Билік саясаттанушылардың идеясын дұрыс пайдалана алып жүр ме?

Әлем жұрты саяси-эконо­мика­лық институт­тары­ның жұмысын «біздерде мынадай бар, мынадай бар» деп жарнамалап жатыр.    Оның қорытындысы мамыр айының бас кезінде БҰҰ штаб-пәтерінде «әлемдік ақыл-ой орталықтары­ның жыл сайынғы рейтингісі» (Global Go-To Think Tank Rankings) жарияланды.   Идеялар бәсекеле­сінде 156 елден 6 545 ақыл-ой орталығы, саяси-экономикалық институттың жұмысы, қарым-қабілеті сынға түсті. Нәтижесінде ең үздік 30 ақыл-ой орталығы белгілі болды. Идеялар фабрика­сы бәсекесіне шыққан елдердің арасында АҚШ пен Жапо­ния көш бастап тұр.
Ал 2018 жылдың қорытындысы бойынша әлем бойын­ша үздік жұмыс көрсеткен «ми трестері» ретінде вашингтон­дық Брукингс институты, британиялық Chatham House, (Халықаралық істер жөніндегі корольдік институт), Карнеги қоры, америкалық Council on Foreign Relations (Халықаралық істер бойынша кеңес институты) және Вашинг­тондағы Center for Strategic and International Studies (стратегия­лық зерттеулер институты) енген болатын. Биылғы әлемдік ақыл-ой бәсекесі сын­ға түскен бәйгеге ТМД елдері арасы­нан Ресей алғашқы отыздыққа ілінді. БҰҰ тізімінде «Карнеги» саяси сараптамалық орталығы 26-орыннан көрінген Ресейде қазiр бiр мезгiлде: «шикiзат» провинция­лары» да, үлкен қалалар маңына шоғыр­лан­ған өндiрiстiк анклавтар да (жаңғы­рудың ресейлiк әскери-өнеркәсiптiк нұс­қасы) және әскери-өндiрiстiк кешен (ВПК), жылу-энергетикалық кешен (ТЭК) және Мәскеу мен Санкт-Петербургте орналасқан билiк бейнесiндегi «ми ор­та­лықтары» мен «ой фабрикалары» қатар өмiр сүруде.

Қазақстандық институттар бұл рей­тингі­нің отыздығынан көріне алған жоқ. Жалпы, ақыл-ой орталықтарына арнал­­-ған қай рейтингіге назар салсақ та, төмен­гі қатардан орын алады. Тіпті Орталық Азия және Шығыс Еуропа аймағы ғана қамтылған рейтингілік көрсеткіштегі топ – 30 институттың арасында да қазақ­стан­дық орталықтар жоқ болып шықты. Әзірбай­жанның Экономика және әлеу­меттік зерт­теулер институты 15-орыннан көрінді. Бұл тізімде Украина, Эстония елдерінің ақыл-ой орталықтары бар. Иә, бiздiң қазақстандық “балаң” ана­литика әлi күнге ескi қалып пен жаңа сте­реотип арасында басы қатып, қалыпта­су­дың бастапқы кезеңiнен шыға алмай жү­ретiн. Бірақ Ерлан Қарин, Нұрлан Ерімбетов, Айдос Сарым тәрізді ел тұт­қасындағы азаматтардың ең маңызды мәселенi терең түсiнiп, оң әрекеттерге кi­рiс­кенiн көріп жүрміз. Біздің қоғамда идеялар фабрикасының іргетасының қа­лануына екі жақ та мүдделі: Екі тараптан да қозғалыстар бар. Үміт басым, бағдар айқын. Себебі біздің ел 2050 жылға дейінгі даму бағдарламасын айқындап алған ел. 2050 Стратегиясы – біздің саяси док­три­намыз. Идеялар фабрикасында көтері­лер тақырыптар 2050 Стрегиясының мүм­кіндіктерін жан-жақты саралап, қоғамға ой салса, үміттің ақталғаны.

«Әлемдік саясаттанушылардың қоры­на «Идеялар фабрикасы» ретінде еніп кеткен ұғым біздің елге кештетіп болса да жетті» дейді мамандар. Күнделікті ба­сылым беттерінде осы тақырыпта біраз мақалалар жарияланды. Соның ішінде біздің назарымызды аударғаны – про­фессор Мұхтарбек Шайкемеловтың «Біз­дің қоғам саясаттану саласын ғылым деп тани ма?» деген мақаласы. Автор өз ма­қа­ласында «Идеялар фабрикасы» бүгін де болған, ертең де жалғаса береді. Ол билік элитасының қолдауына ие болғанда ғана материалдық күшке ие болады. Қазақ­стан­да жағдай өзгешерек. Бiр жағынан аталған ғаламдық дағдарыстардан ел үшiн саяси және экономикалық дивиденд алу­ға болса, екiншiден, оны болашақ жаңғы­рудың алғышарты ретiнде қарастыруға бо­лар едi. Бірақ ол, әзірге өзіміздің ел ше­карасынан әрі аса алған жоқ. Әлемдік қа­уымдастықтың назарын аудара ал­мауы­мыздың себебі осы» дейді.

