Osydan 117 jyl buryn, ıaǵnı 1907 jyly 16 mamyr kúni II Memlekettik dýmanyń Oral oblysynan saılanǵan depýtaty Baqytjan Qarataev Memlekettik dýmada 39-plenarlyq májilisinde agrarlyq máseleni talqylaýǵa qatysady. Ótkir sózimen ol agrarlyq jáne ulttyq máselelerdi qozǵap, Qazaqstan jerine orys jáne ýkraın krestıandaryn kóshirý jónindegi Stolypın josparlarynyń halyqqa qarsy ekenin ashyq aıtyp, áshkereledi.
HIH ǵasyrdyń 80-jyldarynyń sońynda qazaq dalasynda qonys aýdarýshylarǵa jer bólý saıasatynyń saldarynan qazaqtar adam tózgisiz qıyndyqtardy bastan keshirdi. Mine, osyndaı shıelenisýler otarshylyqqa qarsy baǵyttalǵan ult-azattyq qozǵalystyń týyndaýyna ákep soqtyrdy. Bul qoǵamdyq qozǵalystardyń basynda sol zamandaǵy kózi ashyq, kókiregi oıaý Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Halel Dosmuhamedov, Muhamedjan Seralın, Mirjaqyp Dýlatov, Mustafa Shoqaı, Ǵumar Qarashev syndy kóptegen zııalynyń qatarynda Baqytjan Qarataev ta bar edi.
Qarataev Baqytjan Beısáliuly 1860 jyly Jaıyq óńiriniń Qaratóbe aýdanyndaǵy Aqbaqaı aýylynda dúnıege kelgen. Ol Orynbor gımnazııasyn bitirgennen keıin Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetine oqýǵa túsedi. 1890 jyly ony II dárejeli altyn medalmen úzdik bitiredi. Alǵan mamandyǵy boıynsha Peterbýrgte, Kýtaısıde jáne Orynborda birneshe jyl tergeýshi bolyp isteıdi. 1897 jyly týǵan jerine qaıta oralyp, Oralda, Qaratóbede, Jympıtyda advokat boldy. 1907 jyly II Memlekettik Dýmaǵa Oral oblysynan depýtat bolyp qatysyp, jer-sý máselesi boıynsha qazaq halqynyń múddesin qorǵap sóz sóıledi.
Sol kezde Baqytjan Qarataevtyń sóılegen sózi:
Depýtat myrzalar!
Qyrǵyz-qaısaq halqynyń atynan bul minbeden eshkim sóılegen joq: soǵan qaramastan, memleketimizdegi shıelenisip otyrǵan agrarlyq máseleni sharýalardy Dalalyq oblystar terrıtorııasyna, Semeı jáne Jetisý oblystarynyń terrıtorııasyna qonys aýdarý arqyly sheshkisi keletinder bar. Ásirese oń jaq qatarda otyrǵan aǵaıyndarymyz agrarlyq daǵdarysty sharýalardy Orta Azııaǵa kóshirtý jolymen joıýǵa qushtar. Olardyń kózqarastaryn Parlamentke eginshilik pen jerge ornalastyrý isiniń bas basqarýshysy knıaz Vasılchıkov, sondaı-aq Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Stolypın taratyp otyr. Alaıda osy ýaqytqa deıin Memlekettik Dýma delegattarynyń birde-biri dál qazir azııalyq oblystar ishinde sharýalardy qonystandyratyn basy artyq jer bar ma, basymyzdy qatyra-qatyra sharýalardy qonys aýdarýǵa táýekel ete alatyndaı Dalalyq oblystardyń barlyq bólikteri jaratylystyq-tarıhı, sharýashylyq-statıstıka, topyraǵy men aýa raıy jaǵdaılary turǵysynan zerttelip boldy ma dep suraǵan joq, ol týraly bile de qoımas. Jergilikti halyqtyń múddelerimen eseptespeı kelgen qonystandyrý qalaı degenmen de ádiletsizdik bolyp tabylýǵa tıis. Ol qashanda kúshtiniń álsizdi qanaýy dep qabyldanbaq. Sóz joq, qyrǵyzdar, ıaǵnı qyrǵyz-qaısaq dep atalatyndar - áli damýdyń tómengi satysynda turǵan qaýqarsyz halyq, sol sebepti de olarmen ortaq til tabysýǵa bolady jáne olarǵa zorlyq kórsetýdiń eshqandaı jóni joq. Biz, qyrǵyz-qaısaqtar, Rossııada qatty ýshyǵyp otyrǵan agrarlyq másele