Sáýiriń 26-da «Erkin El» qoǵamdyq birlestigi, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Almaty qalalyq fılıaly jáne Almaty Menedjment ýnıversıtetiniń uıymdastyrýymen «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til saıasatyn damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» jobasyn talqylaýyna arnalǵan dóńgelek ústel ótti. Is-sharaǵa Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Til komıtetiniń, Almaty qalasy ákimdiginiń, «Atameken» UKP qalalyq fılıalynyń ókilderi qatysty. Ótkizilgen pikir almasý Qazaqstannyń memlekettik tiliniń fýnkııalaryn keńeıtý mindeti áli de sheshimin tappaı kele jatqanyn kórsetti. Munyń basty sebebi elimizde júrgizilip jatqan til saıasaty men qalyptasqan tildik jaǵdaıdyń sáıkes kelmeýi bolyp otyr. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til saıasatyn damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» jobasy da sonyń taǵy bir dáleli boldy.
Óz basym talqylaýǵa usynyp otyrǵan memlekettik qujattyń mazmuny onyń taqyrybyna sáıkes kelmeıdi dep esepteıtin mamandardyń birimin. Osy oıdy bildirgen, menen buryn dógelek ústelde sóz alǵan, sarapshy Serik Erǵalıdyń pikirin qoshtaımyn. Kólemi 70 betten asatyn tujyrymdama mátini Til komıtetiniń egjeı-tegjeıli esebine saı bolyp tur. Qujattyń birinshi bóliginde Til komıtetiniń júzege asyrylǵan is-sharalar men jobalar tizimi berilgen. Ekinshisinde – sol sharalar tizimi aldaǵy jeti jylǵa qaıta josparlanyp otyr. Memlekettik tildi oqytatyn jeke ortalyqtar talap ete alatyn nomınaldy quny 5000 teńgelik vaýcherlerdi paıdalanýdyń egjeı-tegjeıli tártibin qospaǵanda, jańa ıdeıalar men tásilder Til komıtetiniń tujyrymdama jobasynda is júzinde jarııalanbady.
Qujat mátini qarapaıym tehnıkalyq talaptarǵa sáıkes kelmeıtinin baıqaýǵa bolady. Munda: «...til saıasaty máseleleri boıynsha júrgizilgen keshendi áleýmettik jáne analıtıkalyq zertteýlerdiń usynymdary eskerildi», - deı otyryp, sol zertteýlerdiń bir de bir ataýlary berilmeıdi. Sondyqtan qujat statıstıkalyq derekterge toly bolsa da, olardyń shyǵý tegi de, qaınar kózderi de belgisiz bolyp otyr. Tujyrymdamany daıyndaǵan mamandardyń salǵyrttyǵy mátinde kórsetilgen keıbir ınternet siltemeleriniń jaramsyzdyǵynan da kórinedi.
Qujattyń birqatar erejeleri suraqtar týdyryp otyr:
- Qujatta qazaq mektebin bitirgen túlekterdiń qazaq tilin bilý deńgeıi nelikten V2 dep baǵalanǵan? Bul qanshalyqty durys? Shetel tilin úırenýshiler úshin qoldanylatyn shkala ana tilinde sóıleıtinderge sáıkes bola ala ma?
– «Azamattyq qoǵam» termıni bir-aq ret eskerilý sebebi nede? Ol kelesi kontekste kezdesip tur. – «Mınıstrlik azamattyq qoǵam ınstıtýttaryna, belsendi azamattarǵa, eriktilerge BAQ arqyly qazaq tilin qoldaýǵa baǵyttalǵan akııalardy, is-sharalardy, bastamashyl jobalardy ótkizýde aqparattyq qoldaý kórsetedi»,– dep jazylǵan. Demek, Til komıteti atalǵan topqa tek aqparattyq kómek kórsetýge mindettenedi.
–«Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasy nelikten memlekettik til saıasatyn júzege asyrýda basty seriktes bolyp tabylady? «Atameken» kásipornynyń basshylary men qyzmetkerleri memlekettik baǵdarlamalardy júzege asyrý jolynda elimizdiń barlyq azamattarymen birdeı atsalysýy tıis emes pe? Memleket «Atamekenge» til jobalaryn júzege asyrý úshin qarjy bóletin jaǵdaıda, bul uıymda jumys istemeıtinder tek aqparattyq qoldaýǵa qol jetkize alady. Kerisinshe, nelikten iri bıznestiń til saıasaty aıasyndaǵy orny, eń aldymen, qosymsha qarjy tartýdyń resýrsy retinde qarastyrylmaıdy?
