Кеңес үкіметі дәуірінде ғылымның генетика, кибернетика салалары секілді антропологияға да қатты қысым жасалған. Соның салдарынан, антропология дамымай қалды. Ал, осы саланы бетке алған антропологтардың барлығы сол кеңес дәуірінде қуғын-сүргінге ұшырады. Олар Сталин қайтыс болғаннан кейін ғана ақталып, рақымшылықпен кейбірі аман қалды.
– Аға, бүгінде «тас лақтырсаң, академикке тиеді» деп жатады. Бірақ сол ғалымдардың ішіндегі антрополог-академик сіз жалғызсыз. Неге?
– Жалпы, антропология биология ғылымының саласы, адам баласының биологиялық ерекшеліктерімен айналысады. Кеңес үкіметі дәуірінде ғылымның генетика, кибернетика салалары секілді антропологияға да қатты қысым жасалған. Соның салдарынан, антропология дамымай қалды. Ал, осы саланы бетке алған антропологтардың барлығы сол кеңес дәуірінде қуғын-сүргінге ұшырады. Олар Сталин қайтыс болғаннан кейін ғана ақталып, рақымшылықпен кейбірі аман қалды.
– Сонда бұл кеңестік саясатқа қайшы болды ма?
– Кеңестік саясатқа ресми түрде қайшы келген жоқ. Бірақ, партия өз қызметіне бұл сала нұқсан келтіреді деп үлкен күдікпен қарады. Оның бір айғағы кеңес дәуірінде, мәселен, кеңестік археология, кеңестік түркология, кеңестік этнография, кеңестік лингвистика – бәрі болды, ал, кеңестік антропология болған жоқ. Мұндай ғылым бетін ашуға тыйым салынды. Сондықтан, бұл тақырыпта анда-санда жинақтар шығарылып тұрды.
– Қазақта сізге дейін антрополог болған жоқ. Сіз осы салаға қалай бардыңыз?
– Студент кезімде топпен бірге археологиялық экспедицияларға баратынбыз. Сонда адамның сүйегін зерттеп, зерделейтін бір маманның жоқтығы таң қалдырған еді. Келе-келе осы сала қызығушылығымды тудырды. Осы зәру мамандықты жас кезден қолға алғанымыз дұрыс шығар деп түйдім. Біздің бақытымызға орай, Мәскеуде сол кездегі Ленинградтан келген антропологтар Қазақстанға ұлттық кадрлар дайындап берейік деп, ниет білдіріп жатты. Сол көмек біздің үлесімізге тиді. Аталмыш салада аспирантураға оқуға түстім. Содан бері, міне, жарты ғасырдан артық өміріміз осы антропология саласына арналып отыр.
– Сіздер негізінен сүйекті зерттейсіздер ғой. Адамның сүйегі неше жыл бойы жер астында сақталуы мүмкін?
– Ол топырақтың биохимиялық құрамына байланысты. Егер топырақтың құрылымы өте агрессивті, қышқыл болса, онда сүйек тез шіриді. Ал, топырақ қыртысы ыңғайлы болса, онда сүйек миллиондаған жылдар бойы шірімей жата беруі мүмкін.
– Қазақ қайтыс болған адамның жетісін, қырқын, жылын беріп жатады. Осының бәрі қабірдегі адам тәнінің биологиялық процестеріне байланысты қалыптасқан деп естігенім бар еді.
– Иә, мүмкін. Жер қабатында адам сүйегі де сұрыпталып отырады.
– Ал енді, елу жыл өткеннен кейін моланы сырып тастап, жерін пайдалана беруге болады деп жатады ғой. Сіз осыған қалай қарайсыз? Өзіңіз сүйек миллиондаған жыл бойы сақталуы мүмкін деп отырсыз…
– Елу жыл емес, он жылдан соң моланы сырып тастайтын елдер де бар. Мәселен, қазіргі араб елдерінде жер өте қымбат. Онда барлық жер сатылып кеткен. Сондықтан, ешкім өлген адамды өз бетімен апарып, жерлей алмайды. Жер иелерінен әуелі рұқсат алады. Екіншіден, дәл осы елдерде қайтқан адамды жерлеген соң, бірнеше жыл өткенде бұрынғы мәйітті ығыстырып, жаңа мәйітті әкеліп жерлей береді. Онда біздегідей бір адамды жерлеп, оның басына үлкен етіп, зәулім күмбез тұрғызып жатпайды. Еуропа елдерінде де солай. Онда, мәселен, «отбасылық табыт» деген болады. Сол жерге кісі жерлеген соң, он жыл өткеннен кейін-ақ жаңа мәйітті әкеліп үстіне қоя береді. Оның, әрине, эпидемиологиялық жағынан зиянды жақтары да бар. Мәселен, оба ауруының микробтары 200 жылға дейін өлмейтіні дәлелденген ғой. Сондықтан, бұл жағына жалпы сақтықпен қараған дұрыс.
