Elimizde asa qadirli tulǵalarǵa eskertkishter ornatyldy. Alaıda, odan keıin olardy múldem umyt qaldyramyz. Jazdyń jaıma shýaq kúnderi eńseli eskertkishterdiń janynda taǵylymdy is-sharalar ótkizýge bolar edi ǵoı. Joq, eskertkishter eleýsiz qalǵan. Mysaly, Reseıde Pýshkın eskertkishiniń janyna baryp, poezııa keshin ótkizý, jas aqyndar óz óleńderin oqıtyn dástúr bar.
Astanada sáýletti eskertkishter qatary jyl saıyn artyp keledi. Osy oraıda, Bógenbaı batyr, Kenesary, Baýyrjan Momyshuly men Raqymjan Qoshqarbaevtyń, Mánshúk pen Álııanyń eskertkishteri janynda patrıottyq taqyrypta is-sharalar turaqty ótip tursa, qandaı ǵanıbet! Ál-Farabı, Kereı men Jánibek handar, Qanysh Sátbaev, Jumabek Táshenov eskertkishteri ǵylym men bilim, eldik taqyrypty qamtıtyn basqosýlardyń alańy bolsa, artyq etpes edi.
2012 jyly 5 shilde kúni Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń eskertkishiniń saltanatty ashylý rásimi ótti. Qurmetti meımandar men qala turǵyndary kóp jınaldy. Ókinishke oraı, sodan beri eńseli eskertkish aldynda birde-bir is-shara uıymdastyrylmaǵan eken!Bıyl alǵash ret bolyp otyrǵanyn atap ótkim keledi. Tek qana Abaı eskertkishiniń aldynda jyl saıyn aqynnyń týǵan kúninde, ıaǵnı, 9 tamyzda mádenı-rýhanı basqosýlar ótip júr. Biz daýylpaz kúıshi Dına Nurpeıisova eskertkishiniń alańynda «Kúı jármeńkesin» ótkizýdi qolǵa aldyq.
«Kúı anasy» respýblıkalyq qory 2020 jyldyń shilde aıynda qurylyp, osy ýaqytqa deıin óner salasynda kóptegen sharalardy júzege asyrdy. Sonyń ishinde dombyrany, kúılerdi, sonymen qatar kúıshiler men kompozıtorlardy dáriptep keledi. Qordyń janynan «Aqsaqaldar alqasy» quryldy. Onyń quramynda elimizge belgili zańger Irak Elekeev bastaǵan tanymal qoǵam qaıratkerleri, ónerge eńbekteri sińgen kúıdiń has sheberleri bar. Sol azamattardyń aıtqan aqyl-keńesteri men usynystary bizderdi nátıjeli jumystardy atqarýǵa jigerlendirdi. Kúı merekesin ótkizýge qoldaý kórsetken qalalyq qoǵamdyq keńeske, Esil aýdanynyń ákimshiligine, Qazaq Ulttyq óner ýnıversıtetine rızashylyǵymyzdy bildiremiz.
Osy kúnge deıin «Kúı anasy» qory arnaıy sheberlerge 200-den astam dombyrany jasatyp, elimizdiń túrli nysandaǵy óner mektepterine tegin taratty. Sondaı-aq bıyl Jambyl Jabaev eskertkishi aldynda keremet is-shara ótti.
2022 jyly elordada kóptegen mádenı is-sharalar ótti. Sonyń ishinde Qurmanǵazy eskertkishiniń janynda ótken kúı jármeńkesiniń orny bólek! Bul sharanyń maqsaty – qazaqtyń tól óneri – kúıdi nasıhattaý jáne uly kúıshiniń ushan-teńiz murasyn qaıta jańǵyrtý, urpaqtan urpaqqa taratý.Tamashalaǵan adamdar úlken áser alǵanyn jáne salıqaly basqosý bolǵanyn atap ótti.
Osy oraıda, Qurmanǵazynyń qazaqtyń kúı ónerindegi orny aıryqsha bolsa, bizdiń áýletimiz úshin de róli zor ekenin aıta ketkenim jón.