– Qujatta til saıasatyn qalyptastyrýǵa ǵylymı taldaý, negizdeý qajet degen túsinik nege joq? Qazaq tiliniń keleshegi men jetistigi demografııalyq kórsetkishtermen baılanysty ekeni aıqyn. Biraq belgili bir jaǵdaılarda atalǵan úderis tıimdi memlekettik til damytý strategııa men taktıkasyna negizdelmese, onyń ıgi nátejıesine kepildik bere almaspyz.
Meniń oıymsha, talqylanyp jatqan qujattyń obektıvti «paıdasy» men mańyzdylyǵy onyń Qazaqstannyń til saıasatynda túbegeıli jańa kózqarastardy qalyptastyrý qajettiligin kórsetkeni. Shynyna kelsek, tujyrymdama jobasyn usynyp otyrǵan mamandar da osy oıdy, kóptegen til saıasatyna qatysty tetikterdi jarııalap, bildirip otyr. Ókinishtisi, joba mátininde tildiń ulttyq korpýsyn jasaý, termınologııalyq jumys sııaqty qajetti baǵyttar atalsa da, aqyrynda olar jobanyń jalpy júıesiz qurylymynyń arqasynda kózge ilinbeı, elenbeı qalyp otyr.
Al, tujyrymdama jobasynyń balama nusqasyn úsynsaq, ol kelesi saýaldarǵa negizdelip, solardyń tóńireginde máseleni shesher edi.
Tujyrymdamanyń «Aǵymdaǵy jaǵdaıdy taldaý» bóliminde til salasyndaǵy istiń naqty jaǵdaıy qandaı; bul jaǵdaıdyń sebepteri nede; qandaı strategııalar men quraldar bul jaǵdaıdy jaqsarta alady degen saýaldyrǵa jaýap berý kerek.
Aǵymdaǵy jaǵdaıdy taldaý kezinde kelesi uǵymdardy paıdalaný qajet:
- A) Batystandyrý, modernızaııa, asharshylyq, jahandaný (tarıhı-mádenı kontekstti sıpattaý úshin);
V) akkýltýraııa, ulttyq nıgılızm, tildik yǵysý, tildiń saqtalý klassıfıkaııasy (áleýmettik-mádenı proesterdi sıpattaý úshin)
S) stıhııalyq kreolızaııa (tildik proesterdi sıpattaý úshin)
- D) ult qurý, tildi josparlaý, ınnovaııalyq jalpymemlekettik jobalar (til saıasatynyń tıimdi jáne kerekti quraldaryn qalyptastyrý úshin)
Jalpy, ulttyq tildiń (qazaq tiliniń) naqty tarıhı kezeńderindegi ómir súrýi men damý proesiniń erekshelikteri týraly sóz qozǵaýymyz kerek. Qazirgi qazaq tili iri tarıhı ózgerister – batystaný men modernızaııadan ótken til ekenin túsiný mańyzdy. Qazir biz jahandaný dáýirinde ómir súrip jatyrmyz, bul tek qazaq tili ǵana emes, kóptegen ulttyq tilder úshin de úlken synaq bolyp otyr. Asharshylyqqa kelsek, buny mádenı jaraqat - travma dep baǵalaý kerek. Asharshylyq (basqa úderistermen qatar) qazaq tiliniń qundylyǵyna zııan tıgizip, sonyń saldarynan qazaqtardyń akkýltýraııasy men ulttyq nıgılızm qalyptasqan kúızelis dep baǵalaý kerek.
Tildik proesterdi taldaý úshin «tildik yǵysýy» uǵymynyń mańyzy da zor. Tildik yǵysýy dep etnıkalyq toptyń tiliniń ózgerýi, onyń (nemese ult ókilderiniń bir bóliginiń) basqa tildik ortaǵa yǵysýy. Bul úrdistiń qarqyndy bastalýy HH ǵasyrdyń 60-jyldaryndaǵy belsendi ýrbanızaııa kezeńimen baılanysty, sonyń nátıjesinde qazaq qoǵamynda qazir beıresmı túrde shala-qazaqtar dep atalatyn áleýmettik top paıda boldy.
