Bilikti ǵalym, tisqaqqan ınjener, kemeńger mıllıoner. «Siemens» korporaııasynyń negizin qalaýshy. «Elektrotehnıka» termıniniń avtory. Germanııanyń patrıoty. Qaıyrymdy meenat.
Verner fon Sımens 1816 jyly 13-jeltoqsanda Germanııanyń Ganover qalasynyń túbindegi Lenta eldimekeninde dúnıege keledi. Ol januıadaǵy aǵaıyndy on balanyń eń úlkeni boldy. Vernerdiń ákesi Hrıstıan Ferdınand pen anasy Elenora sharýa kisiler edi.
Verner Lıýbektegi gımnazııany támamdaǵan soń, ákesiniń aqylymen koroldiń gvardııa artıllerııasyna qujattaryn ótkizedi. Komıssııa músheleri 17 jasar jasóspirimniń talabyn qabyldamady, áıtkenmen oǵan Magdebýrgtegi ınjenerlik-artıllerııalyq ýchılıege baryp emtıhan tapsyrýǵa keńes beredi. Emtıhannan súrinbeı ótken Verner Sımens gımnazııa qabyrǵasynda asa jaqsy kórgen matematıka, hımııa, fızıka pánderin ýchılıede de yntyǵa oqydy. Ýchılıeniń ballıstıkalyq laboratorııasyndaǵy optıkalyq telegrafty, metall eritý sheberhanasyn, bý mashınalaryn, hımııalyq prıborlardy, gaz fonarlaryn kórgen Vernerdiń esi shyǵady. Ol áskerı bilim beretin oqý ornyndaǵy úsh jylynyń kóp bóligin osy laboratorııada ótkizdi. Ýchılıeden kishi leıtenant shenin alyp shyǵady.
Jas ofıer Verner fon Sımens
Verner fon Sımens 22 jasqa tolǵanda tabys tabýdyń jolyn izdep, ónertapqyshtyqpen shuǵyldanady. Jeńil oıyn-saýyqtan basyn alyp qashyp, bos ýaqytynyń barlyǵyn artıllerııa ustahanasynda ótkizetin. Ol úshin saýyq-saırannan bas tartý esh qıyn emes edi, temir-tersekterdiń ortasy Vernerdiń jan dúnıesine áldeqaıda jaqyn bolatyn. Alaıda sol jyly janjaldasyp dýelge shyqqan eki joldasynyń ortasynda sekýndant bolǵany úshin abaqtyǵa jabylady.
Abaqtyda ótkizgen az ýaqytynda alǵashqy tehnıkalyq jańalyǵyn daıar qylady. Metaldardy altynmen jáne kúmispen galvanıkalyq qaptaý ádisin jetildiredi. Ol zamanda óndiriste temir men qolaǵa altyn jalatý adamnyń densaýlyǵyna óte qaýipti edi. Altyndy synappen aralastyryp, amalgamaǵa (qospaǵa) aınaldyratyn. Temirge osy amalgamany jalatqan soń, synapty bý ǵyp ushyryp jiberý úshin, ony otqa qyzdyrady. Synaptyń býy talaı jumysshylardy ajal qushtyryp, kóbin aýrý qylatyn. 1838-1841 jyldary Sankt-Peterbýrgtaǵy Isaakıevskıı shirkeýiniń kúmbezin altyndaý kezinde synaptyń býynan 60 adam kóz jumǵan. Al Sımenstiń 1842 jyly túrmede ashqan jańalyǵy osy orasan kemshilikti joıýǵa baǵyttalǵan. Oniki elektrolıdtegi elektrodtardan tok ótken kezde oryn alatyn elektrohımııalyq totyqtandyrý jáne qalpyna keltirý proesteriniń jıyntyǵy dep atalatyn elektrolızdik jańalyq edi. Verner ofıer shenindegi adam bolǵandyqtan, oǵan abaqtydaǵy az kúnde kóp keńshilik jasalady. Sonyń arqasynda jańalyǵyn inisi Vılgelm Sımenstiń qolyna beredi. Ol aǵasynyń eńbegin Anglııaǵa aparyp, 1500 fýnt sterlıngke satyp ótkizedi.