shuǵyl sheshim qabyldaýdy talap eteninin tereń túsinemiz. Bizdiń sharýa baýyrlarymyzdyń jerge muqtajdyǵyn jaqsy sezemiz, eger basy artyq jerimiz bolsa, olarǵa biz rızashylyǵymyzben yǵysyp oryn berýge ázirmiz. Al máseleniń túıini Dalalyq oblystar terrıtorııasynyń áli kúnge deıin jaratylystyq-tarıhı, sharýashylyq-statıstıkalyq turǵyda jete zerttelmegendiginde. Búgin bizdiń joldasymyzǵa depýtat Temerenkov Azııada ushy-qıyrsyz jer bar, sharýalardy sonda qonys aýdartyp, osylaısha jer jetimsizdigin joıýǵa bolady degendi aıtty. Shyn máninde, belgili ǵalym erbına Dalalyq oblystardyń soltústik ýezderin, atap aıtqanda, Toǵaı, Aqmola jáne Semeı oblystarynyń jeri qunarly ýezderin ǵana zerttegen, biraq erbına olardyń ońtústigindegi ýezderin barlaı almady. Eger aýa raıy men topyraq jaǵdaılarynyń barlyǵy tutastaı zerttelgen bolsa, onda Dalalyq oblystardyń ońtústik ýezderinde topyraq sorly, qumdy, keýip qalǵan sor dala bolǵandyqtan, basy artyq jerdiń óte az ekeni jaıynda eshqandaı kúmánsiz qorytyndy jasaǵan bolar edik. Osy kezge deıin bári qyrǵyzdar kóship-qonyp júrdi-mis degen túsinikpen keledi. Joq, myrzalar, qyrǵyzdardyń kóshpelileri de, otyryqshylary da bar. Dalalyq oblystardyń soltústiktegi qunarly ýezderin, mine, ondaǵan jyldardan beri otyryqshy qyrǵyzdar jaılap, egin egip keledi. Olardyń keıbireýleri shymnan, endi bireýleri kirpishten, úshinshileri qyzyl kirpishten úı salyp alǵan, bir sózben aıtqanda, olardyń óz turmystaryna saı turǵyn úı men qora-qopsylary bar. Osynaý otyryqshy qyrǵyzdar úshin egin egý - turmys túzeýdiń eń negizgi kózi, al olar mal ósirýmen de aınalysady desek, ol turmys túzeýdiń qosymsha kózi bolyp tabylady. Dalalyq oblystarǵa qonys aýdara otyryp, is júzinde osy qyrǵyzdardy ózderi mekendegen jaqsy jerlerinen, jyly uıalarynan qýyp shyǵýmen aınalysýda.
Dýmanyń tóraǵasy:
- Sheshen myrza, on mınýt ýaqytyńyz bitti.
Qarataev:
- Myrzalar, osyǵan deıin sizderdiń eshqaısylaryńyz Dalalyq oblystarǵa qonys aýdarý jaıy týraly aýyz ashqan joqsyzdar. Bálkim, Memlekettik Dýma darhandyq tanytyp, meniń sózimdi aqyryna deıin tyńdar. Myrzalar, meniń sharýalardy Dalalyq oblystarǵa qonys aýdartýdyń jaı-kúıi jaıyndaǵy baıandamamdy aıaqtaýyma múmkindigim qalmady, degenmen meniń aıtarym - Memlekettik Dýma ózderi Ishki Rossııadaǵy pomeıkter múddelerin, osynaý 130 myń pomeıktiń múddesin qorǵaý úshin sharýalardy qonystandyrý arqyly qorlap otyrǵan qyrǵyz-qaısaqtardyń árdaıym sharýalardyń jerge degen muqtajyn qanaǵattandyrý maqsatymen jeke ıeliktegi jerlerdi kúshtep tartyp alý nıetindegi barlyq oppozıııalyq frakııalarǵa aıanyshpen qaraıtynyn este ustaıtyn bolsyn. Degenmen búgingi tańda sharýalarǵa oryn bosatý úshin qyrǵyzdardy jerlerinen ǵana emes, olardyń turǵyn úılerinen kóshirip, qýyp shyǵyp jatqanyn túsinińizder. Orystyń qarapaıym eńbekshileri men zııalylar qaýymy jerimen qosa, úıinen, qora-qopsysynan qýylyp jatqan sorly qyrǵyz-qaısaqtardy jábirlep jatqandarǵa qarsy shyǵyp, qamqor qol ushtaryn beredi dep senemin. Meniń qolymda muny dáleldeıtin qyrýar derekter tur, biraq, ókinishke qaraı, sózimdi aıaqtaı almadym («Oral óńiri», 1990, 8 jeltoqsan).