Қазақстандық саясаттанушы Эдуард Полетаев та қазақстандық саясаттану ғы­лымы кенжелеп дамып келе жатқан сала екенін айтады. Бірақ түйткіл онымен ғана шектелмейді екен.

– Бірақ бір ғана проблема бар. Біздің қоғамда саясаттанушының құқықтық мәр­тебесі анықталмаған, ол жайлы нақты көзқарас та қалыптаспаған. Саясаттанушы белгілі бір мамандық па, әлде белгілі бір тұлғаның хоббиі ме, ол жағын да ешкім кесіп айта алмайды. Соңғы жылдары бар­лық тақырыптарға пікір білдіре беретін саясаттанушылар тобы қалыптасып келе жатыр. Бұл оқырманның саясаттану ту­ралы түсінігін тым тұмандандырып жібе­реді. Мысалы, бізде Қытай, Ауғанстан немесе ТМД көлеміндегі интеграциялық үдерістер туралы пікір білдіре беретін сая­саттанушылар қатары тым көп. Біз айтып өткен тақырыптар саясаттанушының жа­нына жақын тақырып па, әлде ол оны терең меңгергендіктен қана жүрексінбей пікір білдіріп отыр ма? Ол жағын ешкім айта алмайды. Қоғам бір орында тұрмайды, заң өзгереді. Заман өзгереді. Сондықтан саясаттанушыларға «саяси көзқарасы тұрақсыз» деген айыптар да тағылып жа­тады. Сондықтан мен әріптестерімнің белгілі бір салалық тақырыптарға маман­данғанын және саяси кландар мен саяси топтардан тәуелсіз болғанын қалар едім. Саясаттанушы барлық тақырыпты бол­-жап айтып беретін астролог немесе балгер емес. Ал саясаттанушылардың сараптама­ларын билік орындары қаперіне ала ма, жоқ па, ол бөлек әңгіме. Бірақ біздің жағ­дайымызда саясаттанушылар билік үшін №1  запаста  тұрған мамандар.

Қазір құзырлы министр­лік­тер саяси орталықтарға әлеуметтік зерт­теу мониторингін өткізу туралы бойын­ша мемлекеттік тапсырыс беріп тұрады. Екі тараптың ұйымдастыруымен ха­лық­аралық конференциялар өтіп тұрады. Де­мек, екі тарап та саясаттану ғылымының қажеттілігін, өзектілігін мойындай баста­ды. Бірақ билік – саясаттанушының ор­нын­да өзін сезіне алмай­ды. Бұл барлық елдерге тән кемшілік. Екі тарапты екі жақ­тың да мүдделері барын­ша ескерілген Идеялар фабрикасы ғана жа­қындата ала­ды. Оның көрігін қыздыру – саясатта­ну­шылардың еншісінде. Қо­ғамдық пікірдің беталысы соған қарап айқын­далады, – дейді Эдуард Полетаев.

Саясаттанушылар  отандық саясаттанудың өз­ге ғылым бағыттары секілді аяғына тұсау болып тұрған тұсы – мамандану мәселесі екенін айтқан болатын.  Яғни геосаясатта, ұлтара­лық, дінаралық қақтығысқа, мемлекеттік қызмет жүйесіне, қорғаныс саласына ма­манданған саясаттанушылар кем. Осы са­лада қалам тербегендері диссертациямен, дәріспен шектеледі, көпшілік қауымға шық­пайды. Есесіне, есімі бір-екі газет-журналға жарияланған сарапшылар кез келген сауалға қатысты өзінің көзқарасын білдіруге дайын тұрады. Өзінің зерттеу са­ласы болмаса да, пікір айтуға қымсын­байды.

Сәйкесінше, пікірдің, бағаның, болжамның сапасына сын келеді. Де­ген­мен ол жөнінде қатты алаңдап жатқан саясаттанушылар аз секілді.Төрткүл дүниенің төрт бұрышында белең алып жатқан түйіткілдерге тойтарыс беру жолында  ақыл –ой фабрикасының  маңызы зор. Себебі әлем елдерінде ушыққан проблеманың елімізді айналып өтеді деп айтуға болмайтындығын уақыттың өзі көрсетіп дәлелдеп отыр. Ал бұл мәселе бізден түрен түспеген тақырып. Бұл әлемнің барлық елінде мұндай орталықтарға арқа сүйеді солардың ұсыныстарына құлақ асады. Бізде осыған үйренуіміз керек..
                                                                                                                                                                                                                                                                       Рауан ІЛИЯСОВ,
                                                                                                                                                                                                                                                                  "Адырна" ұлттық порталы