«Хан (Жүніс хан ) барлық күш жігерін сарып етіп, осы қауым(моғолдар кейінгі ұлы жұз қазақтары) уәлаятқа (Моғолстанға) орнығып, отырықшы ел болуына ынталы болды, үйткені отырықшы ел болмай шынайы мұсылман болу мүмкін емес еді» ( Мұхаммед Хайдар Дулати Тарихи Рашиди.177- бет)
Қазақ хандығы көшпенділер мемлекеті болды, қазақ хандығына қараған Түркістан аймағындағы қалалармен кенттерді мекендеп 10- ғасырдан бері ислам дінін қатаң ұстанатын сарттарды есепке алмағанда негізгі халық қазақтар, онан қалса қырғыздармен, қарақалпақтар, ноғайлар дерліктей көшпенді халық болды. Қазақ даласының көп жері сол заман тұрғысынан отырықшылыққа көшуге тиімсіз болды, сондай-ақ көшпенділерде одан барынша қашқалақтады. Сол себепті қазақ даласында ислам орнығып тамыр тарта алмады.
Абылай хан Жоңғарға тұтқын болған кезде жоңғар хонтайшысы Ғалдан серен: «Елің егін салама?»-деп сұрапты, Абылай: «Салмайды»- депті, сонда Ғалдан: «жер емшегін ембеген ел әліде болса неше аударылып жуырда орнықпас депті.(Шәкәрім Құдайберді ұлы. Қырғыз-қазақ һам хандар шежіресі).
Көшпенді қазақтардың ішінен 17- ғасырдан бастап егін егушілер ақырындап пайда бола бастады. Оныңда кейбір себептері бар еді. 1630- жылдардан бастап күшейе бастаған ойраттардың чорыс тайпасы бір тұтас жоңғар мемлекетін құрды. Сонымен қатар Алтайдың терістігінде Енесей алабына дейін жорық жасап алтай(төленгіт), тыба, хакас, қырғыз сияқты түркі тілдес тайпаларды бағындырды. Бағынғысы келмеген көптеген Саян-Алтай, Сібір түрік рулары батысқа көшіп қазақтарға қосылды. Жоңғарлардың Жетісуға жорығы Жетісудың аумақты бөлігін басып алуы ұлы жүз қазақтарының жерін қатты тарылтып жіберді, осы себепті мал бағу қиындағаннан кейін жер өңдеушілер пайда болды.
Шоқан Уәлихановтың айтуынша :«Егіншіліктің ұлы жүзде шындап қолға алынуы 17- ғасырда өмір сүрген жаныстан шыққан , сол рудың басты адамдарының бірі Байқабыл есімімен байланысты. Ол өз ауылына қашып келген қалмақтың жәрдемімен тұңғыш рет жерге соқа салды».(Шоқан Уәлиханов. Алтышаһарға сапар.17- бет)
Орта Азияда феодалдық жер иеленудің негізгі түрі сойырғал болды. Феодалдар жерін шаруаларға үлестіріп беретін де, олардан ақы алып отыратын. Сойырғалға берілген жер әкеден балаға көшіп отырды. XV-XVI ғасырлар аралығында Орта Азия жерінде түрік тектес бірнеше хандықтар – Бұхара, Хорезм т. Б. Хандықтар құрылды. Бұл хандықтар бір-бірімен шаруашылық және мәдени байланыста болды. Жоңғарларға төтеп беру үшін қазақтармен оңтүстіктегі отырықшы халықтардың байланысы қойулай түсті.
1751-1756- жылы жоңғар мемлекеті жойылғаннан 1781- жылы Абылай хан дүниеден өткенге дейінгі 30 жыл қазақ тарихындағы алтын дәуір деуге болады. Қазақтар жоңғарларды түбегейлі жеңіп бұрынғы жоңғарлар басып алған жерлерінің көбін қайтарып алды. 1768-1780 ге дейін қырғыздарды бірнеше рет жеңіп қазіргі қазақ-қырғыз шегарасының негізін қалады. Түркімен, башқұрттарды тойтарып батыс оңтүстікпен, батыс солтүстікке қарай кеңейді. 1771- жылы Еділ қалмақтарын жеңіп Атырау, Орал жерін қолға келтірді. Бұқар, Қоқан хандықтарын жеңіп Түркістан, Сайрам, Ташкентті қайта қаратып алды. Ташкенітті қайтарған жорықтан қайтқан жолда Абылай хан 68 ден 69 ға қараған жасында дүние салды. Абылай ханның өліміне Ташкент дінбасыларының улауы себеп болған делінеді. Абылай өлген соң бір тұтас қазақ хандығы ыдырап жойылуға беталды.