Tildik yǵysyýnyń kórsetkishi – tildiń «kreolızaııasy» dep atalatyn lıngvıstıkalyq qubylys. Bul jaǵdaıda kreolızaııaǵa beıim bolǵan tilde ústemdik tildiń áserinen kóptegen kalkalar paıda bolyp, sonyń nátıjesinde ol onyń «kóshirmesine» aınalatyn proess. Kreolızaııalanǵan tildiń grammatıkasy basym tildiń grammatıkalyq formalaryna elikteýge, qaıtalaýǵa kirisedi. Mysaly, qazirgi qazaq tilinde keıbir kezderde suraýly bólshekterdi qoldanýdan bas tartady, sóılemderdi qurastyrǵanda qazaq tiline saı sóz tártibin durys qoldanbaıdy. Kalkalaý oryn alady. Oılaý júıesi buzylyp, ógeı tildiń oılaý tásiline kóshedi.
Táýelsizdik kezeńindegi til saıasatynyń basty mindeti – HH ǵasyrda qalyptasa bastaǵan tildik yǵysý saldaryn eńserý boldy. Biraq, qazirgi kezge deıin orys tili úlken qalalarda basym til bolyp qala beretin sekildi. Elimizde júrgizilip jatqan memlekettik tildi nyǵaıtýǵa, onyń fýnkııalaryn keńeıtýge baǵyttalǵan til saıasaty sharalarynyń pármensizdiginiń ózi osydan 60 jyl buryn tildik yǵysýy tendenııalaryn áli de shektelmegenin kórsetedi.
Keltirgen tezısterdi rastaý nemese teriske shyǵarý úshin aýqymdy soıologııalyq zertteýler qajet. Jalpy, elimizdiń gýmanıtarlyq ınstıtýttary bolyp jatqan tildik úderisterdi muqııat baqylaýǵa alýy qajet, óıtkeni olardyń ǵylymı zertteýleri til qurylysy aıasyndaǵy tujyrymdamasynyń negizin quraýy qajet.
Tıimdi til saıasatyn qalyptastyrý úshin tildiń qazirgi kezdegi jaǵdaıy týraly obektıvti túsiniktiń bolýy mańyzdy. Osyǵan baılanysty IýNESKO qabyldaǵan tilderdi saqtaýdyń álemdik klassıfıkaııasy nazar aýdarady. Onda qazaq tili «qaýipsiz» (safe) bolyp jikteledi. Degenmen, tilderdiń qyzmet etýindegi osal pozıııalardy kórsetetin sıpattamalardy qarastyratyn bolsaq, onda olardy Qazaqstandaǵy qazirgi tildik jaǵdaıdy sıpattaý jolynda qoldanýǵa bolatynyn baıqaý qıyn emes. Mysaly, Qazaqstannyń iri qalalarynda, sondaı-aq jekelegen aımaqtarynda turatyn birqatar etnıkalyq qazaq otbasylaryna qatysty «qaýip tóngen» (definitely endangered) tilder krıterııin qoldanylýy oryndy - «balalar óz úılerinde ana tilin oqyp meńgermeıdi». Bul topqa etnıkalyq qazaqtarmen qosa, qazaq tili ana tili emes Qazaqstan halqynyń ókilderin jatqyzý qısyndy bolar.
Demek, qazaq tili álemdik klassıfıkaııada órkendegen til qataryna jatqyzylǵanymen, onyń damý salasynda obektıvti qaterlerdiń kóp ekenin eskerýimiz kerek.
Memlekettik tildi damytý tujyrymdamasynyń maqsattaryna qol jetkizý úshin «til daǵdarysy» uǵymyn engize otyryp, qazaq tilin «qaýip tónip turǵan til» dep belgileý qajet dep sanaımyn. Bul jaǵdaıda daǵdarysqa qarsy menedjment til saıasatynyń neǵurlym tıimdi jáne nátıjesi zor quraldaryn paıdalanýǵa múmkindik beredi.
Qazaq tiliniń damýyndaǵy obektıvti qaterlerdi túsiný jáne moıyndaý, qazirgi jaǵdaıdy «til daǵdarysy» dep baǵalaý aldaǵy jeti jylǵa arnalǵan til tujyrymdamanyń negizgi erejesine aınalýy tıis. Bul oıdy tarqatsaq, tujyrymdamanyń negizgi maqsaty belgilengen daǵdarys qubylystaryna tótep bere alatyn til saıasatyn qalyptastyrý bolyp tabylady.
