Qazaqstanda bilim alǵan Shamısa Rasýlı óz eliniń qazirgi jaǵdaıy men bolashaǵyna qatysty óz oıymen bólisti. Ol qolynan kelse, elindegi jaǵdaıdy ózgertýǵa tyrysatynyn aıta kelip, oı-armanynan habardar etti.
«Qyzdary bilimsiz eldiń aspany máńgi qarańǵy». Muny aıtqan – belgili aýǵan jazýshysy Haled Hosseını. Onyń aýǵan qasiretin beınelegen úsh kitaby álemge tanymal. Eńbekterindegi Aýǵanstan ómiri, turmys-tirshiligi men tálipter kezindegi aýǵan áıelderiniń qaıǵy-qasireti men muńy álem jurtshylyǵyn alańdatpaı qoımady. 2001 jyly tálipter bılikten ketken soń aýǵan áıelderiniń qara bult tóngen aspanyna kún shyqqan edi. Alaıda, týra 20 jyldan keıin sol qara bult qaıta oraldy. Aýǵanstanda áıelderdi qoǵam ómirine aralastyrmaı, bilim alýyna tyıym saldy. Bılikke kelgenine úsh jyl bolsa da aýǵan qyzdarynyń quqyǵyn jyl saıyn shekteı berdi. Bul týraly “Adyrna” ulttyq portaly Qazaqstanda bilim alyp jatqan aýǵan qyzy Shamısa Rasýlıden surap bildi.
Aıta keteıik, úsh jyl buryn "Talıban" qozǵalysy (Qazaqstanda tyıym salynǵan) Batys qoldap kelgen aýǵan úkimetin qulatyp, bılikke keldi. Sodan beri tálipter bıligin kúsheıtip, eldegi oppozıııany basyp-janshydy, áıelder quqyǵy men sóz bostandyǵyna shekteý qoıdy, talaptarǵa qarsy shyqqan jýrnalıster men quqyq qorǵaýshylardy túrmege qamap, soqqyǵa jyqty.
Talıban qyzdardyń bilim alýyna qatysty 20-dan astam jazbasha jáne aýyzsha jarlyqtardy júzege asyrdy. Árbir jarlyqtyń barǵan saıyn shekteýleri artty. Qyzdardyń orta bilim alýyna, joǵary oqý oryndaryna túsýine jáne ýnıversıtettiń áıel oqytýshylary kampýsta er adamdarmen qarym-qatynas jasaýyna jol bermeý úshin qatań shekteýler qoıdy. Bilimge qushtar qyzdar elden qashyp, shetel asýǵa májbúr boldy.
Solardyń biri - Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti jýrnalıstıka fakýltetiniń ekinshi kýrs stýdenti, aýǵan qyzy Shamısa Rasýlı. Ol aǵasymen Aýǵanstannan Iranǵa ótip, 2022 jyly ózi Qazaqstanǵa bilim alýǵa kelgen.
“AÝǴAN QYZDARY BILIMGE QUShTAR”
- Men Qazaqsanda bilim alý úshin aǵamdy májbúrlep, birge Iranǵa ótýge kóndirdim. Basqa jol bolmady. Óıtkeni, tálipter áıel adamdy mahramsyz (ákesi, aǵasy, kúıeýi) shet elge shyǵarmaıdy. Shekarada uzaq tekseristen ótip, Iranǵa kelgen soń, basty maqsatym Qazaqstanda joǵary bilim alý boldy. Mine, qazir sol maqsatyma jettim, - deıdi Shamısa Rasýlı.
Ol ózi osynda bolǵanymen artta qalǵan januıasyna alańdaıdy.
- Qazir otbasym Aýǵanstanda. Olar úshin únemi alańdaımyn. Anam men sińilim úshin shekteýler óte kóp. Sińilim mektepke bara almaıdy. 10 synypta oqyp júrgende tálipter kelip tyıym saldy. Sondyqtan oqýyn jalǵastyra almaı qaldy. Aýǵan qyzdary bilimge qushtar, kóbi oqyǵysy keledi. Biraq múmkindik joq jáne men sekildi báriniń joly bola bermeıdi, - deıdi ol.
Shamısa eldegi jaǵdaı buryn da asa jaqsaryp ketpegenimen, salystyrmaly túrde ońtaıly bolǵanyn aıtady.
- Tálipter kelmeı turyp jaǵdaı jaqsy edi. Qyzdardyń tolyqtaı bolmasa da, quqyǵy bar edi. Qazir bári basqa, - deıdi Shamısa Rasýlı.
BURYN QANDAI EDI?
Aýǵanstanda Talıban 1996-2001 jyldar arasynda bılikte bolǵan. Sol kezde áıelderge tyıym kóbeıip, olar qoǵam ómirine aralaspaıtyn. Keıin 2001 jyly bılikten ketken soń, Aýǵanstannyń bilim salasyndaǵy jetistikteri birtindep joǵarylaı bergen edi. Tálipter baqylaýyndaǵy aımaqtardy qospaǵanda basqa 34 provınııanyń barlyq bilim deńgeıi qyzdarǵa qol jetimdi boldy.
USIP (Amerıka qurama shtatatrynyń beıbitshilik ınstıtýty) málimetinshe, 2002-2021 jyldar aralyǵynda 1-12 synyptarǵa 3 816 793 qyz qabyldanǵan. Aýǵanstan Bilim mınıstrliginiń 2020-2021 jyldarǵa arnalǵan jyldyq esebine sáıkes, 18 765 memlekettik jáne jeke mektep jumys istep turǵan. Sondaı-aq Aýǵanstanda 200 000-nan astam muǵalim, onyń ishinde 80 554 áıel boldy. 2020 jyly 100 000-nan astam aýǵandyq áıelder memlekettik nemese jekemenshik ýnıversıtetterge oqýǵa tústi jáne 2019 jylǵy málimetter boıynsha joǵary oqý oryndarynda 2 439 áıel oqytýshy bolǵan.
