Adamzat óz tarıhynyń boıynda ártúrli daǵdarystardy bastan keshti. Biraq, daǵdarystyń eki túri – ekonomıkalyq jáne bıologııalyq daǵdarystar eshqashan qatar kelmegen edi. Ádette, birinshi ekonomıkalyq daǵdarys kelip, sonyń saldarynan ómir súrý deńgeıi kúrt tómendep, arty saıası nemese bıologııalyq daǵdarysqa ulasatyn. Bul joly bári kerisinshe boldy. Áýeli bizge koronavırýs keldi, odan soń bizdi ekonomıkalyq daǵdarysqa ushyratqan karantın keldi, óz kezeginde ekonomıkalyq daǵdarys saıası daǵdarysqa ákep soqty. Álemdegi halyq sany men tyǵyzdyǵynyń ósýine baılanysty bul jańa ómir shyndyǵyna aınalyp otyr. Bıologııalyq daǵdarystar adamzat tirshiliginiń negizgi qaýpi bolyp otyr.
Degenmen, negizgi saýalǵa oralaıyq. Koronavırýstan keıin ómir men naryq qalaı ózgeredi?
Bul máseleni durys talqylaý úshin ekonomıka uǵymyn naqty túsinip alýymyz kerek. Ekonomıka – bul suranys, usynys jáne baǵany qalyptastyratyn eldegi barlyq mámileler jıyntyǵy. Baǵa - bul ekijaqty kelisim nátıjesi. Al usynys árdaıym suranystyń artynan júrip otyrady. Endeshe, kez kelgen mámilede bastysy suranys. Osydan kelip shyǵatyn túıin: bolashaqta ekonomıka qandaı bolatynyn bilý úshin suranystyń qalyptasýyn aldyn ala boljaýymyz kerek.
Suranystyń qalyptasýynda kóptegen kúshter qatysady, biraq, eger biz aqsha kólemi, memlekettiń qazynalyq saıasaty jáne de naryqtyń ózge de jergilikti erekshelikteri syndy ekonomıkalyq faktorlardy alyp tastaıtyn bolsaq, suranys bizdiń qabyldaýymyz, talǵamymyz jáne tutyný ádetterimizden qalyptasatynyn baıqaımyz.
Al endi, mine, biz daǵdarystan keıingi naryqtyń qandaı bolatynynyń sheshimine jaqyn keldik.
Eger barlyq BAQ ókilderi men álem elderi bılikteriniń qandaı dúrbeleń salǵanyn eskersek, adamzattyń negizgi basym sezimi qorqynysh bolyp turǵanyn kóremiz. Bul qorqynysh kelesideı sezimderdi týǵyzdy: birinshi, barlyq buryn ornaǵan aınymas aqıqatqa degen tereń senimsizdik. Ekinshi, óziniń ekonomıkalyq jaǵdaıyna qatysty úreı. Úshinshi, ómirlik qundylyqtar men shynaıy qajettilikterdi túsiný. Qorqynyshtyń áserinen bizdiń tańdaýymyz (basymdylyqtar), talǵamymyz, tutyný ádetterimiz ózgerip jatyr.
Endeshe, osyny túsine otyryp, suranys, ıakı ekonomıkada oryn alatyn ózgeristerdiń úlgisin qurastyra alamyz.
Koronavırýs nemese bıologııalyq daǵdarys dep ataýǵa bolatyn dúnıe qorshaǵan álemdi qabyldaý qabiletimizdi ózgertti. Eger buryn jahandyq apattar boıynsha kún tártibindegi másele jahandyq jylyný bolsa, qazir jalpy adamzattyq qaýip bar, ol – indet.
