سۋ، اۋىز سۋ ۇنەمدەۋ تۋرالى كوپ ايتىلعانىمەن، قولعا الىنعان ءىس شامالى. بۇل تۇرعىدا بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسپاۋى الداعى اپاتتى جاعدايعا دايىندىقتىڭ السىزدىگىن كورسەتە مە؟
سۋ – ومىرلىك ماڭىزعا يە رەسۋرس. بۇگىندە ورتا ەسەپپەن 600 مىڭنان استام قازاقستاندىق تازا اۋىز سۋعا مۇقتاج. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 2050 جىلعا قاراي ەلدىڭ "سۋعا وتە مۇقتاج" مەملەكەتتەر قاتارىنا ەنۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتكەن. الايدا سۋ تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تەك ينفراقۇرىلىم ەمەس، ءار ازاماتتىڭ سۋعا دەگەن مادەنيەتى شەشۋشى ءرول وينايدى. نەگە قازاقستاندا سۋ ۇنەمدەۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاي وتىر؟ شەشىمى قايدا؟
اۋىز سۋ ماسەلەسى قايدان شىقتى؟
ەكولوگ لاۋرا ماليكوۆا قازاقستانداعى اۋىز سۋ ماسەلەسىنىڭ ءتۇپ-تامىرىنان زەرتتەۋ قاجەتتىگىن ايتادى.
«اۋىز سۋ ساپاسى تىكەلەي جەراستى جانە وزەن-كولدەر جاعدايىنا بايلانىستى. بىراق باستىسى — ادامنىڭ تۇتىنۋ مادەنيەتى. سۋ تازالىعىن قورعاپ، ونى ىسىراپ ەتپەۋدى ۇيرەتۋ بالاباقشادان باستالۋى كەرەك»، - دەيدى ەكولوگ مامان.
كوپتەگەن تۇرعىن كراننان اعىپ تۇرعان سۋ شەكسىزدەي كورىنىپ، ىسىراپقا جول بەرەدى. سۋ قۇبىرلارىنداعى اقاۋلار، ەسكى سانتەحنيكالار مەن سۋدى ەسەپكە المايتىن قۇرىلعىلاردىڭ بولماۋى ماسەلەنى ۋشىقتىرىپ وتىر.
Worldometers مالىمەتىنشە، قازاقستاندا ءار ادام كۇنىنە 3,5 مىڭ ليتر سۋ تۇتىنادى — بۇل وتە جوعارى كورسەتكىش. ال رەسەيدە بۇل كورسەتكىش نەبارى 1,3 مىڭ ليتر، گرۋزيادا – 1,2 مىڭ ليتر، ۋكراينادا – 604 ليتر، ال ايتالىق، ۇلىبريتانيادا ءبىر ادامعا تاۋلىگىنە 348 ليتر عانا كەلەدى. كوشتى باستاپ تۇرعان – تۇركىمەنستان. ەل تۇرعىندارى جان باسىنا تاۋلىگىنە 16,3 مىڭ ليتر سۋ قولدانادى.
ودان بولەك، توزعان قۇبىرلار مەن ەسكىرگەن جۇيەلەر سۋدىڭ 20-30%-عا دەيىن دالاعا كەتۋىنە سەبەپ. بۇل سۋدىڭ تەككە ىسىراپ بولۋىنا الىپ كەلەدى.
سۋدى دۇرىس تۇتىنۋ مادەنيەتى جەتپەيدى
حالىقتىڭ باسىم بولىگىندە سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ مادەنيەتى تولىق قالىپتاسپاعان. بۇل تۋرالى پروفەسسور، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى ساراپشى كليم اشيرياەۆ ءمالىم ەتتى.
«سۋدى ۇقىپتى پايدالانۋ – تۇراقتى دامۋ مەن حالىقتى ساپالى سۋ رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى. الماتى مەن قازاقستاندا بۇل باعىتتا كەيبىر شارالار جۇرگىزىلۋدە، الايدا ولار جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەمەس. سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋعا ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا تۇرعىندارعا اقپارات بەرۋمەن قاتار، ناقتى ارەكەتتەرگە يتەرمەلەۋ قاجەت. مىسالى: سۋ ۇنەمدەگىش قۇرىلعىلار ورناتۋ، شەبەرلىك ساباقتارىن وتكىزۋ جانە ت.ب. بۇل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە، قوعامدىق كوممۋنيكاتسيادا دا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوتەرىلمەيدى»، - دەيدى ول.