Jastaıymyzdan anamyz Aqjan Nurpeıisovanyń áldıin tyńdap óstik jáne aıtqan qyzyqty áńgimelerin, jas bolsaqta,sanamyzǵa túıip alýǵa tyrysyp baqtyq.
Este qalǵan áńgimeleriniń birinde anamyz tereń tolǵana kelip:«Bizdiń áýletimiz, ıaǵnı, Nurpeıisovter men Qýanyshevter otbasy Qurmanǵazy atalarymyzǵa ómir boıy qaryzdar bolyp ótemiz. Olaı deıtin sebebim,HVIII ǵasyrdyń sońǵy jyldarynda Qurmanǵazynyń nazaryna sol kezdegi9-10 jasar Dına Nurpeıisova ilinbese, boıjetken shaǵyna deıin Dınaǵa dombyra tartý tásilderi men ádisterdi eshkim úıretpese, sondaı-aq án men kúı salasyn tereńzertteýshi, kúıshi-kompozıtor, dırıjer Ahmet Jubanovqa Beketaı qumynan shyǵyp, keıin Astrahan oblysynda, shalǵaı aýylda kúıshi atanyp júrgen Dına týraly habar tımese, al ol kisi óziniń shákirti Smaǵul Kóshekbaevty sol óńirge jiberip, Dınany qalaı da bolsa, sol kezdegi qazaq eliniń astanasy – Almatyǵa alyp kelýdi qatań tapsyrmasa, Dına ájemiz 75 jasqa kelgenine qaramastan, Murat balasy men nemerelerin ertip Almatyǵa barmasa, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ardageri, ákeleriń Shańǵytbaı Qýanyshev Aqtóbe óńiriniń Bógetsaı eldi-mekeninen bilim alamyn dep Almatydaǵy zań ınstıtýtyna oqýǵa túsip, ekeýmiz sol jerde tanysyp otbasyn qurmasaq, senderdiń búl dúnıede ómir súrýleriń eki talaı edi»,- dep áńgimesin aıaqtaǵan bolatyn.
Taǵy birde kózińnen eriksiz jas shyǵyp ketetindeı sátterdi aıtyp otyratyn. Eldiń basyna jappaı ashtyq tóngen jyldary, shamamen 1934-1935 jyldary bolýy kerek, sebebi anam Aqjan 1929 jyly týǵan. Jas jaǵyn jobalaıtyn bolsaq, 6-7 jastaǵy kezi sııaqty. Sonda anam: «Men mektepke baratyn shaqtamyn. Ol jyldary bizder Astrahan jerinde turatynbyz. Ash, jalańash júrip jatqan jáıimiz bar. Eldi ashtyq jaılaǵan, halyqtyń toz-tozy shyǵyp, jan-jaqqa bosyp jatty. Bizderde úlken qınalys jaǵdaıynda boldyq. Aramyzdan jaqyn týysqandarymyz, ini-sińlilerimizde ashtyqtan kóz jumǵan jaǵdaılardyń kýási bolyp, erte eseıdik. Osyndaı shaqta sál de bolsa tamaq retinde qumarshyq atty shóptiń dánin dıirmenge tartyp, qara sýǵa qaınatyp, bylamyq qylyp, sonymen kórektengen edik»,- dedi bir kúrsinip alyp. Al halyqtyń osyndaı qınalǵan shaǵynda Dına ájemiz dombyrasyn alyp, jaıǵasyp otyryp, óziniń ustazy Kúrmanǵazynyń kúılerin tartyp, el-jurtty jigerlendirip otyrady eken...
