Toqsanynshy jyldar – táýelsizdikke endi qol jetkizgen elimiz úshin erekshe kezeń. Sol jyldarda qazaq televızııasy da jańa betburystar men ózgeristerdiń jolyna tústi. Ulttyq sana-sezimdi qalyptastyrý, halyqty ortaq ıdeıa tóńireginde uıystyrý isinde kógildir ekran basty ról atqardy.
Mine, osy bir qıyn da jaýapty kezeńde qazaq televızııasynyń kóshbasynda turyp, onyń damýyna súbeli úles qosqan tarlanbozdardyń biri Arman Sqabyluly – búginde alpystyń asqaryna shyqqan belgili jýrnalıst, telejúrgizýshi, prodıýser jáne shyǵarmashylyq tulǵa.
- Siz jýrnalıstıka salasynda jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt eńbek etip kelesiz. Osy jyldar ishinde halyqqa eń mańyzdy dep sanaǵan qandaı máselelerdi jetkizdińiz?
- Jýrnalıstik ǵumyrda ártúrli taqyryptardy kóterdik qoı. Sonyń ishinde eń eleýlisi dep Táýelsizdik ala salǵan tusta munaı salasyna, máselelerine arnalǵan tuńǵysh baǵdarlamany Habar arnasynda jasaǵanmyn. "Jeti kún" baǵdarlamasy boldy. Sol jerde asta-tókte jer astynan shyǵyp jatqan munaıdyń máseleleri, oǵan kelgen sheteldikter, bolashaq urpaqqa onyń qandaı paıdasy bolýy múmkin, ózimizge qanshalyqty salyq túsetinin zerttegenbiz. Jańadan bári bastalyp jatqan kezeń ǵoı. Sol kezde munaıǵa qatysty máseleler kóterilgen. Mysaly, sol kezde Qazaqstannyń ózinde ulttyq munaı kompanııasy bolýy kerek degen másele kóterildi. Odan keıin qazir dúrkirep turǵan Qazaq Oil kompanııasy bar. Men óz baǵdarlamamda "sondaı ulttyq kompanııaǵa Kazakh Oil degen at qoıý kerek shyǵar" dep másele kótergenmin. Onyń bári arhıvte tur. Keıin 1-2 jyldan soń ulttyq kompanııa quryldy. Ataýy da solaı boldy. Onyń bári aspannan alynǵan nárse emes. Sol elge qajetti másele boldy dep oılaımyn.
Ekinshi máseleni eshkimge aıta bermeımin negizi. Bul týǵan jerge degen patrıottyq paryzym bolýy kerek. Ózderińizge belgili, 1990 jyldardyń basynda úkimettiń solaqaı buıryqtarymen kóp aýdan, aýyldar jabylyp qaldy. Sonyń ishinde meniń týǵan jerim Narynqol aýdany jabylyp, Kegen aýdanyna qosyldy. Shekaranyń tusy bos qalǵan. Halqymyz Almatyǵa kóshýge asyqty. Jaryq joq, kempir-shaldar ǵana qalyp qaldy. "Jeti kún" baǵdarlamasyn júrgizip júrgende túsirilim tobyn sol aýylǵa alyp bardyq. Aýyl aqsaqaldaryn sóıletip, bir sıýjet jasaǵanymyz bar. Osy taqyrypty másele etip kótergenbiz. Artynsha sógis aldym, taıaq jedim. "Bul qalaı shyqty?" dep oılady. Biraq, eńbegimiz dalaǵa ketpedi. Osyndaı máselelerdi kótergenbiz.
- Arman aǵa, 60 jyldyq ǵumyr belesinde "osy bir eńbegim ómirimniń basty týyndysy" dep erekshe ataýǵa turarlyq dúnıeńiz qaısy?
