يراننان كەلگەن قازاقتار «قانداس» مارتەبەسىن الۋدا كەدەرگىگە تاپ بولعان. ولار وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەي الماي الەك. بۇل تۋرالى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بازىنامىز ءباسپاسوز بەتىنە شىقسا، جوعارىداعىلاردىڭ قۇلاعىنا جەتەر مە ەكەن دەگەن يران قازاقتارى حابارلاسىپ ايتىپ بەردى.
”قازاق ەكەنىڭدى دالەلدەۋ كەرەك”
53 جاستاعى ءالي (كەيىپكەردىڭ سۇراۋى بويىنشا ەسىمى وزگەرتىلگەن) يراننان قازاقستانعا كەلگەنىنە جەتى اي بولعان. مۇندا ەكى قىزىمەن بىرگە تۇرادى. ەكەۋى دە جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الۋدا. ال ايەلى مەن ۇلىن يراننان قازاقستانعا كوشىرىپ اكەلۋ قيىنعا سوعىپ وتىر.
- ءوزىم قازاقستاندا، ايەلىم مەن ۇلىم يراندا. قاسىمدا قىزدارىم بار. بىراق ولارعا تەك وقۋ ۆيزاسى بەرىلگەن. اتامەكەنىمىز وسى جەر بولعاندىقتان، قازاقستانعا تولىق وتباسىممەن كوشىپ كەلگىم كەلەدى. بىراق ۇلىم مەن ايەلىمدى وسىندا اكەلە الماي وتىرمىن. ولارعا ۆيزا الۋ قيىن. ۆيزا الۋ ءۇشىن قازاق ەكەنىڭدى دالەلدەۋ كەرەك. ال يران كۋالىگىندە ۇلت جازىلمايدى، - دەيدى ول ءوز تۇرعان ەلدەگى قۇجاتتىڭ ەرەكشەلىگىن اتاپ.
- بۇرىن بىزگە س10 (شەتەل قازاعىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ، ءۇش جىلعا دەيىن تۇرۋىنا رۇقسات بەرەتىن ۆيزا – رەد.) جانە س1 (شەتەل قازاعىنىڭ قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋىنا رۇقسات بەرەتىن ۆيزا – رەد.) بەرەتىن. ونى 2 جىلداي بولدى توقتاتىپ تاستادى. قازىر بەرىلەتىن ۆيزا التى ايعا عانا شاقىرۋ حاتپەن بەرىلەدى. ال ونى الۋ ءۇشىن الگى ايتقانىمداي، قازاق ەكەنىڭدى دالەلدەۋ كەرەك، - دەيدى ءالي.
ال يراندا قازاق ەكەنىڭدى دالەلدەيتىن ارنايى قۇجات جوق.
يران قازاعىنا ارنالعان قايشىلىق
قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2022 جىلعى 7 شىلدەدەگى قاۋلىسىمەن يران ازاماتتارىنىڭ ەلگە 14 كۇنگە دەيىن ۆيزاسىز كىرۋىنە رۇقسات بەرىلگەن ەدى. بۇل يران قازاقتارىنىڭ تاريحي وتانىنا كوشىن جەڭىلدەتەدى دەگەن ءۇمىت بولعان. دەگەنمەن، ول ەلدەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل تەك تۋريستەرگە عانا ىڭعايلى، ال قانداستارعا ەش قاتىسى جوق. كەرىسىنشە قانداستاردىڭ ۆيزا الۋى ءتىپتى قيىنداي تۇسكەن.
- يراندىق ازاماتتارعا قازاقستانعا جۇمىسقا كەلۋگە، وقۋعا، نە تۋريستىك ونلاين ۆيزا بەرىلىپ جاتىر. ال بىزگە “قازاق ەكەنىڭدى دالەلدە” دەپ وتىر. قازاقستاننىڭ يرانداعى كونسۋلدىعى ء“سىزدىڭ قازاق ەكەنىڭىزدى بىلەمىز، بىراق قازاق ەكەنىڭىزدى دالەلدەيتىن قۇجاتىڭىز جوق، سوندىقتان ۆيزا بەرە المايمىز” دەيدى. وندا يران ازاماتى رەتىندە ۆيزا بەر دەسەك، “سەن قازاقسىڭ” دەيدى. ءبىز ەكى ورتادا قالىپ وتىرمىز،- دەيدى ءالي.