Mysaly, «til daǵdarysy» ustanymy aıasynda qazaq tilindegi kórneki, aýdıo, ınternet jáne teledıdar jarnama mátinderiniń saýatsyzdyǵy máselesine olardyń memlekettik tildiń damýyna tıgizetin zııanyna sáıkes sharalar qoldaný qajet. Jarnama mátinderdiń kópshiligi lıngvıstıkalyq kalka bolǵandyqtan, olar qazirgi qazaq tiliniń kreolızaııalaný (qarabaıyrlanýyn) proesin kúsheıtip, qazirgi qazaq tiliniń ekologııasyna orny tolmas zııanyn tıgizedi.
Daǵdarys menedjment turǵysynan qarastyrylǵanda, «til daǵdarysy» jaǵdaıynda Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń talqylanǵan tujyrymdama jobasynda usynylǵan sharalar tıimdi bola almaıdy. Kórneki jarnama mátinderin tekserýdi zańmen bekitilgenniń ózinde, ákimshilikterde mundaı jumysty atqaratyn mamandar joq. Ol úshin kásibı fılologtar keńesin qurý kerek. 2015 jyly áriptesterimmen birge qurylǵan «Memlekettik tildegi jarnamalyq kopıraıttardyń sapasyn arttyrý jónindegi Qoǵamdyq keńes» bir jarym aı ishinde atqarǵan jumysyn osyndaı uıymǵa úlgi retinde qarastyrylýy qajet.
Bul keńestiń jumysy arnaıy saıtta kórsetilýi kerek. Bul jerde jańa sózder men termınderdi talqylaýǵa bolady, óıtkeni olar jarnama salasynda óte kóp.
Bul usynysty jarnama bıznesiniń ókilderi belsendi túrde qoldaıdy dep úmittengim keledi, sebebi olar qazirgi ýaqytta kelesi mańyzdy erejelerdiń durystyǵyn rastaı bastady. – Jarnama mátinin aýdarý qajettiligi týyndasa, ol tikeleı emes, qazaq tiliniń erejeleri men stılin eskere otyryp, maǵynaly túrde aýdarylǵan mátin bolýy kerek. Jarnama bastapqyda qazaq tilinde jasalǵan bolsa, bul jaıt asa qolaıly bolar edi.
Qazirgi qazaq tiliniń damýyna qaýip tónip turǵan kezde mektepke deıingi jáne mekteptegi bilim berý júıesiniń orny erekshe. – Balabaqshalar men mektepterge til daǵdarysyn túbegeıli ózgerte alatyn jalpyulttyq ınnovaııalyq jobalardy engizý qajet. Osyndaı tıimdi daǵdarys menedjmenti quraly retinde 2009 jyly jarıalanǵan «Qoblandy» jyryn jatqa oqý» jobasynyń ádistemesin paıdalanylýy tıis. Bul joba ulttyq jyr mátinderin qazirgi kezeńniń ózekti quraly retinde paıdalanady. Balabaqshalarda balalar dastannyń 300 jolyn jatqa oqysa, bastaýysh mektepte – 600 jol, mektep bitirgenshe oqýshylar 3000 jolǵa deıin jatqa biletin bolady.
Jyr joldaryn jattaý tásili qazirgi jaǵdaıda jetispeıtin saýatty tildik ortany jasandy túrde qalyptastyrady. Bul jobanyń bilim jáne tárbıe berý áleýeti zor.
Qazirgi til saıasatynyń basty qateligi – qazaq tilin tartymdy etip oqytqysy keletini, oǵan «ádemi qaptama» jasaýǵa tyrysýy. Qazaq tiliniń damý jolynda zamanaýı kontent qurý maqsatynda barlyq aıtylǵan usynystar men úndeýlerdiń negizgi jahandyq aǵymdy qaıtalaý áreketterinen týyndaıdy. Alaıda mundaı kózqaras júıesinde adam tek sol kontenttiń tutynýshy retinde qarastyrylatynyn eshkim túsine qoımaıdy.