– Сіз өзіңіз антропологиямен жарты ғасырға жуық уақыт айналысып келе жатырсыз ғой. Зертханадағы ең ескі сүйек қай уақытты қамтиды?
– Бұдан 7-8 мың жыл бұрын өмір сүрген тұрғындардың кейбір сүйектері табылғаны мәлім.
– Оны қай жерден кезіктірдіңіз?
– Батыс және Шығыс Қазақстаннан, содан кейін Павлодардың Железинка деген жерінен неолит дәуіріндегі адамдардың сүйектері табылғаны бар. Әрине, олардың сақталу деңгейі өте нашар болды. Бірақ, соған қарамастан, біз оның кейбір бейне-ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік алдық. Содан соң осыдан 10-12 мың жыл бұрын да Көне жұртымызда адамдар өмір сүргені айқындалып отыр.
Бұл күнде антропологияның бір ерекшелігі өткен уақытта өмір сүрген адамдардың тіршілігіне қатысты ешқандай құпияны бүгіп қалмайды. Зертханада сүйектерді зерттеу арқасында тіршілік иесінің жасын, жынысын, оның бейнесін, дене пропорциясын, генетикалық құрылымдарын, қан жүйелерін, қандай тамақты көп тұтынып, нені кәсіп еткенін – тағы басқа ерекшеліктерін ажырата беруге болады. Сондықтан, адам баласының сүйегі – этнотарихи жағынан өте құнды жәдігер. Ол арқылы жазба дүниелеріне қарағанда әлдеқайда көп биоәлеуметтік мәліметтер алуға болады. Ал, археологиялық-тарихи жазбалардан мұндай кең мағлұматтар алуға мүмкіншілік жоқ. Антропология ғылымының қоғамға қажеттілігі де, міне, осында. Сол себепті, біз Көне Қазақ жұртынан табылған-табылған сүйектердің бәрін сақтауымыз керек. Бұл – әлем деңгейіндегі талап.
– Ал, бізде антропологиялық зертханалардың зерттеу деңгейі жеткілікті ме?
– Жалпы, деңгей айтарлықтай, бірақ, қажетті көлемді толық өтей алатын дәрежеде емес. Мәселен, бізде генетикалық, нәсілдік жағынан анықтайтын зертхана жағы толық жетілмеген. Содан кейін, онда қолданылатын құрал-жабдықтың бәрі бір реттік қана. Бір зерттеуге пайдаланғаннан кейін лақтырып тас-тайтын дүниелер. Ал, бағасы қымбат. Сондықтан, бұл саланы ойдағыдай дамытып, алға жылжыта алмай жатырмыз.
– Құрал-жабдық қымбат деп отырсыз. Бізде осы тарихты толық ашуға деген құлшыныс қалай? Мемлекет тарапынан осыған мүдделілік танылып отыр ма?
