Qazaqtan şyqqan tūŋǧyş temırjol injenerı

1606
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2025/05/img_9064-960x500.jpeg?token=3c002ce2f652108fda36074f514510ea

Bügın — Alaş qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı, tarihşy-ǧalym, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş temırjol injenerı Mūhamedjan Tynyşbaiūlynyŋ tuǧan künı, dep habarlaidy «Adyrna» tılşısı.

Ol 1879 jyly 12 mamyrda būrynǧy Jetısu oblysy Lepsı uezı, Maqanşy-Sadyr bolysyndaǧy Jylandy tauynyŋ bauraiynda Äldekeūly Tynyşbaidyŋ otbasynda düniege kelgen. 1890 jyly 14 tamyzda Vernyi qalasyndaǧy Erler gimnaziiasyna oquǧa qabyldanǧan.

1900 jyly gimnaziiany üzdık aiaqtap, imperator I Aleksandr atyndaǧy Jol qatynasy injenerlerı korpusy institutynyŋ studentı atanady.

1900–1906 jj. Sankt-Peterburgtaǧy Jol qatynasy injenerlerı korpusy institutynyŋ studenti bolyp jürgen kezınde türli tarihi jaǧdailardyŋ kuäsi boldy. Būl jyldarda (1900–1906 jj.) monarhiialyq bilikke qarsy saiasi, äleumettik-ekonomikalyq talaptaǧy narazylyqtardyŋ, halyq tolqularynyŋ jandanuymen erekşelenedi. Osy körinisterdiŋ barlyǧy jas studentke öz därejesinde äser etip, ony tolǧandyrǧan qalyŋ oidyŋ jauabynyŋ tabyluyna, birtindep qoǧamdyq-saiasi közqarasynyŋ qalyptasa bastauyna jol aşty.

Student şaǧynda baspasöz betterinde otarlyq bilikti aiausyz synaityn uytty maqalalar jazyp, el işinde ükimetke qarsy ügit-nasihat jūmystaryn jürgizumen ainalysty. Sonymen birge patşa biligine oppozisiiadaǧy orystyŋ türli partiialaryna (konstitusiialyq-demokratiialyq jäne sosialist-revoliusionerler partiialary), türikşil jäne mūsylmandyq qozǧalystarǧa da qatysady. Onyŋ osy kezde jazylǧan ataqty «Qyrǧyzdar jäne azattyq qozǧalys» degen baiandama-maqalasy imperiia jandarmeriiasynyŋ soŋyna tyŋşy qoiuyna äkeldı. 1907 jyly Jetısu oblysynyŋ mūsylman halqy atynan II Memlekettık Dumaǧa sailanuy, onyŋ sol kezeŋde-aq halyq aldyndaǧy bedelı men senımge ie bolǧanyn körsetedı.

Mūhamedjan Tynyşbaiūly elge adal qyzmet etudegı kelesı qyzmetı — 1916–1917 jyldardyŋ enşisine jatady. 1916 jylǧy 25 mausym jarlyǧyna qarsy şyqqan halyq köterilisiniŋ saldaryn (Jetisu oblysyndaǧy qazaq-qyrǧyzǧa jasalǧan qandy qyrǧyn, halyqtyŋ bosqyndyqqa ūşyrap, būrynǧy jūpyny küilerinen de airyluy jäne t. b.) küni būryn-aq boljap, köterilisti boldyrmauǧa tyrysty. Ol küşi basym imperiialyq bilikke qarsy şyǧudyŋ, qarusyz halyqqa tek qaiǧy-qasiret äkeletinin aldyn-ala tüsinip, eldi sabyrǧa şaqyrǧan «Qazaq» gazeti töŋiregindegi ziialylarmen bir pikirde boldy. Keiin osy köterilistiŋ zardabyn joiu isimen ainalysty.

Aqpan töŋkerısıne deiın qairatker özınıŋ temır jol injenerı mamandyǧy boiynşa Orta Aziiada, Jetısu oblysynda bıraz jyl qyzmet etedı.

1917 jylǧy Aqpan töŋkerısınen özge qazaq ziialylary siiaqty ol da ülken ümıt kütken edı. Sondyqtan da ol būl kezde bel şeşe qyzmet etıp, qoǧamdyq-saiasi qairatker retınde tez tanylady. Ol 1917 jyldyŋ aqpanynda düniege kelgen Uaqytşa Ükimettiŋ Türkistan Komiteti qūramyna müşe bolyp, halyqtyŋ tragediiasyn şeşuge barynşa atsalysty.

M.Tynyşbaiūlynyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetiniŋ kelesi bir öte maŋyzdy kezeŋi — Alaşorda ükimeti tarihynan tabylady. 1917 jyldyŋ soŋyna taman Reseidegı bilıktıŋ daǧdarysy men anarhiiaǧa ūşyrauy Alaş ziialylarynyŋ ūlttyq avtonomiia mäselesın köteruıne yqpal etedı. Biraq bastalyp ketken azamat soǧysy būl şeşimniŋ oryndaluyna qolaily jaǧdai tuǧyza qoiǧan joq. Soǧan qaramastan, Alaşorda ükımetı būrynǧy imperiia metropoliiasy men otar aimaqtarynda paida bolǧan türlı saiasi bilık qūrylymdarymen kelıssözder jürgızıp, qazaq müddesın qozǧauǧa ūmtyldy.

M.Tynyşbaiūly belsendı müşesı bolǧan ūlt avtonomiiasynyŋ kösemderı, eŋ aldymen halyqtyŋ amandyǧyn, bütindigin saqtauǧa tyrysty.