Ресейдің татар молдаларын жіберіп қазақтарға ислам дінін таратуы
Абылай хан қайтыс болған соң 4 жыл өткен соң Ресей патшасы Екатерина қазақтарға ислам дінін тарату туралы жарлық шығарды. Патшайым Екатерина 1785-жылы 25-қараша күні жарлық шығарып қазақ арасына ислам тарату бойынша былай деп жарлық береді:
«Қырғыздардың (қазақтар) арасына Қазан татарларынан іріктеп, бізге шын берілген сенімді молдаларды жөнелту қажет. Олар қазақтарды патшаға берілген рухта тарбиелесін! Бұл молдалардың шығынын үкімет мойынына алып, үздік міндет атқарғандарға силық беріп тұрсын».(Бекен Қайрат. Қазақия қалай отарланды. 210-бет.)
Бұл жерде Ресей не үшін қазақтарға ислам дінін таратуға мүдделі болды деген сұрақ туындайды. Бұған мына себептерді айтуға болады:
Қазақтарды жуасыту. 18-ғасырдың басы мен ортасында қазақтар туралы Ресей құжаттарының барлығында қазақтардың өр мінезді, асау , еркін халық екені айтылады. Сол үшінде Ресей империясы қазақтарды өзіне бағындыру үшін алдымен хандарымен билеріне молынан си-сияпат жасап, шен-шекпен кигізіп, жалақы беріп тұрды. Тек орыс патшасына бағындым деген құр сөзіне қанағат тұтып, хандарға тегін сарай салып беріп, салықта салмаған. 18- ғасырда Ресей бірде-бір рет қазақтарға әскер жұмсаған жоқ. Тек елбасыларына молынан пайда жеткізіп қазақ даласының шеткері аймақтарына қамал-бекіністерін салумен шектелді. Әскер жұмсауға өр мінезді қазақтан жасқанатынын түсінуге болады.
Ол кезде қазақ ақсүйектері ислам дінін қатаң ұстанбасада өздерін мұсылман санайтын, сондықтан християн дінін таратудан гөрі ислам дінін тарату дұрыс шешім саналды. Қарапайым бұқараның мұсылман деген аты болмаса ислам дінінің ешқандай ғұрыптарын ұстанбайтын. Бірақта хан- сұлтандармен, рубасылардың билігіне тоқтайтын. Сондықтан дінді алдымен рубасы, байларға таратты.
Абылай хан қайтыс болғаннан кейін, тұтас ел сөзіне тоқтайтын күшті үкіметтік құрлым жоқ, бас-басына би болған жағыдай жарыққа шықты, сол үшінде Ресейдің жарлығымен келген татар молдалардың әрекетіне тоқтау салатын тұлғалар азайған еді.
Сол заманда исламның ұшқары бағыттары Орта Азхияғада қанат жәйіп үлгерген болатын, ресейліктердің ойыншнша болғанда ағылшындар Осман империясын осы діннің ұшқары, қараңғы ағымы арқылы күйретуді көздеді. Қоқан, Бұқар, Хиуада әсіре діншілдік күшейіп осы өңірдің бұрынғы мадениетін жойуға барын салды. Онсы бақылап отырған Ресейдің өз ықпалындағы қазақтарға ол ағымнан бөлек патшаға адал болуды уағыздайтын исламнің фанатик бағытын таратуы тегін емес еді.
Ислам дінін пайдаланып ең соңғы ірі көшпенді халықтың неше мың жылдар бойы жалғасқан далалық мадениетін жоюды көздеді. 14- ғасырдың басында Өзбек хан бастаған жошы ұлысының ақсүйектері , 14- ғасырдың ортасындағы Тұғылық темір бастаған шағатай ұлысының ақсүйектері исламды қабылдап, бұқараныда формалық жақтан исламға кіргізді дегенмен бұл тек құр сөз ретінде қала бердіде көшпенділер әуелгісіндей өз салтымен жүре берді. Тек алланы тәңірдің синонимы ретінде мойындады. Осы көшпенділердің болмысын жою арқылы санасы құлданған көмпіс халыққа айналдырмақ болды.
14- ғасырдан бергі далалықтарға сіңген исламның жұмсақ түрін емес ,салт-дәстүрге қайшы, фанаттыққа ұрындырып надандастыратын бағытты тықпалады. Осы арқылы сал-дәстү, әсіресе әскери, жауынгерлік дәстүрді жоғалтуды көздеді.
Қазақта дін үгіттейтін молда атаулы жоқ болғандықтан, өздері мұсылман, әрі Ресейге адал, тілі қазаққа жақын татарлардан молдалар талдап қазақ арасына жіберді.