V.Sımens jetildirgen aıyryp-biriktirýshi telegraf
1845 jyly nemis «Fızıka qoǵamy» qurylyp, oǵan Verner fon Sımens te múshe bolady. Qoldanysta júrgen telegrafty jetildirýdi osynda qolǵa alady. Verner usynǵan apparat aıyryp-biriktirýshi telegraf dep ataldy. Onyń apparatynyń ereksheligi: apparat elektr qýaty arqyly basqaryldy jáne sınhrondy jumys istedi. Aǵashtan, qańyltyrdan, mys symnan, shaǵyn temirden qurastyrylǵan Sımenstiń telegrafy «Fızıka qoǵamynyń» taǵy bir múshesi Iogann Georg Galskti qatty qyzyqtyrdy. Ekeýi telegrafty daıyndaý maqsatynda 1847 jyly «Sımens jáne Galsk telegrafyn damytý jáne qurý uıymy» («Siemens & Halske») birlesken kásipornyn tirkeıdi. Verner fon Sımenstiń nemere aǵasy Iogan Georg Sımens olarǵa qarjylaı demeýshilik retinde 6842 taler beredi. Kásiporyn tek telegraf isimen emes, sonymen qatar medıınalyq elektr ındýktorlaryn, elektr quraldaryn, telegraf jelisin naızaǵaıdan qorǵaıtyn qurylǵylardy, elektr togyn qashyqtyqqa jiberetin rele jáne qońyraý ispettes farfor ızolıatorlaryn shyǵaryp otyrdy. Sondaı-aq jerasty kabelderin qorǵasynmen qaptaýdy usyndy.
Verner fon Sımenstiń dınamo-mashınasy
Sol zamanda Anglııa men Germanııa ındýstrııalyq básekede ómir súrip jatqan edi. Tehnıkalyq gegemonııaǵa ıe bolý úshin, eki memleket ǵalymdardyń jańalyǵyn únemi jiti nazarda ustap otyratyn. Germanııa úkimeti Verner fon Sımenstiń usynystaryna birden qyzyǵýshylyq tanytyp, Berlın men Frankfýrt-na-Maıne qalalarynyń arasyna telegraf júrgizýge qarjy bóledi. Sımens pen Galsktiń kásiporny tek telegraf symyn júrgizýmen aınalyspady, sonymen birge telegraf apparattaryn óndirýshi kásiporyn boldy. 1848 jyly Berlın – Frankfýrt-na-Maıne telegraf jelisin ornatyp bolǵannan keıin, kásiporyn damýynyń jańa kezeńi bastalady.
1849 jyly Frankfýrt qalasyndaǵy Áýlıe Pavel shirkeýinde Prýssııa koroli IV Frıdrıh Vılgelm saılaýdyń nátıjesinde Germanııa kaızeriniń murageri degen tıtýl ıelenedi. Saltanatty habar Berlınge telegraf arqyly sol mezette jetip, halyq korolge emes, adam balasynyń oıynyń ushqyrlyǵy ýaqyt pen keńistikti basyp ozǵanyna tańdaı qaǵady.
«Siemens & Halske» kásipornynyń kókjıegi keńip sala berdi. Telegraf symy Germanııanyń basqa aımaqtaryna da tartyldy. 1850 jyly «Siemens & Halske» kásipornynyń Londonnan jańa bólimshesi qurylyp, ony inisi Vılgelm Sımenstiń qaraýyna beredi. Sankt-Peterbýrg pen Máskeý aralyǵyna telegraf jelisin júrgizý úshin Reseıden de arnaıy bólimshe ashylyp, oǵan basshy etip, taǵy bir inisi Karl Sımensti taǵaıyndaıdy. Kompanııa tek eýropalyq naryqpen shektelip qalǵysy kelmedi. 1870 jyly uzyndyǵy 6600 mıldi quraıtyn London-Kalkýtta telegraf jelisi tartylady. Sóıtip, Anglııa men Úndistan arasyndaǵy habardyń júrý jyldamdyǵy bar-joǵy 20 mınýtqa ǵana teń boldy. Arada tórt jyl ótkende Irlandııa men AQSh-ty qosqan transatlantıkalyq jeli paıdalanýǵa beriledi.
