Memlekettik hatshy Erlan Qarınniń suhbatyn kórip shyqtym. Áńgime maǵan unady. Nesimen?
Saıası qyzmetkerler “qazandy qyzdyryp”, qoǵamdyq dıskýrske bastamashyl bolyp otyrmasa, ony memlekettik basqarýda quzyreti joq jandar bastaıdy. Kompetenııasy joqtarda ádette kásibı pikir emes, daýryqpa basym bolady.
Saıası qyzmetkerlerdiń úni estilmese, aqparattyq vakýým paıda bolady. Ol vakýýmdy jel sóz, Qarınniń ózi aıtpaqshy, feık toltyrady. Sondyqtan saıası qyzmetkerlerdiń barlyǵy aqparattyq alańnan tabylǵany abzal. Saıası lıderler shyqpasa, Musa paıǵambardyń qateligine urynyp, basqa nebir lıderler, ıdoldar paıda bolady.
Ádette saıası qyzmetkerlerdiń qoly tımeıdi. Qaǵaz kóp, jınalys jetedi, sharýa shash etekten. Biraq saıası qyzmetkerler sharýashylyqpen ǵana emes, eń aldymen saıasatpen shuǵyldanǵany jón. Saıasat degen aqparat, ıaǵnı halyqqa júrgizilip jatqan saıasatty túsinikti tilmen jetkizip otyrý, oı salý, oılandyrý, aqparattyq trendterge ún qosý.
Qarın myrzanyń qundylyq jóninde aıtqany oılandyrdy. Sebebi bul taqyryp meni qyzyqtyrady. Úsh jyl buryn júrgizgen trenıngterimde bir saǵattyq sabaǵym osy taqyrypqa arnaǵam. Qundylyq júıesi birdeı bolsa, el basqarý isi tıimdi iske asady.
Sonymen, qundylyq degenimiz ne? Men osy taqyrypqa oqyrmandarym úshin oı qossam dep edim. Jańa Qazaqstan - túrli pikir, túrli talqylaýdan keıin ortaq konsensýske kelý bolsa, muny da bir oı dep qabyldaǵaısyzdar.
Qundylyq - bul biz úshin qundy dúnıe. Máselen, densaýlyǵymyz bizge qundy, ıaǵnı qymbat pa? Demek bizdiń qundylyǵymyz - densaýlyq. Biraq adam balasy ádette qundylyǵyna saı ómir súre bermeıdi. Ony túzeý úshin saıasat aralasady. Máselen, batys elderinde tilep alǵan aýrýdan emdele beretinderdiń saqtandyrý polısi qymbat. Adamdar aýyryp qalmas úshin (aýyrsa qaltasy qaǵylady), sportpen shuǵyldanyp, salaýatty ómir saltyn ustanady. Bul - saıasat. Adam ómirine memlekettik ıntervenııa.
Adamdar temeki shegedi. Densaýlyqqa zııan. Memleket adamdar az sheksin dep akız qunyn kóteredi. Bul da saıasat. “Halyq búlinse - saıasat túzeıdi” dep kim aıtyp edi, Júsip Balasaǵun ba?
Adamdar qundylyǵy úshin ádette kúresedi. Qundy dúnıeńizdi tartyp alyp jatsa, balańyz aýyryp qalsa, kúresesiz ǵoı. Sol sııaqty. Sondyqtan qazaqqa ne qundy, sony anyqtap alǵan jón. Qazaq ne úshin kúresedi? Máselen, men oqyǵan Amerıkanyń birneshe qundylyǵy bar. Sonyń biri - sóz bostandyǵy. Eger sol qundylyqqa nuqsan kelse, halqy óre túrgeledi.
Taǵy bir ýnıversal qundylyq - ádilettilik. Eger sony qoǵamdyq qundylyq dep tapsaq, onda adamdar ádilet úshin kúresýge tıis. Ádil saılaý, ádil sot… kete beredi. Saılaý ádiletsiz bolsa, sot ádil ókim shyǵarmasa, adamdar kúresedi. Eń sońynda ádilettilik áleýmettik normaǵa aınalady. Sottyń ádiletsiz sheshim shyǵarýy, saılaýdyń ádiletsiz ótýi nonsens bolyp qalady. Biraq ol úshin uzaq ýaqyt boıy bizge mańyzdy qundylyqtarǵa berik bolýymyz kerek. Qoǵamdyq normaǵa aınalyp ketkenshe. Ádette adam jaqsy ádetke úırený úshin kemi toǵyz aı ýaqyt kerek eken. Al bir áleýmettik norma árbir adamnyń sanasyna sińgenshe qansha ýaqyt kerek!