Ресеймен Орта Азия хандықтары ислам дінін таратудан ілгері қазақтардың негізгі ұстанымы тәңірлік дүние таным еді. Оған азғантай ислам элементтері араласып « мұсылман болдық»- деген құр аты болмаса негізгі ұстанымы шаманизм болды. Ол туралы Шоқан былай деген еді:
«Қазақ туралы жазушылардың бәрі қазақтар Мұхаммед дінін ұстайды бірақ шаман ғұрыптарында тұтынады, шаман ырымдарын араластырып қолданып отырады дейді... Қазақтарда шаман діні мұсылман нанымдарымен әбден араласып кеткен, содан сүйтіп мұсылман діні деген дін шыққан. Қазақтар Мұхаммедті білмей-ақ аллаға сенген, сондай-ақ онгон(аруақ)дарғада сиынып , мұсылман әулиелерінің басына барып мал сойып тілек тілеген. Бақсығада сеніп ислам қожаларында құрметтеген. Тағы отқа сиынып бақсы, онгондармен қатар мұсылман періштелерін шақырып алланы дәріптеген. Бұл сияқты қайшылықтар бір-біріне еш кедергі жасамаған, ал қазақтар бәрінеде сене берген. Орыс мадениетімен бірге ислам діні қазақ даласына тараған біздің заманымызға дейін жағыдай осылай болып келген. Ал одан кейін фанатик татарлар тәрбиелеген сауатты балалар арғы аталарының ғұрыптарын аса жек көріп , кез-келген жерде ол ғұрыптарды қудалап тиім сала бастады. Жоғарыда келтірілген мысалдардан қазақтағы аралас діннің негізі шаман діні болғандығын айқын көруге болады.
Мұсылман діні молдасы жоқ сауатсыз халық арасында орын тебе алмады, сүйтіп ол бұрынғы шаман дінінің ұғымдарымен астарланған құрғақ сөз болып шықты. Тек атаулармен сөздер ғана өзгеріп оның мәнісі өзгермей қалып отырды. Онгонды-аруақ, көктәңірісін-құдай не алла, жер рухын- шәйтан, пері-дюды-жын деп атайтын болды. Бірақ солай бола тұрсада Мұхаммедтің құдай бір деген ұғымымен байланысты шаман дінінің негізі шайқала бастады. Көктәңірі алламен қосылып кетті. (Шоқан Уәлиханов . Тәңір. 94-95-96- беттер)
Қазақтарға исламды тарату үшін Ресей үкіметі өздері қаржыландырған татар молдаларын «указной молда» -деп атады, олардың дінни әрекеттеріне бір тұтас басшылық ететін орынбор мүфтилігі құрылды. Қазақ даласында бұрын соңды бұндай құзыретпен қолдауға ие дінни орталық болмаған еді. Орынбор мүфтилігі – Ресей империясындағы мұсылмандық діни басқарма. 1788 ж. 22 қыркүйекте Екатерина ІІ-нің жарлығына сәйкес Уфа қаласнда ашылды. Патша өкіметінің мүфтилік құру арқылы империя мұсылмандарына көршілес Түркия, Иран, Ауғанстан сияқты елдер мен Орта Азия хандықтарының ықпал етуін тежеуді және олардың Ресей отаршылдық саясатына қарсылығын бәсеңдетуді мақсат етті. Басқарушы сенаттың ұйғарымымен Орынбор мүфтилігінің бас мүфтилігіне қазандық татар Мұхамеджан Хұсайынов тағайындалды. Уфа қаласында құрылған діни басқарма 1797 жылдан Орынбор мүфтилігі деп аталды. Атының өзгеру себебі жаңадан ашылған губернияға байланысты еді. Бұл губернияның орталығы Орынбор қаласы болғандықтан, 1798 ж. діни басқарма кеңсесі де сонда көшіріліп, 1802 жылдың соңына дейін осында болды, кейін Уфа қаласына қайта ауыстырылды. Мүфтиліктің басты мақсаты жоғарыда айтқанымыздай қазақтарды Ресей патшасына бағындыру еді, ол кездегі молдалар: «Патша құдайдың көлеңкесі», «Патшаң кәпір болсада бағынуың шарт», «Патшаға қарсы шығу құдайға қарсы шығумен тең!»- деген уағыздарды бұрқыратты. Осы қазақ даласына бағытталған дінни әрекеттің жемісі болса 1837-1847 жылдарда Түркістаннан Арқаға келіп атасы Абылайдың кезіндегі қазақ хандығын қайта тірілтпек болған Кенесары ханның татар молдаларының уағызына ұйыған, елдігін, жауынгерлігін ұмытқан елден қолдау таппай жеңіліске ұшырағанынан айқын байқауға болар еді. Әрине Кенесары Түркістан маңында ержетті, ол маңда қоқандық, бұқарлық бағыттағы ислам етек алып кеткендіктен оның бастап келген адамдарымен солтүстіктегі қазақ елбасыларының дінни ислами көзқарастарында парық болғандықтан ауыз біршілікте болуда қиын еді.
18- ғасырдың соңында қазақ даласында хат танитындар өте сирек болатын. Далалық отбасы тәрбие институты әлдеқашан қалыптасқандықтан әке-шеше тәрбиесі, ауыл ақсақалының тәрбиесімен әр қазақ есейіп-ержететін. Ешқандай мектепте- медіресеніде қажет етпеген, кітапта болмаған еді. Орынбор мүфтилігі құрылғаннан кейін қазақ даласына тарихта болмаған көлемде кітаптар тарай бастады, бастысы дінни кітаптар, дені құран болды. Бірақ қазақ тіліне аударылмады.