Talıban bılikke kelgenge deıin Aýǵanstan parlamentinde 63 áıel boldy, toǵyzy mınıstr nemese vıe-mınıstr deńgeıindegi qyzmetterdi atqardy. Aýǵanstannyń sot júıesinde 280 áıel sýdıa jáne 500-den astam prokýror boldy. 2000-nan astam áıelderdiń shaǵyn jáne orta bıznesi bolǵan.
Bul Aýǵanstannyń dástúrli patrıarhaldyq qoǵamynda áıelderdiń mańyzdy ról atqara bastaǵanyn kórsetetin edi. Alaıda Talıban kelgen soń olar adam quqyǵyn saqtaý, áıelderdiń bilim alýyna qatysty ýádelerin oryndamaı, kerisinshe sıpat óris aldy.
ARTYQShYLYQ ATYMEN JASALǴAN KEMShILIK
- Aýǵanstandaǵy jaǵdaı kúrdeli. Bılikke qaıta oralǵan Talıban “qatań ıslam zańdaryn” túsindirý negizinde áıelderdiń quqyqtaryna shekteýler engizdi. Bul shekteýlerdiń naqty sebepteri Talıbannyń dinı prınıpterdi konservatıvti túsindirýine negizdelgen. Olar dindi jamylyp, qarańǵy shuńqyr qazýda. Áıel quqyǵyn shektep qana qoımaı, el bolashaǵyna zııan keltirmek. Bilimdi áıelder bolmasa, bilimdi balalar bolmaıdy emes pe? – dedıi Shamısa Rasýlı.
- Aýǵanstandaǵy ımandylyqty nasıhattaý jáne azǵyndyqtardyń aldyn alý mınıstrligi men bilim mınıstrligi muǵalimderge dinı test tapsyrta bastady. Bul synaqtar tálipter úshin bilimdi jáne tájirıbeli muǵalimderdi jumystan shyǵaryp, olardyń ornyna resmı bilimi joq nemese tájirıbesi joq, kópshiligi tek medreselerde bilim alǵan muǵalimderdi aýystyrý mehanızmi retinde qarastyrylǵan. Talıbandar sonymen qatar dinı synaqtan ótken muǵalimderge qarapaıym syıaqy qarastyryp, jalaqysyn da kótermek. Al dinı synaqtan ótpegen muǵalimder, jumyssyz qaldy. Kıim úlgisi ózderińiz biletindeı, ashyq tústi kıimge tyıym salynǵan. Eldiń keı aımaǵynda muǵalimderge sabaq berý kezinde tipti synyp ishinde betterin jabýǵa buıryq berildi, - deıdi aýǵanstandyq stýdent Shamısa Rasýlı.
Shamısa otbasyn qatty saǵynǵanyn, degenmen, eline qaıta orala almaıtynyn aıtty.
“QAITA ELIME ORALA ALMAIMYN”
- Men qaıta elime orala almaımyn. Birinshiden, elge mahramsyz qaıtý qıyn. Ekinshiden, bolashaǵym úshin alańdaımyn. Barǵanda jýrnalıst bolyp jumys isteı alamyn ba? Muny da bilmeımin. Úshinshiden, otbasymnyń turmysy men qaýipsizdik jaǵdaıy nashar. Munyń barlyǵy –maǵan qysym, - deıdi aýǵandyq jas.
- Elde jaǵdaı jaqsaryp, jýrnalısterge múmkindik artpaıynsha, elge oralý oıymda da joq. Qazaqstandaǵy oqýdy bitirgen soń, Eýropa elderine magıstratýraǵa túskim keledi, - deıdi Shamısa.
Armany kóp 22 jastaǵy Shamısa múmkindigi bolsa, Aýǵanstandaǵy biraz nárseni ózgertkisi keledi.
- Men aýǵan qyzdary úshin alańdaımyn. Olar ózderiniń maqsatsyz jáne belgisiz ómir súrip jatqanyna qapaly. Oǵan kónýge májbúr. Meniń múmkindigim bolsa, elimde kóp nárseni ózgerter edim. Aldymen, beıbitshilik pen turaqtylyqty ornatqym keledi. Qaqtyǵystardan sharshaǵan halyq Aýǵanstan turaqty beıbit el bolǵanyn qalaıdy. Ekinshi, adam quqyǵyn jaqsy dárejege jetkizer edim. Ásirese, áıel quqyǵy. Olar teń dárejede qoǵamǵa aralasýy kerek. Bilimge, densaýlyq saqtaýǵa teń quqyǵy bolýy qajet. Úshinshi, árıne, bilimge qoljetimdilik, sapasynyń artýyn negizge alýǵa umtylar em. Tórtinshi, eldiń ekonomıkalyq damýyna kúsh salar edim. Besinshi, saıası reformalar. Úkimetti jaýapty basqarýǵa, ashyqtyqqa umtylýǵa shaqyrar edim. Al meniń qazirgi qolymnan keletini –tek bilim alý, - deıdi Shamısa Rasýlı.
1994 jyly qurylǵan Talıban qozǵalysy 2021 jyly Aýǵanstan bıligine kelip, quzyryn júrgizip otyr. Alaıda Talıbannyń bılikke keler kezdegi adam quqyǵyn saqtaý jáne áıelderdiń bilim alýyn qamatamsyz etý ýádesin ázirge oryndamaı otyrǵany jıi synalady. Talıbat ataýy astyndaǵy ákimshilikke qaraıtyndardyń ózara ártúrli toptan quralǵany aıtylady.
Dana Nurmuhanbet,
”Adyrna” ulttyq portaly