– Әрине, кеңес үкіметімен салыстыруға болмайды. Егемендіктің аты – егемендік. Бұл халқымызға Құдайдың берген бір сыйы, ерекшелігі. Басқа қонған бақ бұл. Бірақ қолымызға бұл «бақыт құсы» үлкен қиындықтармен жетті. Өткен ХХ ғасырда халқымыз қаншама апатты бастан өткерді. Мәселен, 1911 жылы болған аштықта миллионға жуық қазақ қырылып қалды деген фактілер бар. Содан кейін 1921 жылдары да аштық болды. Мұнда да миллионнан астам қазақ опат болған. Ал, 1932-1933 жылдары қазақтардың тағы 30-40 пайызы қырылып қалды. Бұның бәрі – қолдан жасалған ғұламат болатын. Міне, осындайларға қалай жол бермеу керек?.. Содан кейін 1930-шы жылдары Түркістан өңірінде қазақтардың бостандық сұрап көтерілгені үшін 200 қазақты тірідей жерге көміп тастағаны бар. Тіпті көтеріліске дем берген кейбір басшылардың тірідей арқасынан сойып отырып, терісін алған. Сондағы кейбір қазақтардың терісі бүгінде Праганың мұражайында экспонат ретінде сақтаулы тұр. Ал, 1937-38 жылдардағы қанды балақ репрессияның зардабы тағы бар. Міне, қазақ осындай қорлықты да көрді. Сондықтан, аталмыш жайлардан кейін егемендікті бағалай білуіміз керек. Үлкеніміз бар, кішіміз бар қазақтың бостандық деген осы ұлы мұрасын сақтауға күш салуымыз қажет.
Италияға барғанымда бір ғалымның айтқаны бар еді: «Егемендік Сіздерге құдай берген бір нәзік зат, алақанға салған. Егер оны қатты ұстасаңыздар, сындырып аласыздар, бос ұстасаңыздар, түсіріп аласыздар» – деген болатын. Ол өте дұрыс айтылған пікір деп ойлаймын. Анау-мынау пендешілікпен біздің кейбір азаматтарымыз осы егемендікке толық мән бермей келе жатқанына қатты қарным ашады.
– Ал, тарихты ашу, тарихтың ақтаңдақ беттерін ашып, шын тарихты жазып, жариялау тәуелсіздігімізді нығайтуға ықпал ете ме?
– Сөз жоқ, ықпал етеді. Ұрпақтарымызды тәрбиелеуге де шын тарихтың берері мол. Адам баласының тарихын алып қарасаңыз, қандай мемлекет, қандай патша болмасын, оның өзінің ұстанар саясаты, идеологиясы болған. Адам баласы тек қоғамдық өмір арқылы өмір сүреді, онсыз тіршілік ете алмайды. Былайша айтқанда, әркім өз бетінше өмір сүре алмайды, шашылып кеткен тары сияқты. Қоғам болған соң оның ортақ құндылығы болуы керек. Және соның бәрі халықтың игілігіне арналуы тиіс. Меніңше, біздің елімізде барлық игілік ең алдымен осы мемлекеттің негізгі иесі, қаншама қиыншылықты көріп, азаттыққа қол жеткізе алмай кеткен ата-бабаларымыздың рухына бас иіп, қазақтың бүгінгі ұрпақтарының мүддесіне арналуы керек.
– Бізде олай емес пе?
– Бізде орынсыз нәрселер көп. Мәселен, «көпұлттымыз», «басқа ұлттарға да қамқорлық жасауымыз керек» дейді. Ал, Көне жұртымызда 4 мың жыл бойы осы жерге иелік жасаған халық – қазақтар емес пе? Сондықтан, алдымен осы жер мен елдің иесіне, олардың ата-бабасына, бүгінгі ұрпағына бас исек тарихи әділдік болмай ма? Қазақ халқының бастан өткерген тарихына сый-құрмет көрсетілуі қажет. Кез келген ұлт өздерінің қандай жерде тұрып жатқанын, оның өткені қандай болғанын, егемендікке дейін қандай қиыншылықтан өткенін ескеруі қажет. Егеменді ел ретінде, әрине, көпұлтты мемлекет шығармыз. Бірақ өзге ұлттардың барлығының мұқтажын тарихи отанында орындауға шама келгенше ұмтылып жатқаны мәлім. Біз қазақ халқының мұқтажын ұлттық дәрежеде орындауға міндеттіміз. Өйткені, басқа елдердің бәрі де алдымен өз халқының мүддесін іске асыруға ұмтылып жатыр.
– Айтпақшы, сіз бір сұхбатыңызда «Қазақстан «көпұлтты» ел емес» деген екенсіз…
– Иә, Қазақстан «көпұлтты» емес, мұнда бір-ақ ұлт бар, ол – қазақ халқы. Ал, басқалары тек этнос өкілдері. Олар диаспора қатарына жатады. Өйткені, олардың басқа жақта өздерінің тарихи отандары бар. Мәселен, немістің отаны – Германия да, орыстың отаны – Ресей. Өзбектің отаны – Өзбекстан, тағысын тағы. Бұл жайды дұрыс түсіне білу керек. Қазақтың Қазақстаннан басқа отаны жоқ! Қазақтың Қазақстаннан басқа барар жері, басар тауы жоқ! Сондықтан, басқаларға теңдік беру қажет, бірақ, мемлекет деңгейінде қазақтың мүддесі бірінші қатарда тұруға тиіс!