Endi atalǵan is-sharaǵa keleıik. Jurtshylyq aldynda sóz sóılegen Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, kúılerdiń tarıhyn zertteýshi, professor Aıtjan Toqtaǵan: «Qazaqtyń arqaly aqyny Hamıt Erǵalıev «Qurmanǵazy» poemasyn jazdy. Qurmanǵazyny zertteýshi ǵalym, akademık Ahmet Jubanov sol kezde Hamıt aǵamen birge kóp dúnıe jasady. 1967-72 jyldary men konservatorııada oqıtyn edim ári Qurmanǵazy orkestrinde isteımin. Áli esimde, Hamıt aǵa ózi qatysyp otyryp, poemasyn oqıdy, Shamǵon Qajyǵalıev orkestrge dırıjerlik jasaıdy. Orkestr jylyna bir konert beredi. Sonda Qurmanǵazynyń kúıleri túgelge jýyq oryndalady. Ol konertke kórermender bılet taba almaıtyn-dy. Halyq túregelip turyp tyńdaıtyn edi. Hamaǵań jýan daýsymen kúrkirep oqyp otyrǵanda, ár kúıdiń shyǵý tarıhy aıtylyp, orkestr oryndaǵanda, tyńdarman qaýym keremet áser alatyn. Biz sondaı ǵajaıyp ónerdi kóre qaldyq»,- deı kelip, kúıshi týraly birneshe qundy málimetti jarııa etti.
A.Toqtaǵan sózin odan ári jalǵap: «Qurmanǵazy týraly bir derekti aıtaıyn. 1973 jyly sol kezdegi astanamyz Almatyda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń úlken forýmy ótti. Sonda Qurmanǵazynyń «Saryarqa» kúıi IýNESKO-nyń álemdik mýzyka qoryna ótti. Sol kúni dúnıejúziniń 46 radıo stanııasynda «Saryarqa» kúıi oryndaldy. Qurmanǵazynyń ómiri qıyn jaǵdaıda ótken. Qýǵyn-súrginge túskenin jáne Isataı men Mahambetke ergenin bilemiz. Sonyń ózinde ónerdi bıik ustap, óziniń sońyna óshpes mura qaldyrǵan tulǵa. Qurmanǵazynyń eń basty jetistigi – kúı ónerindegi epıkalyq dástúrdi eń bıik shyńyna jetkizgeni. Ol eki baǵytta izdenis jasaǵan adam. Kúı ónerindegi múmkindikterdi jetildirip, kemeldendirip, sarqa paıdalanyp, joǵary oryndaýshylyq deńgeıge jetkizgen. Ekinshi qyry – kúıde jańa tııanaq, jańa baılam ornatqan adam»,- dedi.
Kelesi kezekte Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, professor, kúıshi ustaz Orynbaı DÚISEN sóz alyp: «Qazaqtyń aspaptyq mýzykasynyń altyn ǵasyry (Renessansy) dep tanylǵan HIH ǵasyrda ómir súrgen teńdesi joq jarqyn ýákili, qazaqtyń halyq kompozıtory Qurmanǵazy ekeni daýsyz. Akademık Ahmet Jubanov: «Qurmanǵazy keıbir kúılerdi adamnyń tilimen sóıletkisi keledi»,-dep baǵa bergen. Ahańnyń pikirin jalǵastyra kele aıtarymyz, Qurekeń – óz kúılerin sol zamannyń, qalyń buqaranyń tilimen sóılete bilgen halyq ónerpazy. «Kúı atasy – Qurmanǵazy» atanýy da sondyqtan. Bul sózimdi onyń «Adaı», «Saryarqa»,«Kishkentaı», «Arba soqqan», «Qaıran sheshem», «Alataý», t.b. kúıleri aıǵaqtaı túsedi. Osy kúılerden nár alyp ósken jetkinshek urpaqtyń jany taza, rýhy bıik, elimizdiń tolyqqandy azamaty bolary sózsiz.Bul mádenı sharanyń joǵary deńgeıde ótýi, oǵan jastardyń kóp qatysýy kúı óneriniń sabaqtastyǵy dep bilemin.Búginde Qurmanǵazynyń kúıin sheber oryndaýǵa daǵdylanyp júrgen jastar bar. Sol shákirtter uly kúıshiniń murasyn urpaqtan urpaqqa jalǵastyratynyna senemin»,- dep oı tolǵady.