Ádilettilikti ornatatyn kim? Taǵy da saıasat. Saıasatty júrgizetin kim? Bılik. Bıliktiń bastaýy kim? Halyq. Iaǵnı, halyq bılikti júrgizip otyrý úshin prezıdentke, parlamertke (ár elde árqalaı) “senimhat” beredi. Kóligińizdi paıdalana turý úshin “senimhatpen” senip tapsyrǵandaı.
Demek prezıdent bastaǵan bılik fýtbol oıynyndaǵy tóreshi sekildi adamdardyń ómir degen oıyndy ádil oınaýyna jaǵdaı jasaıdy. Ádil oınamaǵandardy jazalaıdy, ádil oınaǵandardyń arqasynan qaǵady. Áleýmettik mártebesi nemese qyzmetine qaramastan. Al eger tóreshi oıynǵa ádil tórelik etpese she? Onda jankúıerler (halyq) ysqyrady, balaǵattaıdy. Fýtbolǵa baryp júrsizder ǵoı, dál solaı bolady. Nege? Sebebi halyqpen kelisilgen qoǵamdyq kelisim-sharttyń - basty qundylyqtyń - ádilettiliktiń buzylyp jatqanyna halyqtyń jany kúıedi.
Bul - qoǵamdyq, ıaǵnı bárimizge ortaq qundylyq. Ol buzylsa, bárimizdiń múddemizge zııan keledi.
Al endi jeke qundylyq degen bar. Ony óz basym ekige bólip qaraımyn. Ony taǵy birde sóz etermin.
P.S. Aıtpaqshy, “basty qundylyǵymyz - táýelsizdigimiz” dep júrmiz. Iá, shynynda da solaı. Biraq Qazaqstannan ketip qalǵan biraz qazaqty bilemin. Birazy ózge eldiń azamattyǵyn alyp úlgerdi. Sonda olar táýelsizdikti qundy kórmegeni me? Demek bir nárse durys emes.
Qazirgi pragmatık álemde ertegidegideı romantıkalyq-patrıottyq sezim, eliń-jeriń degenniń óte qoıýy qıyn. Eger óz jerinde mamandyǵy boıynsha jumys taba almasa, eger óz elinde bir súıeý jeri nemese baspanasy bolmasa, onda ol adam úshin bul jerde, bul elde qundylyq bar ma? “Erim deıtin el bolmasa, elim deıtin er qaıdan bolsyn!”
Lı Kýan Iý Sıngapýrdy qolǵa alyp, ásker qura bastaǵanda eń birinshi áskerge alynǵandarǵa úı berý úshin arnaıy baǵdarlama qabyldaıdy. Bul qalaı boldy degenderge: “Eger bul elde onyń múlki bolmasa, ata-anasy men bala-shaǵasy qańǵyp júrse, sarbazdar bul eldi ne úshin qorǵaýǵa tıis”, - degen eken. Aıtqandaı, Lı Kýan Iý-diń “Úshinshi álemnen birinshige” degen kitabyn aýdartyp jatyrmyz.
Árıne, memleket az qamtylǵan nemese qamqorlyqqa alynǵan kategorııa bolmasa, jurttyń bárine úı alyp bersin degen ýtopııalyq ıdeıadan aýlaqpyn. Árkim óz eńbegi, aqyl-qabileti sheginde ómir súrýge tıis. Jalqaý men iskerdiń qoly birdeı ıgilikke jetýi múmkin emes.
Al ıgilikke jetý úshin ne isteý kerek? Tabys tabý kerek. Tabys tabý úshin suranysqa ıe mamandyǵyń men básekege qabiletti bilik kerek. Sondyqtan bárine ortaq qundylyqtar júıesin qalyptastyrýdyń ózinde bir pishtim-bir kestim deıtindeı ońaı jaýap joq, bir-birimen baılanǵan kóptegen faktorlarǵa baılanysty. Sondyqtan “qazandy qaınatyp”, memlekettik hatshy aıtpaqshy, qoǵam bolyp talqylap, qazaqqa ózi ne qundy, ne qymbat, sonyń basyn ashyp alý kerek.
Shyńǵys MUQAN
