Qazaqtar qyzdaryn qalyńmalsyz kúıeýge bermeıtini baıaǵydan belgili. Sovet bıligi kezinde qalyńmal týraly málimet úlken kemshilik túrinde nasıhattalǵandyqtan, qazaqtar qyzdaryn tek qalyńmal alyp baıý úshin ǵana kúıeýge beretin bolǵan degen kereǵar pikir qalyptasty.
Shyndyǵyna kelgende, olaı emes. Qalyńmal qyzdyń ata-anasyna qyzyn tárbıelep ósirgeni úshin usynylatyn syı. Qyzǵa beretin jasaýdyń baǵasy alynǵan qalyńmaldan kóp bolmasa, az bolmaıtyny osynyń dáleli.
Ótken ǵasyrlarda baı kisiler basqa aýyldardy kóp aralaıtyn bolǵan. Olar osylaısha ózderiniń jasy kámeletke jetken uldaryna qalyńdyq qaraıtyn. Bir sózben aıtqanda, bulaı etý, ósip kele jatqan jas urpaqqa degen qamqorlyq, laıyqty jup izdeý ádeti edi.
Ádette, qyzdy kúıeýge bermes buryn toıǵa deıingi daıyndyq: toıǵa deıingi, toı kezindegi jáne toıdan sońǵy, dep atalynatyn úsh kezeńnen turatyn. Ár kezeńniń ózindik ádet-ǵuryptyq erekshelikteri bolatyn. Mysaly, buǵan toıǵa deıingi kezeńde eki jaq arasyndaǵy kelisim-nıet, qudalyq jáne úılengenge deıingi kúıeý bala men qalyńdyq arasyndaǵy qatynas jatady.
Qyz alyp qashý qylmys
Degenmen, keı jigitter óz ǵashyǵyn ata-anasynyń erkinen tys alyp qashyp ketetin jaǵdaılar jıi oryn alyp otyrǵan. Biraq qyz alyp qashý ol kezderi rýaralyq úlken janjaldarǵa aparyp soǵatyn. Sebebi ol kezderi qyzdardy jas kezinen aıttyryp qoıatyn bolǵandyqtan, «basy bos» qyz ol kezde neken-saıaq bolatyn.
Keıde qyz alyp qashý ǵashyqtardyń ózara kelisimderi arqasynda júzege asatyn. Keıde qyzdy erkinen tys alyp qashý jaǵdaılary da oryn alyp otyrǵan. Kóbinese qyz alyp qashýdyń ózindik sebepteri qyzdyń ákesiniń qalyńmal mólsherine baılanysty ýádesin oryndamaýy, nemese jigittiń turmystyq jaǵdaıynyń qıynshylyqtaryna tireletin. Sonymen qatar, aıttyrylyp qoıǵan qyzdyń óz ǵashyǵymen qashyp ketetin jaǵdaılary da az bolmaǵan.
Aıttyrylǵan qyzdy alyp qashý – qazaqta qylmys sanalǵan. Alyp qashqan jigit aıttyrylǵan qyzdy qaıtarǵan jaǵdaıda eki ese mólsherde qalyń mal tóleıtin.
Qazaq qalyńmalsyz da qyz bergen
«Teńin tapsań tegin ber» – bul qazaq arasynda áli kúnge deıin jıi aıtylatyn naqyl sózderdiń biri. Qazaqtar osy bir ómir erejesin ustanyp, qyzdaryn qalyńmalsyz teńine beretin jaǵdaılar da kezdesip otyrǵan.
Osyndaı bir oqıǵany mýzyka zertteýshi Ahmet Qýanuly Juban «Ǵasyrlar pernesi» kitabynda baıandaıdy: «Halyq aýzynda Táttimbetke úsh atadan qosylatyn Begen degen kisi birde Qaraǵaı boıy jaılap otyrǵan Básentıinge (rý – B.O.) keledi. Jaqsy dombyrashy, ánshi Begen óziniń ónerimen Táttimbettiń jaqyny ekenin tanytqandaı bolady. Buǵan sebep – Begen Táttimbettiń kúılerin kóbirek tartady. Tyńdaýshylar aldynda Begenniń abyroıy arta túsedi. Olar birinen soń biri «Táttimbettiń kúıin tart» – dep Begendi qaýmalap otyryp alady. Ásirese, onyń «Táttimbettiń jaqyny edim» degen sózi burynǵydan da tyńdaýshylardyń nazaryn kóbirek aýdarady. «El maqtaǵan jigitti qyz jaqtaǵan» degendeı, sol aradaǵy bireýdiń qyzy Begenge ǵashyq bolyp qalady. Qyzdyń osy kúnge deıin «basy bos» bolýynyń nátıjesinde ata-anasy qyzdy Begenge berýge qarsy bolmaıdy. Olar qanshama maldy jaqsy kórse de, qazaq ádeti boıynsha bir jaǵynan qyzdy «malym» dep eseptep júrse de, Táttimbettiń jaqyny degen bir aýyz sóz úshin qalyńsyz berýge kónedi.