«Патша үкіметінің қазақтардың діни істерін О. м-не қарату шаралары 1789 ж. жүзеге асты. Сол жылы бас мүфти Хұсайынов Орал қ-на келіп, қазақ ақсүйектерімен келіссөздер жүргізіп, осы өңірдің діни істерін О. м-не қаратуға қол жеткізді. Бұл қазақтардың діни істерін О. м-не қаратудың алғашқы қадамы еді. Мұнан кейін Ресей өкіметінің үстемдігі орнаған қазақ даласының өзге де аймақтарына О. м-нің ықпалы біртіндеп тарай бастады. Жаңадан қосылған аймақтардағы қазылар мен молдаларды бекіту мүфтидің құзырында болды. Мәселен, 1797 ж. Орал өңіріндегі Кіші жүз қазақтарына қазы болып қазандық татар Мұхамеджан Қазиев, 1802 ж. Бөкей Ордасына Жүсіп Махмутов бекітілді. Патша үкіметінің билік органдарына бағынуды насихаттауда мүфти Хұсайынов ерекше белсенділік танытты. Ол 1797 ж. Айшуақ сұлтан басқарған хан кеңесінің құрамына енді. О. м. қазақ балаларын Уфада, Қазанда, Троицкіде, Орынборда және Омбыда ашылған медреселерге оқыту ісінде елеулі рөл атқарды. 19 ғ-дың 2-ширегінде мүфтиліктің араласуымен Ішкі Ордада медресе ашылды. О. м-нің қарамағында 18 ғ-дың соңына қарай 114 мешіт, медресе болды. Мұсылмандық әдебиеттерді шығару жөнінде билік орындарының рұқсатын ала отырып, 1797 ж. 3600 дана, 1806 ж. 1500 дана, 1853 ж. 82 мың дана Құран кітабын баспадан шығарды.»( Азаматов Д.Д., Оренбургское магометанское духовное собрание в конце XVІІІ – XІX, Уфа, 1999; Хабутдинов А., Миллет Оренбургского духовного собрания в конце XVІІІ – XІX веках, Казань, 2000; Рүстемов С., Орынбор мүфтилігі және қазақтар //Қазақ тарихы, 2004, №5.)
Молдалардың қазақ әдебиеті мен руханиятына, дәстүріне қарсы әрекеттері
Молдалар алдымен хандарға, сұлтандарға, байларға жіберілді. Олардың жас балаларын молдалар оқытып тәрбиеледі. Осылайша әкесінен басқаша ұрпақ өсіп шыға бастады, олар бұрынна ата-бабасы сенген тәңірді, аруақты жеккөре бастады, тіпті оны құртуға дейін барды. Шоқанның айтуынша:
«Екінші дәрежелі тәңірлер немесе суреті барлары мәселен жер құдайларының бұды(киіз бұдтар) мүлдем ұмтылып кетті. Үйткені ислам дінін енгізгенде мұсылмандар(татар молдамен қожалар) бұл бұдтарды аса жек көріп қудалады. Оның есебіне жанды деп кейіптелмеген күн, ай, жұлдыздар осы күнге дейін қадырленеді. Шаман дінінің көшпелі тұрмыс бабымен байланысқан әдет-ғұрыптары , ұғымдары, аңыздары қазақ арасында бүтіндей толық сақталып келеді. (Шоқан Уәлиханов . Тәңір. 94-95-96- беттер)
Татар молдаларының Ресей үкіметіне және өздері басын айналдырып алған хан- сұлтандарға арқа сүйеп ел арасында істемегені қалмады, тіпті халықты жерітіп жіберді. Шоқан дәл осы жағыдайға наразы болып былай деген:
«Біздің пікірімізше қазірден бастап Орынбор бастықтарының үлгісі бойынша , біздің облыстағы қазақтар арасына ислам дінінің бұдан былай қарай таралуын тоқтатып, татар молдаларымен Орта Азия зиялысымақтарының ықпалын әлсірететін немесе мүлдем жоятын шаралар керек.( Шоқан Уәлиханов . Тәңір. 123- бет)
Татар молдалары әр рудың сұлтаны, болысының ауылына келіп орналасты, оларға арнап арнайы үй тігіліп барлық жағыдайын орыс үкіметі қамдап тұрды. Олар елге дін үгіттеумен қатар елдің балаларын жинап алып оқытатын. Олар балаларға соншама қатыгездік істеп ұрып-соғатын болған. Оны мына деректен қарап білуге болар еді:
«Ұлдардың ойы бойынша молдалар үрей тудыратындар болып көрінеді. Балалар жылап немесе шулап жатқанда әке-шешелері: молдаға айтам» деп қорқытады. молдалар өте қатал болып жас балаларды ұратын, басқалармен сөйлесуге , түрегелуге, қатаң тиым салынған, бұзған жағыдайда молда шапалақпен ұратын, не жұдырықпен ұрады, аяғымен текпілейді, не шыбықпен шықпыртады... (Тарих адамзат ақыл-ойының қазынасы. 3- том. 258- бет)
Ресейдің ислам дінін таратуымен бір уақытта қоқан, бұқар хандықтары қожаларын жіберіп қазақтарды оңтүстік жақта дінге кіргізе бастады. Үйткені Абылай хан кеткеннен кейін қоқандықтар орайдан пайдаланып қазіргі Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарын басып алып ондағы қазақтарға ислам таратумен тынбай Сарарқа мен Шығысқа, тіпті Маңғыстауғада қожаларын қаптатып исламды жаппай таратты. Осылайша исламның қазақ даласына таралуы тарихта болмаған қарқынмен жүрілді.