ءالي ءوزى بىلەتىن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىسىن بىلاي تۇسىندىرەدى.
- يران قازاقتارى "قازاق ەكەنى تۋرالى" انىقتامانى يراننىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىنەن الا المايدى، سەبەبى ولاردا ونداي قۇجات ءتۇرى جوق. بۇرىن قازاقستان ەلشىلىگى ادامنىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن انىقتايتىن كوميسسيا قۇرىپ، سونىڭ تۇجىرىمى نەگىزىندە شەشىم شىعاراتىن نەمەسە مەشىت جانىنان قۇرىلعان اقساقالدار كەڭەسىنىڭ انىقتاماسىنا سۇيەنەتىن. كەيىن ءبىر قاتەلىكتەر بولعان. باسقا ۇلتتارعا دا قازاق رەتىندە قۇجاتتار بەرىلىپ كەتكەن كورىنەدى... بىراق ءبىزدىڭ، 5-6 مىڭ قازاقتىڭ نە كىناسى بار. سالدارىنان ءبىز زارداپ شەگىپ، قازاق ەكەنىمىزدى دالەلدەي الماي، ۆيزا الا الماي وتىرمىز. مەن ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمدى بىلەمىن. جەتى اتامدى عانا ەمەس، جيىرما اتامدى دا ايتىپ بەرە الامىن، - دەيدى ءالي.
تاريحي وتانداعى ستۋدەنت قانداس ەمەس، شەتەلدىك پە؟
قازاقستانعا ۆيزا الۋ قيىنداپ كەتكەنىن قازاقستانعا يراننان كوشىپ كەلگەن تاعى ءبىر قانداسىمىز راستادى. جاراس (كەيىپكەردىڭ سۇراۋى بويىنشا ەسىمى وزگەرتىلگەن) قازاقستان ازاماتتىعىن 90-شى جىلدارى العان. دەگەنمەن، يراننان كەلگەن قازاق رەتىندە باۋىرلارىنىڭ جان ايقايىنا بەي-جاي قاراي المايتىنىن ايتتى.
- يراننان كەلگەن قازاقتاردا ۆيزا ماسەلەسى شەشىلمەگەندىكتەن 2 اپتاعا كەلەدى، سوسىن قايتۋ كەرەك بولادى. ال تىركەلۋگە مۇمكىنشىلىكتەرى جوق. جاڭادان ۇكىمەتتە زاڭ شىقتى. شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتار مىندەتتى تۇردە قازاقشا ءبىلۋ كەرەك. بۇل – وتە دۇرىس. بىراق قازاقشا سايراپ تۇرعان قانداستارعا نەگە جول اشپايدى ەكەن؟ – دەيدى جاراس.
- نازارباەۆ تۇسىندا قازاقستان مەن اۋعانستان اراسىندا 10 جىلدىق 5 مىڭ اۋعاندىقتى تەگىن وقىتۋعا كەلىسىم بولدى. ياعني، ولار قازاق ەمەس. مۇنداي كەلىسىمدى نەگە شەتەلدە جۇرگەن قازاقتارعا جاسامايدى؟ قازىر وسىنداي كەلىسىمدى بۇكىل ەلدەرمەن جاساسا، قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا، يران، اۋعانستان مەن شەتەلدە جۇرگەن قازاقتاردى، ونىڭ ىشىندە 20 مىڭ قازاقتى وقىتۋعا كەلىسىپ السا جاقسى بولار ەدى. ءبىز شەت ەلدە جۇرگەن قازاق جاستار ءۇشىن ۋايىمدايمىز. ولار ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا ءبىلىم السا، قازاق تاريحىن ۇيرەنىپ، اتامەكەنىنە قىزمەت ەتسە دەيمىز. سوندىقتان باسپاسوزگە جۇگىنىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ داۋىسىمىز، ءسوزىمىز جوعارىداعىلارعا جەتسە ەكەن، - دەيدى جاراس.
قازاقستاندا وقيتىن شەتەلدىك قازاق ستۋدەنتتەردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ولار قازاقستانعا شەتەلدەگى قازاق ەمەس، جاي شەتەل ازاماتى ستاتۋسىمەن وقۋعا بارادى، سەبەبى ولاردى قانداس دەپ اتاۋعا نەگىز بولاتىن باستى قۇجات جوق. ودان بولەك،قازاق جاستارى قازاقستاندا وقۋعا ۆيزا العاندا باسقالارمەن بىردەي ۆيزا الىمىن تولەيدى.