1917 jyly qazan aiynda Tomsk qalasynda ötken Jalpysıbır sezıne özge alaş qairatkerlerımen bırge qatysyp, Sıbır keŋesınıŋ qūramyna engızıledı. Sol jyly jeltoqsanda ötken Jalpyqazaq sezınde Alaşorda ükımetınıŋ müşelıgıne sailanyp, keiın Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasynyŋ orynbasary retınde köptegen zaŋ aktılerıne qol qoiady.

1911-1918 jyldary temırjoldyŋ Ursatev-Ändıjan bölımşesınde bastyq, bas injener qyzmetterın atqardy. Odan keiın Jetısu temırjol bölımşesınıŋ Arys-Äulieata qūrylysyn basqardy.

1917 jyly şıldede ötken Jalpyqazaq sezınde Jetısu oblysynan Bükılreseilık Qūryltai jinalysyna deputattyqqa ūsynylady.

1917 jylǧy jeltoqsan aiynda jariialanǧan Alaş avtonomiiasy ükımetınıŋ on bes müşesınıŋ bırı bolady, «Alaş avtonomiiasy aumaǧyndaǧy uaqytşa jer paidalanu turaly Erejenıŋ» jobasyn qabyldauǧa qatysady.

1918 jyly bükıltürkıstandyq IV mūsylmandar sezıne qatysyp, onda jariialanǧan Türkıstan («Qoqan») avtonomiiasynyŋ premer-ministrı bolyp sailanady.

1919 jyly Bükılodaqtyq Atqaru komitetı bürynǧy alaşordalyqtarǧa keşırım jariialaǧannan keiın, ol Türkıstan ölkesınıŋ Semei halyq aǧartu komissariatynda jauapty qyzmetter atqarady.

1924 jyldan bastap qazırgı Abai atyndaǧy QazŪPUde oqytuşy boldy.

M. Tynyşbaiūly qatarly ziialylar keŋestik biliktiŋ qaişylyqqa toly quǧyn-sürgin saiasaty jyldarynda, el müddesıne adaldyqtarynan tittei de jaŋylǧan joq. Mūhamedjan Tynyşbaiūly injenerlık käsıbın jalǧastyryp, aǧartuşylyq jäne zertteuşılık jūmystarmen qosa ainalysty. Taşkent qalasynda ornalasqan Qazaq Halyq Aǧartu institutynda türkı-moŋǧol tarihynan därıs oqyp, fizika, matematika pänderınen sabaq berumen ainalysady.

Fylymi eŋbekteri arasynda qazaq halqynyŋ etnikalyq jäne saiasi tarihyna arnalǧan zertteulerı — «Qyrǧyz-qazaq rularynyŋ şejıresı», «Qyrǧyz-qazaqtardyŋ şyǧu tegı», «Qazaq handyǧynyŋ qūryluy», «Qyrǧyz-qazaqtar 17–18 ǧasyrlarda», «Aqtaban şūbyryndy» jäne t. b. kökeikestılıgımen maŋyzy zor sanalady. Būl eŋbekterdıŋ tarihi-ǧylymi qūndylyǧyn bügıngı täuelsız elımızdıŋ tarihi şejıresınen kezdestıruge bolar edı.

Mūhamedjan Tynyşbaiūly käsibi qyzmetinde Jetisu jol qūrylysy, Qyzylorda, Almaty qalalary säulet-ǧimarat nysandaryn jobalau jäne salu, «Türkistan-Sibir» temir jolyn tūrǧyzu tärızdı ırı tehnikalyq tuyndylaryn qaldyryp ülgerdı. Äsırese tūŋǧyş qazaq injenerınıŋ ataqty «Türkistan-Sibir» temir jolyn saludaǧy eŋbegi ölşeusiz. Qazaqstannyŋ kölık jäne kommunikasiia äleuetın qalyptastyruda Mūhamedjan Tynyşbaiūly köşbasşy boldy.

Keŋes ükımetı Alaş ziialylarynyŋ ıs-äreketterın jıtı nazarda ūstap, 1937–1938 jyldary jappai jazalauǧa ūşyratty. M. Tynyşbaiūly 1930 jyldyŋ 3 tamyzynda keŋes bilıgı tarapynan saiasi quǧyndauǧa tüstı.

Ol bes jylǧa sottalyp, Voronejge bes jylǧa jer audarylady.1933-1937 jyldary ol aidauda jürgenınde Moskva-Donbas temır jol qūrylysynda jūmys ısteidı.

M.Tynyşbaiūly auyryp, elge oralǧanymen 1937 jyly qaraşa aiynda qaita tūtqyndalady da, 1937 jyly Taşkent türmesınde «Halyq jauy» degen jeleumen atylady.

1959 jyldyŋ 29-qyrküiegınde Mūhametjan Tynyşbaiūly Qazaq KSR-sy Joǧarǧy sotynyŋ, keiın 1970 jyly KSRO prokuraturasy men Türkıstan äskeri okrugynyŋ prokurorynyŋ şeşımımen aqtalyp şyqty.

Mūhamedjan Tynyşbaiūlyna qatysty tarihi qūjattar men derekter elımızde, TMD elderı qalalarynyŋ (Mäskeu, Peterburg, Samara, Ufa, Tom, Qazan, Taşkent, Qoqand, Aşǧabad jäne t. b.) mūraǧat qorlarynda jäne alys şetelderde türlı resmi-qoǧamdyq mekemeler men jeke kolleksionerlerdıŋ qorlaryna şoǧyrlanǧan.

Pıkırler