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى سۋ ۇنەمدەۋگە باعىتتالعان بىرقاتار جوبالاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى — 2024–2026 جىلدارعا ارنالعان «سۋ ۇنەمدەۋ جونىندەگى جول كارتاسى» جانە تۇرمىستىق جاعدايداعى ۇنەمدەۋ تاسىلدەرىن قامتىعان ۇلتتىق زەرتتەۋ. ناتيجەسىندە تومەندەگىدەي ناقتى ۇسىنىستار جاسالعان:
- ءتىس جۋعاندا كراندى ءوشىرۋ – جىلىنا 6300 ليتر سۋ ۇنەمدەيدى.
- ۆاننا ورنىنا دۋش قابىلداۋ – 15 600 ليتر.
- اەراتسيالىق ساپتاما ورناتۋ – 3300 ليتر.
- كىر جۋعىشتى تولىق جۇكتەمەمەن پايدالانۋ – 35 000 ليتر.
الماتى تۇرعىندارى مينيسترلىكتىڭ ۇسىنىسى تۋرالى ءتۇرلى پىكىر ءبىلدىرىپ، ۇسىنىسقا باعا بەردى.
«مەن ستۋدەنتپىن، پاتەردە دوستارىمىزبەن تۇرامىز. بايقاۋىمشا، كوپشىلىگىمىز جۋىنعاندا، ءتىس جۋعاندا سۋدى وشىرمەيمىز. كەرىسىنشە، سۋدى اعىزىپ قويامىز. مينيسترلىكتىڭ ۇسىنىسى، مەنىڭشە، وتە ورىندى»، - دەيدى نۇرسۇلتان ەسىمدى ستۋدەنت.
«ىدىس جۋعاندا سۋ ىسىراپ بولادى. نەگىزى زەرتتەۋلەرگە سايكەس، ىدىس جۋعىش پەن كىر جۋعىشتاردى قولدانۋ سۋدى ۇنەمدەۋدىڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن سياقتى»، - دەيدى انار ەسىمدى قالا تۇرعىنى.
الايدا، كەي تۇرعىندار سۋدى ۇنەمدەۋدە ونىڭ ساپاسىنا دا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
«مەن الماتىدا 20 جىلدان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. اۋىز سۋ ماسەلەسى تەك ۇنەمدەۋدە عانا ەمەس، ونىڭ ساپاسىنا دا بايلانىستى. تازا سۋدى وڭدەۋ جوبالارى دا ارى قاراي
سارقىندى سۋ دا سارقىت
قازاقستاندا الداعى ۋاقىتتا كۇتىلەتىن سۋ تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن تەك مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ازدىق ەتەتىنىن بايقايمىز.
«قازاقستانداعى قالالار مەن اۋىلداردا اۋىز سۋدىڭ ساپاسى ءالى دە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەمەس. بۇل ماسەلە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ مەن سۋ تازارتۋ تەحنولوگيالارىن جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى. وسى ماسەلە جولعا قويىلماعاندىقتان قالالار مەن اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى ءاردايىم ساپالى اۋىز سۋعا قول جەتكىزە الماي وتىر. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەملەكەت، عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەن قوعام بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋى قاجەت»، - دەدى كليم اشيرياەۆ.
بۇكىل الەم سۋدى ۇنەمدەۋدىڭ جولىن ىزدەپ جاتقاندا، سينگاپۋر سۋدى قايتا وڭدەۋ ارقىلى ۇلكەن جەتىستىككە جەتتى. NEWater جوباسى ارقىلى تۇرمىستىق سارقىندى سۋلار بىرنەشە دەڭگەيلى تازالاۋدان ءوتىپ، قايتا پايدالانىلادى. بۇل جوبا ەكولوگيا، ەكونوميكا جانە تۇراقتى دامۋ تالاپتارىنا تولىق جاۋاپ بەرەدى.