- مەنىڭ ەكى قىزىم قازاقستاندا وقيدى. ولار وقۋ ءۇشىن ۆيزا الدى. ارقايسىسى 200 دوللاردان تولەدى. بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن، ءبىلىمدى بولسىن، دەپ تاپقان-تايانعانىمىزدى بەرىپ وتىرمىز. قازاقستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەگەنىڭ ءۇشىن دە جۇمىس تابۋ قيىن. سول سەبەپتەن، ءدال قازىر مەنىڭ جۇمىسىم دا جوق، - دەيدى يران قازاعى ءالي.
- يران قازاقتارىنا ۆيزا الۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاۋىپ كەتسە ەكەن. بىلتىر پرەزيدەنت توقاەۆقا دا، بيلىكتە وتىرعانداعىلار عا دا حات جازىلدى. حاتقا 100-گە جۋىق ادام قول قويىپ، استاناداعى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە اپارىپ بەرىلدى. دەگەنمەن، وكىنىشكە قاراي، ناتيجە جوق، - دەيدى ول.
“قۇتتى مەكەن” يران قازاعىنا قۇتتى بولماي تۇر
2023 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى مەن تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى بىرلەسە وتىرىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ "قانداس" مارتەبەسىن الۋعا ءوتىنىش بەرۋ پروتسەسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن "eQonaq" اقپاراتتىق جۇيەسى نەگىزىندە "قۇتتى مەكەن" جوباسىن ىسكە قوسقان بولاتىن.
مالىمەتكە سايكەس، «Kutty meken» – «قانداس» مارتەبەسىن بەرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان ءموبيلدى قوسىمشانىڭ كومەگىمەن شەتەل قازاقتارى وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ اۋماعىنان شىقپاي-اق «قانداس» مارتەبەسىن الۋعا ءوتىنىش بەرە الادى. بىراق وسى قوسىمشا ارقىلى قانداس مارتەبەسىنە ءوتىنىش بەرگەن ادام 35 كۇنگە دەيىن جاۋاپ كۇتەدى. سەبەبى، ءوتىنىشتى ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا قارايدى. ونىڭ قۇرامىنداعى توعىز ادام: ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە قاراستى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى، سپورت جانە تۋريزم مينيسترلىگى مەن "وتانداستار" قورى سەكىلدى مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم وكىلدەرىنەن تۇرادى.
مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، بۇل – قاناتقاقتى جوبا. وسى جوبا ارقىلى شەتەلدەگى اعايىن قازاقستاننىڭ سونداعى ەلشىلىكتەرى، كونسۋلدىقتارى ارقىلى قۇجات رەسىمدەي الادى.
بىراق يران سياقتى ازاماتتارىنىڭ ۇلتىن تولقۇجاتتا كورسەتپەيتىن ەلدەردەگى قازاقتار قۇجات ماسەلەسىندە قيىندىققا تاپ بولىپ وتىر. بۇرىن بۇل مىندەتتى جەرگىلىكتى ماحاللالىق كەڭەستىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن قۋاتتايتىن انىقتاماسى نەگىزىندە قازاقستان كونسۋلدىعى جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا اتقارسا، قازىر بۇل كوميسسيا دا جابىلعان. ناقتى سەبەبى بەلگىسىز. ال يراننان كەلگەن قانداستار كوميسسيانىڭ قازاق ەمەستەرگە دە قازاق ەكەنىن «قۋاتتايتىن» جالعان قۇجات بەرىپ، داۋ كوتەرىلگەن سوڭ وسىنداي تۇسىنىكسىز جايعا تاپ بولعانىن ايتىپ وتىر.
ايتا كەتسەك، قازاقستاننىڭ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى شىلدە ايىندا 2024 جىلدىڭ باسىنان بەرى 8,7 مىڭنان استام ەتنيكالىق قازاق قانداس مارتەبەسىن العانىن حابارلاعان ەدى.
مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنە سايكەس، جىل باسىنان قازاقستانعا كەلگەن قانداستاردىڭ 49,5 پايىزى– قىتايدان، 34,7 پايىزى – وزبەكستاننان، 5,9 پايىزى – تۇرىكمەنستاننان، 5,3 پايىزى – موڭعوليادان، 3,3 پايىزى – رەسەيدەن، 1,3 پايىزى باسقا ەلدەردەن كەلگەن.
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