- "Janym meniń" degen serıaldy túsirgenmin. Ómirimniń týyndysy dep qazir sony aıta alamyn. Negizinen "Janym meniń" feısbýkte jazǵan posttan bastalǵan. Odan keıin ol bólek shyǵarma boldy. Odan telearnadan usynys tústi. Ol kezde "Qazaqstan" telearnasyn Erlan Qarın basqaryp turǵan kez bolatyn. Erekeńe múmkindik bergeni úshin raqmet. Endi serıaldy birinshi kýrstaǵy mahabbat jaıynda ǵoı. Serıal shynymen de 80-jyldary stýdent bolǵan kisilerdiń sezimin tebiretken sııaqty. Ol serıaldy bári jaqsy qarsy aldy. Odan soń qazirgi jastar áli kúnge deıin serıal týraly suraqtaryn qoıady. "Ol qyz qazir qaıda eken?" "Qyzdy taba aldyńyz ba?" dep surap jatady. Jalpy jýrnalıstıka fakýltetinde jyl saıyn abıtýrıent bolyp túsken stýdentterge de QazUÝ-da jýrfak týraly týyndy, 5 jataqhana týraly týyndy bar dep aıtyp jatady eken.
Júrgen jerdiń bárinde "Jeti kúndi júrgizgen soń", "Ókpelemeshi" atty kitabymmen tanymalmyn dep oılaıtynmyn. Biraq, keıingi kezde baıqaǵanymdaı, Arman degen – "Janym meniń" degen sııaqty bolyp ketken eken. 60 jasqa kelip jatyrmyz. QazUÝ taǵy kezdesýge shaqyryp jatyr. Ol kezde de serıal týraly suraqtar qoıylatyn shyǵar dep oılaımyn.
- Jýrnalıstıkada kezdesken eń kúrdeli kásibı qıyndyq qandaı boldy? Ony qalaı eńserdińiz?
- Sherhan Murtaza aǵamyzdyń aıtqany bar ǵoı, "Jýrnalıstiń arqalaǵany – altyn, jegeni – jantaq" deıdi. Negizi úlken aýyrtpalyq moınymyzda. Onyń nátıjesi jýrnalıst qalaǵandaı emes. Ol aılyq máselesi, turmystyq jaǵdaı, úı bolsyn. Qalaı bolsa da "jýrnalıster keremet turady" dep salystyryp jatady. Olaı aıtýǵa bolmaıdy. Bizdiń elimizdegi shyndyq osyndaı. Al endi meniń jýrnalıstıkadaǵy oqýdy bitirip, jańadan jumysqa kiriskenim. 90-jyldardyń basyna dóp keldi. Ol kezde gazet-jýrnaldyń bári jabylyp, telearnada toqyraý, aılyq degen 5-6 aıda bir beriletin. Sondaı aýmaly-tókpeli kezeń boldy. Kóptegen jastar jýrnalıstıkaǵa shydamady, tastap ketti. Qazir de jýrnalıster "úı kezegine qoımaıdy" dep renjip jatady.
Búginginiń qıyndyǵy baıaǵymen salystyrǵanda túk emes. Meniń jeke kózqarasym, jýrnalıstıkada ólermen adamdar ǵana qalady. Óz aıtqanynan qaıtpaıtyn, maqsatyn sońyna deıin jetkizetin, ash bolsyn, jalańash bolsyn, qalaı bolǵanda da jýrnalıstıkany tastamaǵan adamdar qazir jaman ómir súrip jatqan joq.
Bul mamandyqtyń qıyndyǵy jetedi, biraq shydaý kerek. Men óz balam men nemerelerimniń jýrnalıstıkaǵa túskenin qalamap edim. Biraq bir nemerem jýrnalıstıkaǵa tústi.
- Búginde jýrnalıstıka «toqyraý zamanyn» bastan ótkerip jatyr dep aıta alamyz ba? Tájirıbeli jýrnalıst retinde qandaı pikir bildiresiz?
- Bul qazir týyndap otyrǵan másele emes. Osydan on shaqty jyl buryn kóterilgen másele. Telearnada kásibı jýrnalıster jumys isteýi kerek dep aıtqanbyz. Basshylyqtyń beretin jaýaptary "Reıtıng kerek" boldy. Bir ánshi, bıshi beti jyltyrap shyqsa, halyq sony kóredi dep oılady. Al halyq búgin beti jyltyraǵannan da jalyqqan. Búgin ánshiniń áıeli, ekinshi áıelderi de telearnaǵa shyǵyp jatyr. Telearnadan qasıet ketti.
