرىپ، اعارتۋشىلىق جانە زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارمەن قوسا اينالىستى. تاشكەنت قالاسىندا ورنالاسقان قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا تۇركى-موڭعول تاريحىنان ءدارىس وقىپ، فيزيكا، ماتەماتيكا پاندەرىنەن ساباق بەرۋمەن اينالىسادى.

Fىلىمي ەڭبەكتەرi اراسىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق جانە ساياسي تاريحىنا ارنالعان زەرتتەۋلەرى — «قىرعىز-قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى»، «قىرعىز-قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگى»، «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى»، «قىرعىز-قازاقتار 17–18 عاسىرلاردا»، «اقتابان شۇبىرىندى» جانە ت. ب. كوكەيكەستىلىگىمەن ماڭىزى زور سانالادى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ تاريحي-عىلىمي قۇندىلىعىن بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحي شەجىرەسىنەن كەزدەستىرۋگە بولار ەدى.

مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى كاسiبي قىزمەتiندە جەتiسۋ جول قۇرىلىسى، قىزىلوردا، الماتى قالالارى ساۋلەت-عيمارات نىساندارىن جوبالاۋ جانە سالۋ، «تۇركiستان-سiبiر» تەمiر جولىن تۇرعىزۋ ءتارىزدى ءىرى تەحنيكالىق تۋىندىلارىن قالدىرىپ ۇلگەردى. اسىرەسە تۇڭعىش قازاق ينجەنەرىنىڭ اتاقتى «تۇركiستان-سiبiر» تەمiر جولىن سالۋداعى ەڭبەگi ولشەۋسiز. قازاقستاننىڭ كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا الەۋەتىن قالىپتاستىرۋدا مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى كوشباسشى بولدى.

كەڭەس ۇكىمەتى الاش زيالىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ءجىتى نازاردا ۇستاپ، 1937–1938 جىلدارى جاپپاي جازالاۋعا ۇشىراتتى. م. تىنىشبايۇلى 1930 جىلدىڭ 3 تامىزىندا كەڭەس بيلىگى تاراپىنان ساياسي قۋعىنداۋعا ءتۇستى.

ول بەس جىلعا سوتتالىپ، ۆورونەجگە بەس جىلعا جەر اۋدارىلادى.1933-1937 جىلدارى ول ايداۋدا جۇرگەنىندە موسكۆا-دونباس تەمىر جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەيدى.

م.تىنىشبايۇلى اۋىرىپ، ەلگە ورالعانىمەن 1937 جىلى قاراشا ايىندا قايتا تۇتقىندالادى دا، 1937 جىلى تاشكەنت تۇرمەسىندە «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن اتىلادى.

1959 جىلدىڭ 29-قىركۇيەگىندە مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى قازاق كسر-سى جوعارعى سوتىنىڭ، كەيىن 1970 جىلى كسرو پروكۋراتۋراسى مەن تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ پروكۋرورىنىڭ شەشىمىمەن اقتالىپ شىقتى.

مۇحامەدجان تىنىشبايۇلىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەر ەلىمىزدە، تمد ەلدەرى قالالارىنىڭ (ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، سامارا، ۋفا، توم، قازان، تاشكەنت، قوقاند، اشعاباد جانە ت. ب.) مۇراعات قورلارىندا جانە الىس شەتەلدەردە ءتۇرلى رەسمي-قوعامدىق مەكەمەلەر مەن جەكە كوللەكتسيونەرلەردىڭ قورلارىنا شوعىرلانعان.

پىكىرلەر