Деседе Қоқан, бұқар, хиуа хандықтары бұл кездері әбден қараңғылықтың түнегіне батқан еді. Ол туралы 19- ғасырды көрген Шоқан Уәлиханов: «Мәуераннахрды(Бұқар, қоқан, хиуа хандықтарын айтып отыр) яғни 15-16 ғасырлардағы шығыстың ең гүлденген елін қазыр надандық пен кедкйшілік жәйлап жатыр. Самархан, Бұқар, Қоқан, Хиуа, Ферғана, Ташкенттің обсерваториясын татар уандализмі мен Бұқар инкуизациясы рақымсыздықпен талқандап жойды. Олар дінни білімнен өзге білімнің бәріне лағнат айтты. Тіпті өткен заман мадениетінің ескерткіштерінде молдалар бұл нәмұрд мұнарасына еліктегендік, алланың ісіне қарсы шығу деп талқандады. Тек мешіт-медіреселермен Мұхаммед жолын ұстанған әулиелердің кесенесі ғана қалды.» (Шоқан Уалиханов мақалалары. 103-бет)
19-ғасырдың соңындағы өзбекстан тұрғындары.
Қоқан, Бұқар, Хиуа, Қашқарияға таралған әсіре діншілдікпен фанаттық ақыры елдің елдігін жойып орысқа отарлап берумен ғана шектелмей ғасырлар бойы жинақталған ғылми шығармаларды құртты, тарихи, мәдени шығармалар өртелді, халық надандасып, фанаттыққа бой ұрды. Халықтың ұлттық атауы ,киім-кешегіне дейін жойуға шақ қалды. Бұл туралы Шоқан тағы былай деген: «Соңғы уақыттарда қашқарда оның бұрынғы билеушілерінің ұрпағы саналатын қожалардың пайдасын көздеген қантөгіс көтерілістер болды. Бұл қожалар қытайлардан гөрі Қашқарлықтарды көбірек қыруда. Біреулерін сен қытайға шенеулік болдың деп өлтірсе, енді біреулерін сен ашық ауыз болдың деп өлтіреді, енді біреулерін қаратаулықсың деп өлтіреді. Қытайлар қожаларды қуып шыққаннан кейін қаланы тонайды, қазына малдарды, егінді таптайды, әйелдерді тартып алады».(Шоқан Уәлиханов шығармалары. 3- том. Жоңғария очерктері. 343- бет). Өзбек , ұйғыр халықтарындағы жеті ата салтының мүлдем жоғалып, рулық тегінің өзін шала білуі, өзін белгілі бір ұлттың окілі демей тек: «Мұсылманмын!»- деуі, Қашқарлық, Хотанлық, Ақсулық деген жер аттарымен аталуыда осы әсіре діншілдіктің салдары еді. Шоқан Уәлиханов Қашқария, Қоқан, Бұқардағы дінни фанаттық, дін басыларының адамзат оркениетіне қарсы әрекеттері, халықты езіп отырған жауыздығынан түңіліп былай дейді: «Өздерінің бақытына қарай бурияттардың адамгершілігі мол жоғары дін бұддизм дінін қабылдағанынан, ал біз сорымызға қарай дөрекі ислам дініне бағынып қалғанымызда болып отыр.»(Шоқан Уәлиханов шығармалары.67- бет Жаңа өмір журналы баспасы. 1956ж)
Орынбор мүфтилігі ең алдымен қимыл бастаған жер ол толығымен Ресейга алдымен бағынған Бөкей губерниясында болды. Олар Жәңгір ханға арнайы орда салып берді және Ресей қаржысымен мешіт, медресе салып берген. Одан бұрын бұл маңдағы қазақтардада дін өте жалаң болатын. Оны мына дерекке қарап білуге болады:
«... 1801- жылға дейін біздің қырғыздарды(қазақтарда) «жазу» деген сөз мүлдем түсініксіз болды...Сонымен қатар қырғыздар арасында татар молдалары пайда болып , олар қырғыздарға Мұхаммед діні шәриғаттарын таныстырып өздерінің сөздерінің растығын дәлелдеу үшін қағазға жүгінген. Бұл молдалар дұрыс дін уағыздаушылар есебінде үлкен құрметке ие болды, оларды барлық жерде тойдырып, си-сияпат жасап , айтқандарын орындап отырған. Оларда қырғыздар арасында қасиетті құран сөздерінің асыл екенін, діннің дұрыс екендігін түсіндіруге тырысты... әлдебір қырғыз(қазақ) қайтыс болғанда , оның жаназасын шығаратын молданы алып келу үшін , қайтыс болған адамның туысқандары 50,100, 150 шақырымға дейін барған. (Тарих адамзат ақыл-ойының қазынасы. 3- том. Қожа Мұхаммед Салық Бабажанов. Ішкі қазақ ордасы туралы. 356-бет)
Шығыстың бес елінің тарихы- тауарих хамса 18-19 ғасырдағы Орта азия тарихы үшін аса құнды шығарма. Бұқар, Қоқан хандығы, Қашқария, қырғыз, қалмақ, ноғай туралы жақсы мәліметтер бар. Әсіресе шығарманың дені қазақтар турасында, 18-ғасырдың ортасындағы жрңғарға қарсы күрес және ондағы батырлар туралы көп деректер бар. 19-ғасырдағы қазақ өмірі, салт-санасы, дүние танымы туралы Шоқаннан кейінгі мол мәліметті осы кітаптан табуға болады деп нық сеніммен айтуға болады. Қазақ дәстүрінің орыс, қытай отаршылдығы, әсіресе кеңестер одағы кезінде өте үлкен жоғалтуларға ұшырады, кітаптан біз бар деп білмеген қаншама салт-дәстүрлерді кездестіре аламыз.