Ótkende bir sumdyq boldy. Baýyrjan Momyshulynyń sýretinen basyn kesip tastap, ornyna ázilkesh Qabatovtyń áıeli tur. Ony 4 jyl jýrnalıstıkada oqyǵan, ustazdan tálim alǵan adam bolsa, baǵdarlamany olaı uıymdastyrmaýshy edi. Ózimiz jýrnalıstıka etıkasy dep aıtamyz. Qazir jýrnalıst, bloger kim, sony anyqtaý kerek. Sebebi bári jýrnalıst sııaqty.
Baspasóz týraly zań qabyldanatyn kezde men de aıtqanmyn. "Mass medıaǵa bárin kirgizińder de, bárine talap qoıyńdar" dep aıttym. Bloger de tirkelsin, saýalyna arnaıy jaýap alyp qana jazatyn nársesin jazsyn. Qazir kópshilik "bir derekten, bizdiń derekkózdiń málimetinshe" dep beredi. Baıǵus jýrnalısterge "akkredıtaııa, saýal jolda, sonyń jaýabymen jaz" dep jatady. Ol durys emes.
Jýrnalıstıkanyń toqyraý zamany ótti dep oılaımyn. Ol negizinen 2010 jyldary bastaldy. Ásirese jýrnalıstıka, televıdenıede túsirilgendi tańerteń túsirip, tek keshke beredi. Al áleýmettik jelide birden salady. Sol zamanda qıyn boldy. "Gazet te, TV da kerek emes" degen pikir aıtyldy. Men toqyraý dep sony aıtar edim. Jabylatyn redakııa jabyldy, gazetter saıtqa aınaldy. Qazir meniń oıymsha, bári baǵytyn anyqtady. Qazaq tildi kontenttiń bedeli de óte joǵary.
- Qazaq jýrnalıstıkasynyń damýy úshin áli de qandaı tyń taqyryptar men jańashyl ıdeıalardy qolǵa alý kerek dep oılaısyz?
- Qazaq tildi baspasózge salalyq jýrnalıster kerek. Jańadan saıttar ashylyp jatyr, jasandy ıntellekt shyǵyp jatyr. Qazir jýrnalısterdiń bári jalpy jýrnalıstıkada turaqtap tur. Salalyq jýrnalıstıkanyń alǵashqy qarlyǵashtary Aıbar Oljaı, Ásııa Baqdaýlet syndy jýrnalıster bar. Bank salasyn, kıno salasyn shemishkeshe shaǵady. Gazet pen saıtta da salalyq jýrnalıster isteýi kerek. Eger sen óz salańdy ózgeden artyq bilseń, jazǵanyń da qysqa, basqadan erekshelenip turady. Osy máseleni jaqsylap kóterý kerek, qolǵa alý qajet.
- Jastar sizdi kásibı jýrnalıst qana emes, rýhanı tulǵa retinde de qurmetteıdi. Búgingi jas jýrnalısterge qandaı keńes berer edińiz?
- Jýrnalıstıkadaǵy jolymyzda bir ǵana nárseni túsindim: jaqsy jýrnalıst bolý úshin kóp oqý kerek. Men salalyq jýrnalıstıka dedim ǵoı. Sol salada kitapty kóp oqý kerek. Jýrnalısterimizdiń tildik baılyǵy onsha emes. Bizdiń kezimizde radıo, TV salasynda isteý úshin gazette jumys istep kórgen durys bolatyn. Sebebi gazet jýrnalıstıkaǵa tóseıdi. Qazir gazet te qalmady dep aıtýǵa bolady. Qazaqtyń tili óte baı.
Odan keıin az ǵana stılde jazylǵan materıaldan qatelikterdi kórgende qarnymyz ashady. Kóbirek oqý kerek dep aıtar edim. Eń bastysy, sóz basynda da aıttym, jýrnalıstıka – óte qıyn mamandyq. Kóp oqyp, eńbektený kerek. Bizdiń kezimizde Taýman Amandosov ustazymyz boldy. Ol kisi jýrnalıstıkaǵa qyzdardyń túskenin qalamaıtyn. Qazir bári kerisinshe dep aıta alamyz.
- Suhbat bergenińizge raqmet! Tól merekeńiz qutty bolsyn!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