– Өзіңіз де естіген шығарсыз, Қытайдың кейбір ұйғырлары қазақ болып жазылып, осында көшіп келіп жатты. Жалпы, құжатына қазақ болып жазылған татарлар да, ұйғырлар да аз емес. Осы орайда, қазақ болғысы келген өзге ұлттарды өзімізге сіңдіре беру үшін шежіре жазудың қажеті жоқ дейтіндер бар. Сіз қалай ойлайсыз?
– Ол дұрыс емес. Сонда қалай, біз басқа халықты сіңіру үшін өз тегімізден бас тартуымыз керек пе? Қазақтың қазақ деген тегін тек қазақтар, қазақтың ұрпағы ғана қорғай алады. Мәселен, Ұлы Отан соғысы жылдарында Венгрияда қаншама немістер, еврейлер «венгер» болып жазылып кеткен. Қазір олардың көпшілігі Үкімет басында отыр. Негізгі мадиярлардың мүддесін олар толық ойлап отырған жоқ. Мажарстанның көптеген байлығын сатып, ақшасын сыртқа шашып жатқаны да мәлім. Мен өзім 2008 жылы Венгрияда VІІ дүниежүзілік құрылтайда болғанымда осы жағдайды өз көзіммен көріп, қынжылып қайттым. «Мынау кім?» десең, «бұрынғы неміс» дейді. «Анау кім?» десең, «бұрынғы еврей» дейді. Олар венгер болып кіріп алған да, сол елдің билігіне қол жеткізіп, енді өз мүддесін ғана ойлап отыр дейді қарапайым халық. Ал, халықтың жағдайын ешкім ескеріп жатқан жоқ дейді.
Сол секілді, бүгін ұйғырды кіргізіп алайық, татарды кіргізіп алайық, басқалардың да қазақ болып жазылуы-на жол берейік, бірақ, ол саясаттың ешқандай да стратегиялық мәні жоқ. Біз осыны түсіне білуіміз керек.
– Аға, сіз бүгінгі қазақ жерінен осыдан 7-8 мың жыл бұрынғы тіршілік иелерінің сүйектерін таптым дедіңіз. Олар гендік жағынан бүгінгі қазақтарға ұқсай ма?
– 4 мың, 5 мың жыл бұрын Көне Қазақ жұртында өмір сүрген тайпалардың гендік ерекшелігінің үштен бір пайызы бүгінгі қазақтардың дене құрылымында сақталып қалған. Яғни, қазақтар популяциясында биоәлеуметтік ерекшеліктерінің тамыры осыншама уақыт үзілмей, сақталып қалғаны мәлім. Сондықтан, қазақ туралы қытай жазбалары не айтты, парсы жазбалары не айтты, орыс не айтты – олардың бәрінің тарихи құндылығы генетикалық анықтамалығы жетпейді. Өз тарихымыз – өз сүйегімізде. Былайша айтқанда, тарихымыз өзіміздің генімізде, өзіміздің физиологиялық, морфологиялық ерекшелігімізде толыққанды орын алған. Егер біз 4 мың жыл бойы өзіміздің ерекшелігімізді сақтап қалған болсақ, онда әрі қарай да, яғни үстіміздегі үшіншімыңжылдықта ұрпақтарымызды сақтау мүмкіндігіміз бар деп толық айта аламыз. Лайым қазақ елі еркіндігінің ғұмыры ұзақ болсын!
– Қаратау бөктерінде алғашқы адамның ізі қалған деген дерек бар. Біз сонда сол алғашқы адамдардың ұрпағымыз ба?