Бір қызығы кітапта Ресейдің татар моллалары туралы қызықты айтылымдар бар. 1770-жылдары найман еліне хан болған Әбілпейіздің Шығыс қазақстанда тұңғыш мешіт салдырғанын айтады.
Құрбанғалидың айтуынша: « 1800-жылға дейін қазақтар айт намазын оқымаған. Бәлкім шарты келмей намаз оқуға келмейді, керек еткен адамдар шаһарға келсін деп дінбасылар рұқсат етпеген.»(Құрбанғали Халиди . Тауарих Хамса. 191-бет)
Бұл кезде қазақ дені көшпенділер еді, шаһар деп Түркістан бастаған қалаларды айтып отыр, ол қалада, маңындағы кеніттерде сарттар басым болды(қазіргі өзбектер), дін басы қожалар далалық жерде оқу дұрыс емес деп білсе керек. Түркістан маңындағы қазақтар әрине Түркістанға барып қатыса алады, қалған жердегілер баруы қиын. Осы кезде бұрын тек Түркістан маңында мекендеген қожалар бүкіл қазақ даласына тарай бастаған. Найман қаракерей Ақтайлақ бидің өзі Түркістаннан қырық үй қожа алдырыпты. Ол қожалар шығыстағы қазақ руларының арасына таралып ислам дінін жалпыластыруда маңызды рол ойнаған.
Указной молдалар қазақ арасына дін тарату міндетін ғана атқарған жоқ, олар Ресей империясының қазақ даласын отарлауын дінді , құдай жолын жамылу арқылы іске асырушылар болды. Қазақ ол кезде өз еркі өзінен кеткен отарға бүкілдей айналды. Демек Ресей империясы қазақ даласын әскер жіберіп соғысу арқылы емес ,ислам атын жамылған миционерлері арқылы жаулап алды. Оны сол заманның куәгері болған Құрбанғалидың деректерінен білеміз:
«Қазақ билері бұл күнде шариғат жолын тұтпай, өздерінің бұрынғы білгендерінен де айырылып жүргендерінің себебі, бұлардың далада жүріп білімнен кенже қалғандығы. Екіншіден, Ресейге әскерге барудан тартынып, Қазақстан арқылы Ташкент, Бұхарға дейін қашып жүрген және ауылдардағы жасырынып өтірік молда болып жүрген ноғайлардың (татарлар)кесірі. Себебі олар өз білгенінше аңғалдығынан мұнау шариғат ден жұртқа түсіндіргендіктен қараңғы халық бір сөзін теріс демей нана берді. Осыдан «шала молда дін бұзар, надан сопы ел бұзар» деген қағида пайда болған. Әр жерде әртүрлі кереғар дәлелдемелер- шыға берген соң 1858 жылы Орынбор муфтиі үкіметтің үлкен жиындарына қатынасып, ел ішін реттеу үшін указной молда сайлатып, патша өкіметінің бұйрығы шығарылды. Ол молдалардың істерін тексеріп тұру үшін округ ахуны, облыс ахуны және мухтасибтар (есепші) тағайындалды. Бірақ бұл тағайындалған кісілердің көпшілігі указной молдадан білімі артық емес. Сондықтан бұл реформаның (ислахат) пайдасы шамалы болды. Сонда да болса казақ ауылдарына әр болысқа бір-бірден ноғайдан молда тағайындатып алу үшін ақша жинап беріп Уфаға қатынасқа шықты. Молдалар күймелермен желдіртіп, указдарын алып, мойындарына шынжыр баулы сағат салып тойлап қайтқандай болып келіп, кетіп жатты-Низам (ереже) бойынша туу туралы куәлік дәптер, туған, өлген, неке, талақ, сияқты-істі тіркеп отыру үшін арнайы қағаздары мен рұқсат алып келді. Бұл сөз біреуді мақтау, біреуді даттау емес, хақ сөз құлақ салуға керек. Қағаз алған молдалар сондай бір істер істеді: онымен не дінді, не дүниені ұстай алмайсың. Бір адам өлсе указной молда болмаса, яки оның атынан біреу бармаса "жаназа оқымай кейбір жағдайларда өлікті сасытып, обалына қалмайық деп біреулер жаназа оқып қойса, ол адам қуғынға ұшырайтын болды. Оны — указной молда кайда жүрсе де тапсырып алып жазалатып, штраф (бодау) төлетіп, (айып телетіп), әуіре ететін болған соң, тіпті жаназаға ешкім жоламай, указной молданы кай көрге кіріп кетсе де іздеп табу ақы иесінің мойындарында үлкен бір борыш болды. Указной молда келген соң, мәйіт иесіне ерік бермей молдаға зәкет етесің, підияға мынаны бересің, құранға мынаны ұсынасың, жаназаға мұны төлейсің деп ойына келгенін істейді. Тіпті, қашан болса да бір өлім деп хал үстінде жатқан адамдардың підияларын тірідей алуға айналды.(Тауарих хамса . Құрбанғали Халиди. 69-70-71- беттер)