Onyń biz úshin mıf sekildi, alysta bolyp kóringen jahandyq jylynýdan aıyrmashylyǵy – ol árqaısysymyzdyń úıimizge jaqyn kelip, janymyzǵa qatty batýy. Adamdar ózderin qazirgideı esh ýaqytta dál osylaı qorǵansyz, álsiz sezinbegen. Qoryta aıtqanda, suranystyń orta jáne qysqa merzimdi tutyný taýarlaryna yǵysýy ábden múmkin. Adamdar derbestik, ekonomıkalyq táýelsizdikti arttyrýdy qalaıtyn bolady. Daǵdaryspen kúres baǵytynda memleketter kóptep aqsha shyǵaryp jatqanyn kórgen halyq artynsha qarqyndy ınflıaııa keletinin túsine bastaıdy. Osydan kelip uzaq merzimdi josparlaý men uzaq merzimdi qor jınaýdyń bos áýreshilik pen qur qııal ekeni kelip shyǵady. Meniń boljamym boıynsha aqsha jınaý deńgeıi tómendeıdi, altyn men shynaıy qundylyqtarǵa suranys arta bastaıdy. Azyq-túlik sektory, alǵashqy qajettilik taýarlary, medıına, kólik jáne logıstıka, onlaın oıyn-saýyq jáne bilim berý qyzmetteri, bıznes sheshimderge arnalǵan onlaın platformalar, jergilikti týroperatorlar kompanııalarynyń akııalary ósedi, frılanserler men úıden jumys jasaıtyn adamdar sany artady. Endeshe, shash qııýshylar, kosmetıkalyq jáne massaj jasaý kabınetterine jáne t.s.s. degen suranys azaıady. Sándi kıimge de suranys azaıady (Sebebi, úıde syrtqy kelbet mańyzdy emes). Ortalyqtaǵy jyljymaıtyn múliktiń baǵasy túsip, qala sheti nemese, tipti, qala syrtyndaǵy jyljymaıtyn múlik baǵasy artady.
Óıtkeni, budan bylaı ofıske barar jolǵa ýaqyt ketirýdiń qajeti joq, oǵan qosa, ol jerde úı de arzan, ekologııa jaqsyraq, jáne de kerek bolǵan jaǵdaıda, óz baqshań men jerqoımań bolady. Karantın kóp adamǵa jeke menshik úıdiń artyqshylyǵyn anyq kórsetti dep oılaımyn.
Eger bul daǵdarys bizdiń talǵamymyzǵa qalaı áser etetinin taldaıtyn bolsaq, onda biz alǵashqy orynǵa qolaılylyq, fýnkıonaldylyq, senimdilik shyǵatynyn kóremiz.
Syrtqy kelbet pen ponttar keıinge sheginedi. Sondyqtan, men atalǵan krıterıılerge saı, oıǵa qonymdy baǵasy bar sapaly taýarlarǵa suranys artady dep kútemin. Endigi jerde eshkim aqshasyn aýaǵa shashpaıdy.
Bul daǵdarys bizdiń ádetterimizdi qalaı ózgertedi? Birinshiden, halyq qashyqtan basqarylatyn tranzakııalardyń barlyq túrlerin qoldanatyn bolady, óıtkeni, osyǵan deıin barlyǵy ınternet tranzakııalardan qorqatyn, olarǵa senbeıtin, qoldanýǵa erinetin. Qazir bul qorqynysh seıildi. Ekinshiden, adamdar jolǵa ýaqyt ketirgenshe, kerek dúnıeni úıge tapsyrys berý arqyly alýdyń tıimdiligin túsindi. Úshinshiden, onlaın tártibinde kóńil kóterer dúnıe kóp bolmasa, az emes eken. Tórtinshiden, ınternet elektr qýaty, jylý, kanalızaııa sııaqty ınfraqurylymdyq qajettilikke aınalady.
Jalpy, suranys, óz kezeginde naryq durys ómir saltyna, qolaılylyqqa, fýnkıonaldylyqqa, artyq qorǵa bet burady jáne adamdardyń jıyny, aqsha jınaý, qajetsiz dúnıelerden alshaqtaıdy. Al eń bastysy, adamdar óz ómirlerin qııalyndaǵy keıipte emes, qazirgi shynaıy qalpynda baǵalaı bastaıdy.
Alla bizdiń adasqanymyzdy kórgen kezde qaıtyp durys jol tabý úshin daǵdarystardy jiberedi.
Saıyp kelgende, biz osy qarapaıym aqıqatty túsinemiz dep úmittenemin.
Marǵulan Seısembaıdyń jelidegi jazbasynan