Dınamo-mashınanyń arqasynda dúnıege kelgen eń alǵashqy trolleıbýs
Verner fon Sımenstiń eń tanymal isi – elektrodınamıka zańyn ashyp, dınamo-mashınany qurastyrýy edi. Bul dınamo-mashınanyń qundylyǵy sol – elektr qýatyn aýyr ónerkásipte qoldanýǵa múmkindik týdy. Budan keıin Sımenstiń jańalyǵy ónerkásiptiń barlyq salalaryna qoldanysqa enedi. «Siemens & Halske» kásiporny endi dınamo-mashınanyń arqasynda temir jol, tramvaı, lıft, trolleıbýs, metro jáne taǵy basqa transport túrlerin qurastyrýmen shuǵyldanady.
Verner tek mıllıoner, ónertapqysh emes, meıirimdi kásipker de bola bildi. 1860-1870 jyldar aralyǵynda qart adamdarǵa zeınetaqy, al eńbekqor jumysshylarǵa syıaqy taǵaıyndaıdy, zaýyttarynyń janynan dárigerlik pýnkt ashady, jumys ýaqytyn 8,5 saǵatqa deıin qysqartady. Ol kezdegi basqa kásiporyndar da jumys ýaqyty 10 saǵatqa teń edi.
Telegraf dáýiri aıaqtalyp, telefonnyń zamany bastalǵanda Verner fon Sımens oǵan qapa bolmady. Onyń kásiporny endi telefon kabelderin shyǵaryp, Berlın kóshelerine sym júrgizip, telefondar ornata bastady.
Verner fon Sımens jalǵyz adam asa úlken korporaııany basqara almaıtynyna kózi jetken kásipkerlerdiń biri edi. Oǵan bıliktegi, ǵylymdaǵy kóptegen adamdarmen seriktes bolýǵa týra keldi. 1887 jyly «Siemens & Halske» kompanııasyn akıonerlik qoǵamǵa aınaldyrady. Ol kezde «Siemens & Halske»-tiń kapıtaly 35 mıllıon nemis markasyna teń edi. Árıne, onyń edáýir bóligi Verner fon Sımenske tıesili boldy.
Dınamo-mashınanyń arqasynda dúnıege kelgen eń alǵashqy elektropoıyz
1890 jyly Sımens kásiporyn taǵdyryn balalary men inilerine tapsyryp, ózi basshylyqtan ketedi. Ol budan keıingi ýaqytta «Siemens & Halske»-tiń tynys-tirshiligine tek akıoner retinde ǵana aralasyp turady. 40 jyldyń ishinde onyń korporaııasy 3 adamdyq ustahanadan 5500 qyzmetker jumys isteıtin korporaııaǵa aınalady.
Sımenstiń ǵylymǵa qosqan taǵy bir eren erligi boldy: ol «elektrotehnıka» termınin ǵylymǵa engizedi. Oǵan deıin ǵylymda «elektrdiń qoldanbaly teorııasy» termıni paıdalanyp kelgen bolatyn.
Vernerdiń zamandasy, nemistiń bir geolog ǵalymy qazba jumystary kezinde ejelgi qus – arheoptrıkstiń sýreti taıǵa tańba basqandaı saqtalǵan tasty tabady. Geolog ǵalym kóne jádigerdi shetelge satqysy keledi. Germanııa jerinen tabylǵan murany syrtqa qımaǵan Sımens arheoptrıkstiń sýreti basylǵan tasty satyp alyp, Berlındegi jaratylystaný murajaıyna ótkizedi.
Verner fon Sımens 1892 jyly 6-jeltoqsanda Sharlottenbýrg qalasyndaǵy úıinde qaıtys bolady. Ol qaldyrǵan kásiporyn qazir «Siemens AG» degen atpen búkil álemge tanymal.
Túıin
Onore de Balzak aıtpaqshy «Bolamyn degen adam bolýy da múmkin, bolmaýy da múmkin. Al bolmaımyn degen adam eshqashan bolmaıdy». Bala jastan taýdaı talaptyń ıesi bolyp ósken Verner fon Sımenstiń bıik belesterdi baǵyndyrýy zańdylyq edi. Degenmen ol ózin kásipkerden góri, nemistiń patrıoty sanaǵan.
Aqan Birlik,
Adyrna ulttyq portaly