19- ғасырдың басынан бастап ортасына дейін қазақ арасына татар молдалармен қоқан қожалары ислам дінін барларын салып таратқанымен өнімі көрнекті болмады, неше мың жылдар бойы қанға сіңіп кеткен далалық дүние таным- шаманизмді әлсіреткенімен жоя алмады. Деседе бір қатар жетістіктеріде болды. Қазақ даласындағы көшпенді мемлекеттер ешқашанда ислам шәриғаттарын қабылдамаған , шәриғат дегенде көп адамдар біле бермейтін. Екі үш ұрпақ алмасқан соң татар молдамен қожаның тәрбиесін алған елбасылары қазақ арасына ислам шәриғаттарын енгізіп сол бойынша қылмыстыларды жазалай бастады. Бұнда айта кетерлігі Ресей губернаторы қазақтардың ішкі ісіне араласпады, өз ішіндегі дау-шарларды өздері шешіп отырды. Билер соты жалғасып оған ислам ережелері енгізілді. Оны ресей арқылы енгізілгенін Шоқанда айтқан: «Қазақтар орыс қоластына көшкенге дейін атақ жағынан ғана мұсылман болып, Мұхаммед дінінің сүнит деген тармағында болып келді. Мұсылман заңдарын (шәриғат) қазақтар ешқашанда қабылдаған емес! Ол заңдарды қазақ даласына сыртқы приказдардің жемістерімен бірге үкіметтің өзі бастап енгізді.» (Шоқан Уәлиханов . Тәңір.73-бет)
Мұсылмандық тұрғыдан салыстырар болсақ ол кездері Қашқария мен Мәуераннахрдағы ұйғыр, өзбек халықтары толық қанды мұсылман еді. Оларда ислам 10-ғасырдан бастап орныққандықтан, мешіттері мен медреселері болғандықтан , былайша айтқанда ислам дінінің сол елдерде институты әлдеқашан қалыптасықан еді. Оларда әр жұма сайын халық жұма намазына баратын, көп сандылары бес уақ намазды толық өтеп, зекет беретін. Ал қазақтарда ең бастысы жоғарыда айтып өткеніміздей отырықшылық қалыптаспағандықтан исламды татарлармен қожаларда толық сіңіре алмады, егерде сол кезде Ресей қазақтарға 1930- жылдардағы сияқты күштеп отырықшылыққа көшірсе ғана исламды 30-40 жылда орнықтыруға мүмкіндік бар еді.
Сол дәуірді көзімен көрген исламнанда сауаты бар Шоқан ол туралы : «Мұсылмандық әзірше біздің сүйегіміз бен қанымызға сіңіп бола қойған жоқ. Ол бізге келешекте халықты ыдырату қаупін төндірмек. Қазақтардың арасында әлі Мұхаммедтің атын да білмейтіндер көп және біздің бақсыларымыз қырдың көп жерлерінде өздерінің мәнін жоғалта қойған жоқ. Қасиетті Русьта заманында нестор болғаны сияқты қазыр біздің сахарада қос ді дәуірі болып тұр. Біздің дінни кітапшылдарымыз ертедегі Русь кітапшылдары сияқты өздерінің халықтық салтын батыл аластауда. Өзіміздің заң, эпос, сот адет-ғұрыптарын олар киіз кітап (тәңірші бақсылардың дұға жазған киізі) тің сорақы атауымен масқаралап, ал біздің бұтқа табынушылық ырымдар, той-томалақтарды сайтандық дегеннен басқа атпен атамайды. Татар молдаларының және Орта азиялық ишандар, және өздерінің жаңа дінни уағызшыларының ықпалында біздің халық барған сайын жалпы мұсылмандық кейіпке түсіп келе жатыр. Кейбір сұлтандар мен бай қазақтар өздерінің әйелдерін харамға қамағандай жеке үйге қамап қояды. Кейбір қазақтар мекеге баруды бастап, біздің жыршыларымыз халықтық батырлар жырының орынына өлеңдерінің түріне айналлырылған мұсылмандық афокриптерді жырлайды.» (Алтышаһарға сапар. Шоқан Уәлиханов. 114- бет. Алматы. Атамұра. 2006)
Шоқан айтқан жағыдайдың ақиқаты мынада: Қазақ халқы қара сөзден гөрі жырды жақсы қабылдайды, сол үшін татар молдаларымен қожалар қазақтың жыраулық дәстүрінің тамырына балта шауып батырлар жыры мен халық ертегі аңыздарын тастатып орынына араб-парыстың дінни аңыз ертегілерін жырлататын болған. Мысалы: «Хазрет Әли мен Қарынның күресі», «Дәриға мен Қалидың күресі», «Франсуз патша», «Жүсып-Злиха» деген жыр-хисалар халық арасына кеңінен таралған. Бақсы-құшнаштарды қудалап оларды жын-шәйтан буғандар деп өлгенін бөлек жерлетті. Ол кезде қазақ арасында бақсылар жоғалған малға құмалақ салатын, ауру-сырқауды емдейтін, қуаңшылық кездері тасаттық дұғасын оқып жаңбыр жаудыратын. Деседе бақсыларды түбегейлі жоя алмады, деседе ірі бақсы абыздарының киіз кітаптарын жоғалтты. Одан бұрын қазақтар кие деп санайтын табиғаттағы тілсім күштердің бәрін ширік деп тиім салды.