بۇدان باسقا، اۆستراليادا "Water Sensitive Cities" باعدارلاماسى، گەرمانيادا "Blue Community" باستاماسى، نيدەرلاندتا "Waternet" ينتەگراتسيالانعان سۋ جۇيەسى ىسكە اسىرىلۋدا.
ماسەلەنىڭ شەشىمى قانداي؟
ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سۋدى ۇنەمدەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، جوبالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا ءجىتى ءمان بەرۋ كەرەك. بۇل تۋرالى ساراپشى، پروفەسسور كليم اشيرياەۆ: «سۋ تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋمەن قاتار، ءبىلىم بەرۋ، زاڭنامانى كۇشەيتۋ، قوعامدىق ىنتالاندىرۋ سىندى بىرنەشە باعىت قاتار ءجۇرۋى ءتيىس. بۇل تەك ۇكىمەتتىڭ ەمەس، ءاربىر ازاماتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى»، - دەيدى.
ماماننىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعىن الدىن الىپ، سۋدى ۇنەمدەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەلەسىدەي ارەكەتكە كوشۋ كەرەك:
1. اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق ناۋقانداردى كۇشەيتۋ – حالىقتى سۋدى ۇنەمدەۋ ماڭىزدىلىعى تۋرالى كەڭىنەن اقپاراتتاندىرۋ.
2. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن دامىتۋ – مەكتەپتەر مەن جوو-لاردا ارنايى ينتەراكتيۆتى كۋرستاردى ەنگىزۋ ارقىلى جاستاردى تاربيەلەۋ.
3. زاڭنامالىق بازانى جەتىلدىرۋ – سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋ جونىندەگى نورمالار مەن تالاپتاردى قاتاڭداتۋ.
4. قارجىلىق جانە وزگە دە ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى – سۋ ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى قولداناتىن ازاماتتار مەن كاسىپورىندارعا جەڭىلدىكتەر مەن ماراپاتتار.
5. ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ – ەسكى سۋ قۇبىرلارىن اۋىستىرۋ، زاماناۋي تازارتۋ جانە كارىز جۇيەلەرىن ەنگىزۋ.
6. قوعامدى تارتۋ – قوعامدىق تىڭداۋلار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
7. حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ – وزىق تاجىريبە الماسۋ، بىرلەسكەن جوبالارعا قاتىسۋ.
8. مونيتورينگ پەن تالداۋ جۇرگىزۋ – سۋ پايدالانۋ كورسەتكىشتەرىن جۇيەلى تۇردە باقىلاپ وتىرۋ.
9. سۋ ۇنەمدەگىش تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – ءۇي مەن قوعامدىق ورىنداردا ۇنەمدەۋدى ارتتىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعىلار ورناتۋ.
ايىپپۇلمەن ماسەلە شەشىلە مە؟
سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا سۋ سالاسىندا باقىلاۋدىڭ السىزدىگى مەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جيىلەپ كەتكەنى بايقالدى. كوپتەگەن جاعدايدا وزەن-كولدەردىڭ جاعاسىندا زاڭسىز قۇرىلىستار بوي كوتەرىپ، ولار ەكولوگياعا زيان كەلتىرىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار، كاسىپكەرلىك جانە تۇرمىستىق نىسانداردىڭ سۋ كوزدەرىنە زياندى قالدىقتاردى توگۋى دە كەڭ تارالعان.
سوندىقتان، 2025 جىلعى 10 ماۋسىمنان باستاپ قازاقستاندا سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋعا قاتىستى زاڭنامانى بۇزعانى ءۇشىن سالىناتىن ايىپپۇل مولشەرى بۇرىنعىدان بەس ەسەدەن ون ەسەگە دەيىن ارتقان. بۇل شارالار جاڭا سۋ ساياساتىن ەنگىزۋ جانە ەلدەگى سۋ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ، سۋدى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا قابىلدانعان شارالاردىڭ ءبىرى.
سۋ ماسەلەسى — بۇل تەك ەكولوگيا نەمەسە ينجەنەرلىك ماسەلە ەمەس. بۇل — مادەنيەت ماسەلەسى. قازاقستانداعى سۋ ۇنەمدەۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى – بولاشاقتىڭ كەپىلى.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