– Археология саласында мәдени тұрғыдан адамдардың өмір сүру дәуірлері палеолит, неолит, қола дәуірі деп бөліне береді ғой. Қола, тіпті, неолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың көптеген морфологиялық ерекшелігі тек қана бүгінгі қазақтардың денесінде сақталып қалған. Сондықтан, біздің тарихымыз кеңес үкіметінде жазылғандай, бертінде басталған жоқ, тарихымыздың тамыры тереңде жатыр. Әлем алдында біз мұны талай рет паш еткен болатынбыз. Бұл күнде ғылым саласында кім күштірек болса, сол әлсізді таптап, көзге ілгісі келмей, жоққа шығарып кете беретін күн өтті. Қазақ туралы да: «әлемде қазақ деген халық жоқ, ол қолдан жасалған ұлт» деген пікірді айтқандар болған. «Олар тек қағаздағы ғана халық» деп жазғандар да бар. Ал, мен елу жыл бойы сонда нені зерттедім? Қазақтың ата-бабаларының қаңқа сүйектерін, тіс құрылыстарын, қан жүйелерін, алақанындағы тері бедерін, май бүрмелерін, дәм сезімдерін зерттеп, анықтадым. Егер қазақ қолдан жасанды ұлт болса, ондай халық шынымен жоқ болса, онда бүгінгі кешенді антропологиялық зерттеулерде қазақтар қалмақтарға, моңғолдарға, башқұрттарға қосылып кетуі керек еді ғой. Жоқ, қосылмайды. Өйткені, қазақтың өзіне ғана тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Генетикалық жағынан да, физиологиялық, морфологиялық жағынан да қазақ – жеке басты статусы бар халық. Кешенді ғылыми зерттеудің арқасында біз бұған көз жеткіздік. Демек, қазақтың өзіндік биологиялық-антропологиялық тарихы бар және ол 4 мың жылдан астам этномәдени дәуірді қамтиды.
– Сіз осының бәрін ғылыми тұрғыда дәлелдедіңіз. Енді басқа халықтарға, басқа елдердің ғалым-дарына мойындата алдыңыз ба?
– Әрине, олар мойындап отыр. Тек бұл жайдың ғылыми мән-жайын еліміз әлі түсіне алмай келеді.
– Яғни, мойындамай отырған қазақ қана дейсіз ғой… Бұл білместікті қалай жоюға болады?
– Жақында мен «Қазақ халқының антропологиялық тарихы» атты кітап шығардым. Бұл өзі сериялық еңбек, қазақтың тарихы туралы жазылатын үш томдық дүниенің бір томы. Басқа томдары ана тіліміз бен мәдениетіне арналады. Кітапты арнайы мұнай компаниясы қаржыландырып, шығарып жатыр. Бастығы – Барис Чердабаев деген азамат. Сонда мен өз салама арналған кітапта қазақтың 4 мың жылдық эволюциялық биоәлеуметтік тарихын дәлелдеп отырып жазып бердім. Мұнда морфология мен физиология жүйелері – бәрі орынды зерттеліп көрсетілген. Қарсы пікір айтатындар болса, осы секілді нақтылы дәлелдерді алға тартса екен деген ойдамыз.
Мен Қытайда, Жапонияда, Индияда, Италияда, Германияда, Америкада және басқа да елдерде өткен конгрес-тер мен симпозиумдарға барып, онда арнайы ғылыми баяндамалар жасадым. Олар біздің ғылыми ізденістеріміздің нәтижелерін мойындап отыр.
– Байқап отырмын, мына кітапта адамның бет сүйектері айқын бедерленген суреттер топтамасын бас-тырыпсыз. Бет пішіні әртүрлі адамдар, әр қырынан түсірілген екен… Мұнымен сұрайын дегенім, расында да, біздің қазақтардың бет әлпеті әртүрлі. Біріміз кәріске, біріміз моңғолға, енді біріміз, тіпті татарға, өзбекке ұқсап кететін сияқтымыз… Бұл неден?
– Қан жүйесін алып қарасаңыз, маймылдардың гиббон деген түрі мен адамның арасында 1 пайыздық қана айырмашылық бар. Шимпанзе мен адамның арасындағы генетикалық айырмашылық та бір пайыз ғана. Бірақ, сіз осыған қарап, маймыл мен адам ұқсайды деп айта аласыз ба?.. Қан жүйесі 1 пайыз ғана болса да, олардың түрлері, тыныс-тіршілігі, болмысы, жаратылысы мүлдем бөлек қой. Демек, түр ештеңе білдірмейді. Ол генетикалық көрсеткіш бола алмайды. Сіз бен біздің көзімізге көрініп тұрған айырмашылық ол тарихқа, географиялық ортаға, содан кейін неке қию, қыз алыс-беріс секілді мәселелерге байланысты кездейсоқ айырмашылықтар. Ол көп болса, бесінші, алтыншы сатыдағы айырмашылық болуы мүмкін. Яғни, мұндай түрге қарап айырмашылық іздеу генетикалық алыстық пен жақындықты іздеуге негіз емес. Ол әркімнің табиғатына, тіршілігіне, тумысына байланысты ерекшеліктер.