Osy kúni dástúr boıynsha jas órenge dombyrany usynyp, bata berý rásimi boldy. QR Mádenıet qaıratkeri, dırıjer, kompozıtor Nurlan Bekenov Aslan Asqaruly esimdi jas darynǵa dombyra syılap turyp, «Qazaqtyń qara dombyrasy – halyqtyń úni, tarıhy. Osy jas órenge deni saý bolyp, ónerdiń eń bıigine kóterilýine Alla násip etsin dep batamdy berdim»,- dedi.
Odan keıin N.Bekenov: «Tumanbaı Moldaǵalıev uly kúıshige arnaǵan óleńin:
«Tuǵyr izdep, uıqy kórmeı, tún qattym.
Taýdy tyńdap, ózim de oǵan til qattym!
Qurmanǵazynyń qudiretine bas ımeı,
Qazaqpyn dep aıta kórme, qymbattym!»,- dep túıindegen eken.
Qurmanǵazynyń ómiri qıyndyqqa toly. Oǵan jala jabylyp, birneshe márte tutqyndalyp, Orynbor túrmesine qamalǵan. Sibirge aıdalǵan. Ǵumyrynyń sońyna qaraı naǵashylaryna barǵan eken. Sol jerde Maqash pravıtel atanǵan Muhambetjan Bekmuhambetovke: «Qashanǵy osylaı júrmekpin? Qýǵyndaýdan qutqar. Maǵan tynyshtyq beretin ómir syıla»,- depti. Sonda Maqash pravıtel óziniń basyn báıgege tigip, patsha ókimetinen Qurmanǵazyǵa bas bostandyǵyn kýálandyratyn tólqujat alyp bergen eken. Sóıtip, uly kúıshiniń ǵumyrynyń sońy tynyshtyqpen ótken. Qazaq mýzykasynda Qurmanǵazynyń kúıshilik óneri joǵary deńgeıde tur. Kúıleri álemdi tamsandyrǵan. Qazir kishkentaı baladan eńkeıgen kárige deıin Qurmanǵazynyń kúılerin tyńdap, rýhtanady»,- dedi. Sosyn qolyna dombyra alyp, Qurmanǵazynyń Balqaımaq» kúıin oryndap, kórermenderdiń qoshemetine ıe boldy.
Turar Álipbaev pen Anar Muzdahanova syndy tanymal kúıshi-dombyrashylar Qurmanǵazynyń birneshe kúıin oryndap berdi. Sondaı-aq daryndy jastar óz ónerlerin ortaǵa saldy.Aqyn, sazger Ábdiǵanı Bázilhanuly óz arnaýyn jurtshylyq nazaryna usyndy.Aqyn Aıbatyr Seıtaq Qurmanǵazy Saǵyrbaıulyna arnaǵan «Uly dalanyń dúldúli» atty óleńin oqyp berdi. Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń 4-kýrs stýdenti Tileýles Nurlybek Halyq aqyny Hamıt Erǵalıevtiń Qurmanǵazyǵa arnalǵan poemasynan úzindi oqydy.
Sol kúni azamattardyń jáne aqsaqaldar alqasynyń qoldaýymen «Kúı atasy» atanǵan daýylpaz kúıshi-kompozıtor Qurmanǵazy babamyzdyń eskertkishi janynda 4-shi márte «Kúı jármeńkesi» ótkizildi.Dáýlet Ońǵar esimdi jas jigit bas júldeni jeńip alyp, úkili dombyraǵa ıe boldy. Ózge júldegerlerge baǵaly kitaptar tabys etildi.
Qoryta aıtqanda, bul kúıshi, dombyrashylardyń mártebesi ósken kún boldy.
Tólegen Qýanyshev,
qoǵam qaıratkeri, «Kúı anasy» respýblıkalyq qorynyń jetekshisi.
ASTANA
"Adyrna" ulttyq portaly
