1917 jyldyń 5 men 13 jeltoqsan aralyǵynda Orynbor qalasynda II jalpyqazaq sezi ótti. Atalǵash quryltaıda Alashorda úkimeti qurylyp, onyń tóraǵasy bolyp Álıhan Bókeıhan saılandy. Premer-mınıstr Alash partııasynyń baǵdarlamasynda memleket pen din isin bólip, biriniń isine ekinshisi aralaspaýy kerek degen ustanymda boldy.
DIN JÁNE MEMLEKETTIK USTANYM
Álıhan Bókeıhannyń Kadet (Konstıtýııalyq demokratııa) partııasynan shyǵýyna birneshe sebep boldy. Solardyń ishindegi eń negizgi másele dinı erkindikke baılanysty ekeni aıtylady. Tarıhshy Mámbet Qoıgeldi Bókeıhanov tek zaıyrly memleket qana ǵylym, bilim jolynda damı alady dep eseptegenin aıtady.
- 1917 jyly Orynborda shilde aıynda I Jalpyqazaq sezi ótti. Atalǵan sezge qatysqan azamattar oǵan suraq qoıdy. «Siz kadet partııasynyń múshesisiz. «Alash» partııasyn quramyn deısiz. Eki qaıyqta qalaı otyrasyz?» deıdi. Sonda Álekeń «Men kadet partııasynan shyǵamyn. Óıtkeni, biz «Alash» partııasyn quramyz» dep sheshim qabyldadyq. Kadet partııasynyń jerge, dinge, memlekettilikke baılanysty ustanymy bizdiń múddemizge sáıkes kelmeıdi»,- dep jaýap beredi. Ol din memleketten bólek bolý kerek deıdi. «Din adamdaryna memleket jalaqy tóleýge tıis emes. Eger din adamdaryna memleket jalaqy tólese, olar táýelsiz bola almaıdy, táýelsiz oı qoryta almaıdy. Eger biz memleket qursaq, dinniń memleketten bólek bolǵanyn qalaımyz» dedi. Bul – dinı ustanymdaǵy memleket emes, zaıyrly memleket quramyz degen sóz. Bókeıhanov tek zaıyrly memleket qana ǵylym, bilim jolynda damý bolady. Al din basymdyq alsa, bilim men ǵylymǵa kedergi jasalady. Ol osyny jaqsy túsindi. Sondyqtan da «Din memleketten bólek bolsyn» dedi. Biz musylman elderindegi dindi memlekettik ustanymǵa aınaldyrǵan elderdiń utylǵanyn kórip otyrmyz ǵoı, - deıdi Mámbet Qoıgeldi.
«DIN ISIMEN BOMBA SATYP ALÝǴA BOLMAIDY»
Al dintanýshy Keńshilik Tyshqan Álıhan Bókeıhannyń din men memlekettik bólgeni óte oryndy ekenin aıtady. Sebebi ol qazir álemde din men memleket biriktirgenderdiń áreketi ońdy bolmady dep sanaıdy.
- Óıtkeni din isi memleket isinen bólek edi. Din moraldyq qundylyqtarǵa baılanysty qaǵıdattar jıyntyǵy bolǵannan keıin memlekettegi keı máselelerge sáıkes kelýi de, kelmeýi de múmkin. Ekinshiden, din isin memleket isinen bóletin sebebi, din isi degen – memlekettik múddege negizdelmeıdi. Dindegi qaǵıdattar memleketshildik máselesin kóp jaǵdaıda qarastyrmaıdy. Ulttyq memleket qurý úshin dinniń bólek bolǵany oryndy. Eger dindi memleket isine qoıatyn bolsańyz, memleket isi degen bolmaıdy, - deıdi ol.
Dintanýshynyń aıtýynsha, Álıhan Bókeıhannyń memleket isi din isinen bólek dep tapqanynyń bir sebebi: memlekettik basqarý júıesi – quqyqtyq júıe. Qazirgi qoǵamdyq qatynastar jáne memleketaralyq, ekonomıkalyq qatynastardyń barlyǵy quqyqpen retteledi.
- Al din isimen ony retteı alasyz ba? Retteı almaısyz. Qarý-jaraqty bir jerden satyp alý kerek bolsa, ony din isimen retteı alasyz ba? Din isimen bomba satyp alýǵa bolmaıdy. Beıkúná adamdardy óltirýi múmkin. Sonyń kesirinen, qarý-jaraqty ıgere almaǵandar keıin batystyń bodanyna aınalyp ketti. Qaıshy tustary kóp, memleket múddesine saı kelmeıtin tustary da kóp, moraldyq turǵydan memleket degen dúnıeni moıyndamaıtyn tustary da kóp, - deıdi ol.
«ISLAM DINI JAS BALANYŃ BAIPAǴY SEKILDI»
Álıhan Bókeıhannyń dinge baılanysty kózqarasyna sol zamannyń dinshilderi qatty narazylyq bildiredi. Tipti qoja-moldalar «olar – kápirdiń kápiri, dinsizderdiń dinsizi. Jolamandar, musylmandar, aıtqanyn almańdar, artynan ermeńder!» desken. Bul týraly «Saryarqa» gazeti «Álıhan «Islam dini jas balanyń baıpaǵy sekildi: bala kúndegi baıpaq ósken soń kııýge kelýshi me edi? Sol sekildi ıslam dini de óziniń zamanyndaǵy halyq úshin ǵana kelgen din. Bizge ol dinniń endi keregi joq», - deıdi-mys» dep jazady.