Óz sharalary ózderine jetetin qyzdyń áke-sheshesi kóptegen jasaýmen, artynyp tartynyp qyzdy uzatyp Begenniń aýylyna keledi. Biraq mundaıdy kútpegen aýyl olarǵa eshbir nazarlaryn aýdarmaıdy. Bir jaǵynan qazaqtyń ádeti boıynsha olar qalyńsyz qyzdy «arzan» dep oılap ta qalady. Qyzdyń áke-sheshesi Táttimbetke kisi jiberip, ózderiniń sálemin aıtady:
Qyzymdy berdim Begenge,
Qazanqap uly degenge.
Táttimbetteı seriniń,
Kúıin alyp kelgenge, –
deıdi.
Jasynda aqyn, ánshi bolǵan qyzdyń sheshesi osylaı bastap, óleńmen biraz jaılardy aıtyp tastaıdy. Táttimbettiń kúılerin aıdap kelgen maldan artyq kórgenin, bul aýyldyń da ejelden óner qýǵan aýyl ekendigin, qazaqsha aıtqanda «qutyla almaı otyrǵan qyz joq ekendigin» baıandaıdy. Bul oqıǵanyń túp-negizin endi túsingen Táttimbet aınalasynyń bárin jınap, úlken toı qylyp, oıyn ótkizip, qyzdyń áke-sheshesin kóptegen mal, dúnıemen qaıtarady. Olar Táttimbetke «aıtsa aıtqandaı-aq eken» dep qatty razy bolyp ketedi.
Meniń bári oqyǵan, bilimi tereń bolǵan arǵy babalarymnyń biri de osylaı úıli-barandy bolǵan eken. Birde solardyń biri jaǵdaıy jaqsy bir baıdyń úıinde qonaq bolypty. Babamnyń túrli kitaptardan jyr oqıtynyn bilgen úı ıesiniń ótinishi boıynsha, sol bir qonaqjaı shańyraqta tań atqansha halyq jyrlary oqylypty. Ertesine rıza bolǵan baı meniń babamdy birneshe kún qalyp jyr oqýyn ótinipti. Ol kezde kitap oqıtyn adamdar sırek bolǵan ǵoı. Oqý maqamy jurtqa óte unaǵan bolýy kerek, ertesine aýyl aqsaqaldary babama taǵy biraz ýaqyt aýylda qonaq bolyp, jyr oqyp berýin qalaıdy. Sonymen meniń babam úlken kisilerdiń qalaýyna qarsylyq tanytpaı sol aýylda birshama ýaqyt qalyp jurtshylyqtyń kóńilin ábden kóteripti. Osy kúnderdi baıdyń sulý qyzy men jyrshy jigit birin-biri unatyp qalady. Jastardyń arasynda ornaǵan jarastyq sezimdi búkil aýyl sezse kerek. Bul jaǵdaıdy qyzdyń ata-anasy da bilipti.
Sonymen qoshtasatyn kún jaqyndap, jolǵa shyǵarda úı ıesi meniń babamnyń ónerine rıza ekenin aıtyp rızashylyq bildiripti. Jigittiń óziniń qyzyn unatyp qalǵanyn da biletini týraly emeýrin tanytypty. Sodan soń qyzyna baqyt tileıtinin aıta kelip, eki jastyń qosylýyna qarsy emes ekenin, eshqandaı qalyń mal talap etpeıtinin aıtyp, jastarǵa aq batasyn beripti. Osylaısha meniń babam aýylyna basy ekeý bolyp, qalyńdyǵymen oralǵan eken».
Qazaq janynyń darhandyǵynyń kýási ispetti, qyzdy qalyńmalsyz teńine qosatyn osy bir sırek te bolsa, tarıhta ózindik orny bar salttyń tarıhy osyndaı.
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ulttyq portaly