– Аға, сіз бүгін неге алаңдайсыз?
– Халқымыздың егемендігі баянды болуы үшін біз мемлекеттік саясатты, ұлттық саясатты дұрыс бағыттауымыз керек. Ананың-мынаның көңілін табамыз деп, өз халқымызды құрбан қылып алмайық. Бірінші қазақтың тарихи ұлттық мүддесімен санаса білейік.
– Жалпы, барлық халықты қазақтың мүддесіне жұмылдырудың қандай тәжірибесі бар. Сіз, мәселен, қандай жолын ұсынар едіңіз?
– Бұл жерде Германиядан үлгі алуға болады. Ол елде қызметке алынатындар анкета толтырады. Сонда «Сіз жұмыс барысында кімге қызмет етесіз?» деген сұрақ бар. Яғни, бұл «қай халыққа қызмет етесіз» дегені. Сонда, ешкім «қазаққа», я «орысқа» деп жазбайды. Өйтіп жазса, қызметке алынбайды. Ал, қызметке тұрғысы келгеннің бәрі «неміс халқына қызмет етемін» деп жазады. Солай қол қояды. Полиция болсын, жеке мекемелер болсын, мемлекеттік қызмет болсын – бәрінде солай. Ал, бізде мұндай талап жоқ. «Демократия» деп қолдан жасап алған құндылығымыз бар. Ал, шын мәнінде біз кімге қызмет ету керектігінің басын ашып айтпаймыз. Сондықтан, осы тұрғыда немістердің тәжірибесін алған дұрыс деп ойлаймын.
– Бізде құрамына 130 ұлт өкілдері кіретін «Қазақстан халқы» деген ұғым басым. Сіз айтқандай «қазаққа қызмет етемін» деу басқа ұлттардың құқын таптау болып шықпай ма?
– Жоқ, бұл ешкімнің құқын таптау емес, бұл – мемлекеттің өз-өзін құрметтеуі. Әрине, осы сөзім үшін әлдекімдер мені «ұлтшыл» деп айыптауы да мүмкін. Әлемде көзі ашық азамат өзінің туған ұлтын еш уақытта жоққа шығармайды. Біз не істеу керектігін білуіміз керек. Өзіміздің халықты, мемлекетті дамыту тұжырымдамасына барынша қолдау жасауымыз қажет.
Өткенде естіп жатырмын, бір қазақ Лондонға барып тұрып, ұшақтан түсе сала жата қалып, жерді сүйген екен. «Англияны да көретін күнім бар екен ғой» деп. Өзіміздің қазақ арасында мұндай надандыққа барудың қажеті жоқ! Адам өзінің туған жерінен басқа жерді сүймеуі керек қой. Мен, өз басым қанша елде қызмет етіп, қанша жерді көрдім, бірақ ешқайсысын туған елімнен артық сүйген емеспін. Туған жерімнен басқа жерге иіліп, тағзым етпеймін де. Бірақ, халқын, ел-жұртын сыйлаймын.
Сондықтан, Қазақстандағы әрбір азамат қазақтың мүддесін бірінші қатарға қою міндетті екенін түсінсе екен деп тілеймін.
– Аға, өзіңіз бір сұхбатыңызда Эйнштейннің «дін ғылымсыз соқыр, дінсіз ғылым ақсақ» деген сөзін айтқан екенсіз… Дінге сенесіз бе?
– Сенемін. Өйткені, дін – халықтың тарихи өмірінен алынып жинақталған наным мен сенімнің ортақ көзқарасы.
– Ендеше, исламда қайтыс болған адамның сүйегінің ертерек шіріп, топыраққа айналып кеткені жақсы делінеді. Ал, сіздің кәсібіңіз сол сүйектің сақталуын көздейді. Осы тұрғыдан, менің мамандығым дінге қайшы деп есептемейсіз бе?