Atalǵan basylym Álıhan Bókeıhannyń aqtap bylaı dep taldaıdy: «Biz oılaımyz: Álıhan olaı dep aıtpasa kerek, áıtse de ıshekeńder qate uqqan-aý dep. Aıtpapty deıtinim mynaý: janym-aý, Álıhan ol sózdi aıtyp, sıez «ıá» degen bolsa, sıez: «Din týraly qazaq Orynbor múftıligine qarasyn» dep nege qaýly jasaıdy? Qazaqqa din ıslam keregi joq, ózimiz jańa din jasap beremiz, soǵan qarasyn» dep nege jasamaıdy, Bul bir. Ekinshi, qate uqty deıtinim: biz qulshylyq (ǵıbadat) týrasyndaǵy jumysty dinge qoıyp, tirshilik (amalııat) týrasyndaǵysyn zakonge salyp ólshegenimiz jón. Óıtkeni zakon turmyspen qatar ózgerip otyrady. Din ıslam yqtıqad penen ǵıbadat jaǵyn adamnyń óz aqylyna tapsyrǵan», - dep jazady aty-jóni kórsetilmegen maqala avtory.
«DINGE EMES – DINI FANATIZMGE QARSY»
Mámbet Qoıgeldi Álıhan Bókeıhannyń dinge qarsy emes, dinı fanatızmge qarsy ekenin, sebebi qoǵamǵa dinı fanatızm zııandy ekenin aıtady.
- Mysaly, biz qazir jańa turpattaǵy qazaq memleketin quryp jatyrmyz. Eger de biz dinniń eski, konservatıvti ustanymdarynda qalyp qoıatyn bolsaq, onda memleketimiz álsiz bolyp, aıyrylyp qalamyz. Dinge basymdyq berip, alǵa shyǵaryp otyrsaq, kádimgi ıslam memleketine aınalýymyz kerek qoı. Al qazirgi suranys – ony aıaqtaı almaıtyn nárse. Din memlekettiń nyǵaıýyna, kúsheıýine, onyń ekonomıka men mádenıetiniń damýyna súıenish bolýy kerek, tipti soǵan qyzmet etý kerek. Al din eger de memlekettik ustanymdarǵa kedergi bolsa, onda biz álsirep, utylamyz ǵoı. Meniń oıymsha, alashtyq ustanym – durys ustanym. Din memleketten bólek bolýy kerek. Biraq sonymen birge din ulttyq qundylyqtarǵa, ustanymdarǵa qarsy shyqpaı, memlekettiń damýyna qyzmet jasaýy kerek. Men solaı dep túsinemin jáne solaı bolýǵa tıis, - deıdi tarıhshy.
Al Keńshilik Tyshqan keıbir dindarlardyń logıkasyna tańqalatynyn aıtady.
- Mysaly, bir radıkal azamat maǵan «Men áıelimdi qyzǵanamyn, úıden shyǵarmaımyn» deıdi. Bul din isi eken. Sen áıelińdi jaýyp qoıýyń kerek, búrkeýiń kerek, bóten erkektiń nazary túspeý kerek, olarǵa kórinbeý kerek. Bul bizdiń qazaqtyń saltyna sáıkes kelmeıdi. Men odan «áıeliń bosana ma?» dedim, «ıá, bosanady» dedi. «Al ony kim bosandyryp alýy kerek?» desem, «Ony áıel dárigerler bosandyryp alýy kerek» deıdi. Men «Eger sen óz áıelińdi shyǵarmasań, taǵy bireý qyzyn syrtqa shyǵarmasa, áıel dárigerdiń oqýyn kim oqıdy? Qyzǵanaıyq, barlyǵymyz tyǵyp qoıaıyq. Erteń sizdiń áıelińiz shekara asqan kezde kedende tekseredi ǵoı. Sonda sizdiń áıelińizdi erkekter sıpalaı ma, áıelder me? Keden isin oqytpasań seniń áıelińdi kim tekseredi? Al eger sen áıelińdi ustazdyqqa jibermeseń, qyzyńdy kim oqytady?» dedim. Sol kezdiń ózinde alashtyqtar dindi jeleý etkenderdiń osyndaı máseleler týyndatatynyn túsingen, - deıdi dintanýshy.
Onyń aıtýynsha, saıyp kelgende din isi memleket isinen bólek degenniń ózi dindi tolyq joqqa shyǵarmaıdy.
- Bizdiń ár azamat preferenııalyq zaıyrlylyqta ómir súredi. Iaǵnı, Qudaı men quqyqtyń aldynda teń degendi qoldanyp otyr. Biraq memleket isine dinniń aralasýy degen durys bolmaıdy. Zaıyrlylyq prınıpteri álemniń ár memlekettinde ártúrli. Al bizdiń memlekettegi zaıyrlylyq dinge qatysty beıtaraptyq pozıııany ustanady, - deıdi ol.
Cerik Joldasbaı
«Adyrna»