Zaman kóshine ilesý qajet ekenin eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Demek, til saıasatynyń nátıjeli bolýy adamnyń ózi til oqyp ony meńgergenine kúsh salyp, eńbegin jumsap, til muhıtymen tikeleı dıalogta bolatyn jaǵdaımen baılanysty. Buǵan ult jyrlarymyzdy jatqa bilý arqyly qol jetkizýge bolady.
Qortyndylaı kele, Tujyrymdama jobasyn talqylaý ústindegi qosatyn usynystarym:
- Qazaqstan Respýblıkasynyń Til saıasatyn damytý tujyrymdamasynyń balamaly jobalaryn qarastyrý; qajet bolǵan jaǵdaıda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til saıasatyn damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn» bekitý merzimderin uzartý;
- Tujyrymdamany daıyndaý ústinde gýmanıtarlyq zertteýlerdiń ǵylymı negizderine súıený;
- Tujyrymdamada ortalyq uǵym retinde «til daǵdarysy» uǵymyn paıdalaný;
- Tujyrymdamanyń negizgi maqsaty – «til daǵdarysyn» eńserýdi taný;
- Qazirgi tildik jaǵdaıdy «til daǵdarysy» retinde moıyndaǵannyń arqasynda, qazirgi qazaq tiliniń stıhııalyq kreolızaııasyna qarsy turatyn sharalar engizý.
- Jarnamanyń saýatsyzdyǵyn qazaq tiliniń ekologııasyna qaýip tóndiretin jaıt dep taný. Jarnamanyń saýatsyzdyǵyn túzetý úshin kásibı redaktorlardyń,fılologtardyń qatysýymen mamandandyrylǵan keńester qurý, olardyń jumysyn qoǵamǵa ashyq túrde jarııalaý.
- Balalar men eresekterge arnalǵan jyr mátinder negizdelgen memlekettik tildi oqytýdyń jalpyulttyq júıesin qurý. Bul jalpyulttyq júıeni Qazaqstan respýblıkasynyń bilim berý júıesine engizý.
PS: Bul maqala 26 sáýirinde «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til saıasatyn damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» jobasyn talqylaýǵa arnalǵan dóńgelek ústelde avtordyń baıandamasynyń negizgi tezısteri bolyp tabylady.
PPS: Fotosýrette osy kúnderi Almaty bılbordtaryndaǵy jarııalanǵan «agressıv» kreolızaııanyń mysaldary kórsetilgen. «Taǵy da kóp jańa meıramhanalar» – bul da sózderdiń maǵynasyz jımasy deýge bolady. «Ár otbasy paıda alady» orys tilindegi «polýchaet polzý» sóztirkesten tikeleı aýdarylǵan. Qazaq tilinde «paıda» uǵymy bul kontekste qoldanylmaıdy. - «Paıda tabady», «paıdasyn tıgizedi».
Dóńgelek ústel talqylaýynda tómendegi qararlar qaraldy:
- Osy dóńgelek ústelge qatysýshylardyń usynystaryn jazbasha túrde Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Til komıtetine tanystyrý úshin elektrondy poshta arqyly jiberý.
- Memlekettik tildi damytý tujyrymdamasynyń maqsattaryna qol jetkizý úshin «til daǵdarysy» uǵymyn engize otyryp, qazaq tilin «qaýip tónip turǵan til» dep belgileý qajet degen usynys asa mańyzdy bolyp tabylady. Bul jaǵdaıda daǵdarysqa qarsy menedjment til saıasatynyń neǵurlym tıimdi jáne nátıjesi zor quraldaryn paıdalanýǵa múmkindik beredi.
- Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Til komıtetine barlyq aıtylǵan usynystar men eskertpelerdi eskerý jáne Tujyrymdama mazmunyna qatysty balama tásilder qarastyrý maqsatynda Tujyrymdama jobasyn talqylaý merzimin uzartý usynylady. Qajet bolǵan jaǵdaıda Qazaqstan Respýblıkasynyń Májilisinde Tujyrymdamany qabyldaý rásiminiń merzimi keıinge qaldyrylsyn.
- Tujyrymdama jobasynyń mazmuny men jurtshylyqtyń Tujyrymdama mátinine usynatyn usynystary engizýi týraly baspasóz konferenııalary jáne qoǵamdyq talqylaýdyń ózge de túrleri arqyly dıalog alańdaryn uıymdastyryp jurtshylyqqa aqparat berýdi jalǵastyrý.
"Adyrna" ulttyq portaly