– Ол рас. Бұл жайында өзім де талай толғанғанмын. Бірақ, менің жұмысым дінге қайшы деп есептемеймін. Себебі, Индияда жүргенімде ескі Делидегі Жамму Мажид мешітіне барып, бір молдадан сұрағанмын. «Осылай да осылай, өзім кеңес үкіметіненмін, мамандығым бойынша сүйектердің биологиялық қасиеттерін зерттеймін. Менің осы жұмысым исламға қайшы ма?» деп сұрағанмын. Ол, әрине, осы қызметке құлшына кірісіп, жаңа бастаған кезім. Әлі тәуелсіздік алмаған кезіміз.
– Олар не деп жауап берді?
– «Жоқ» деді. «Себебі, сіз ғылыммен айналысып жүрсіз. Басқа мүддені көздеп жүрген жоқсыз. Ислам ғылымға шек қоймайды» деді. Ал, егер мен өліктерді пайдалансам, оның денесін сауда-саттыққа салып, пайда көруге жұмсасам, ол күнә екен. Басқа жерлерге барғанда да үлкен діндарлардан осы жөніндегі пікірін сұрап тұрамын. Бірақ, түсінгенім, дінге қайшылығы жоқ екен. Өйткені, шынында да, біз бұны саудаға салмаймыз. Халықтың тарихын білу үшін ғана жасаймыз.
Жалпы, ислам бойынша, сүйектің ертерек қурап, топыраққа айналып кеткені жақсы деп айтылады ғой. Алматыда ғылыми зерттеу институтында істеп жүргенімде бір інішектің менен: «Аға, сіз мына сүйектерді зерттедіңіз, кітап жаздыңыз, енді зиратқа апарып неге көміп тастамайсыз?» деп сұрағаны бар. Мен зертханашыға: «Одан да сіз мені апарып көміп тастаңыз» дедім. «Неге?» дейді. Содан кейін мынаны айтып түсіндірдім. Мен лабораторияға алып зерттеген сүйектерде ғылыми жұмыстарымның фактілері бар. Бұлар қазіргі қазақ деген халық жоқ деп, қазақты қорлағысы, оның өткен тарихын жоққа шығарғысы келетіндерге қарсы көрсететін бірден-бір фактілер болып саналады. Сүйектер сол үшін сақталып қалуы керек. Халқымыздың барлық биоәлеуметтік анықтамалары сонда жатыр. Ал, ертең әлемде «ревизия» бола қалса, ана «Оразақ Смағұлдың жазғандарын тексерейік, материалдары қайда» десе, сендер: «Ой, оны біз баяғыда, өзінің тірі кезінде көміп тастағанбыз» демексіңдер ме? Содан кейін олар: «Онда Смағұловтың еңбегі фальсификация екен. Дәлелі жоқ, ана материалдың бәрін өтірік ойдан жазған» демей ме? Сосын қазақтың биоәлеуметтік тарихын немен дәлелдейсіңдер? Сондықтан, бар ғылыми байлықты ұрпақтар үшін сақтап қалу керек! Келешекте оны зерттегендер менің айтқанымды уағыздап, ана дәлелді көрсетеді, қате кеткен жерім болса, түзетіп, толықтырады. Ең бастысы, қазақтың осы жерде тұрып жатқан 4 мың жылдық тарихы бар ел екенін және жері барлығын осы фактілер арқылы дәлелдеп көрсетеді.
– Сіз жарты ғасырға жуық антропологиямен айналыстыңыз. Қазір отбасыңызда да сіздің жолыңызды қуғандар бар деп естиміз. Саналы өміріңізге шырақ болған ең басты ұстанымыңыз қандай?
– Менің ұстанымым пайда тауып, баю немесе атақ алып, ғылыми дәрежемді өсіру емес, барынша туған халқыма, ұлтыма қызмет ету. Сондықтан да, мен қашаннан ұлт мүддесін жеке басымнан биік қоямын. Ұлттық мүддеге қызмет етуді бақыт деп санаймын және өзімнің Отан алдындағы борышым деп білемін.
Әңгімелескен Нәзира БАЙЫРБЕК
дереккөз: http://www.astana-akshamy.kz/?p=2627