Шоқанның айтқанындай 19- ғасырдың ортасынан бастап мешіт, медресе салу , қажыға бару жиілеп кетті. Балаларына арарб, еврей аттарын жаппай қоя бастады. Мысалы Құнанбай өз балаларымен немерелеріне Ибірахим, Ысхақ, Оспан(Усман), Мағауия деген аттар қойған, өзі қажыға барып қайта келген соң Қарқаралыда мешіт салдырған.
Құнанбай мешіті
Ислам дінін уағыздаушы молда, қожалардың келесі бір қиянаты болса ол қазақтың тарихы мен шежіресін бұрмалауы болды. Олар қазақтың тегін Нұқ пайғамбарға тіреді, енді біреулері Мұхаммедтің кезіндегі сахабаларға апарып тіремек болды. Ол туралы Шәкерім Құдайберді ұлы:
«Қазақтың түп атасы батыр түрік,
Арабсың деген сөздің түбі шірік.
Пәленше сахабаның затысың деп,
Өзінше дін жамылған өңкей жүлік.»- деп шенеген болатын. Деседе сол кезде сауаты төмен қазақтар соған сенді, тіпті хан-сұлтан ұрпақтары өздерінің Шыңғыс ханның ұрпағы болғанына арланатын болды. Қабанбай батырдыңда ұлы атасы Байжігітті қожаның әулеті деп соқты, абақ керей шежіресіндегі абақ ананыңда күйеуі молда қожа деп адам сенбес өтіріктер шығарды. «Ислам дінінің қазақ даласына басып келуі арабтардың Солтүстік африка мен Үндістанға арабтың қайқы қылышы мен араб тұлпарын ойнатып келуіне ұқсамайды. Ол сол кездегі қазақ хандарының рухи жақтан жеңіліп тәсіоім болуынан басталды….Қазақтың ата-бабаларына жалған тарих жабылып, Мұхаммедтің туысы Әннәс деген сахабадан таратылды. Орталық азмядағы неше мың жылдық тарихы жоққа шығарылып бұрыннан мұсылман делініп шежіре жазылды. Қазақ моллалары өз ұлтына опасыздық істеп қазақтың тарихын мұсылман діні алдында құрбандыққа шалуға ұрынды.»(Асқар Татанай.Тарихи дерек, келелі кеңес. 2- кітап 2-3 бет).
Орталықтағы қазақтардың мұсылманшылығы (1850-1860)
Дауылбаевтың Торғай облысы Николаев уездігінің қырғыздарының өмірі туралы әңгіме(1830-1880 аралығы)де былай делініпті:
«Дін жағы қырғыздар(Қазақтар) арасында сол кезде әлсіз болған: бес уақ намазды өте сирек оқып, қазіргіге қарағанда соқыр нанымдары көбірек болған. Олар сиқырлармен балгерлерге көбірек сенген. Молдалары аз болған, біз айтып отырған үш руда: Шошалы Хангелді, Жайсан Табылдин, Қисамиддин Байгелев, Шолақ молда, Тұрымбай қожа...».(Тарих адамзат ақылқ- ойының қазынасы. 4-том. 399-бет)
«Ақиқаттың адасушыоықтың ең оңбаған түрін жеңе алмайтынын, әсіресе ислам дінінің зәрі күшті уына араластырып шаман дінін әлі ұстанып отырған қазақты жеңе алмайтынын енді көріп отырмын».(Шоқан Уәлиханов шығармалары.181-бет. Н. А. Майыловқа жазған хатынан.). Бұл Шоқанның бағаналы , балталы елінде аға сұлтандыққа түспек болғанда өзі туралы елбасыларының түрлі қауесеттеріне ренжігендегі айтқан сөзі еді. Бұл пікірінен ислам дінінің 19- ғасырда зор күшпен таратылсада бәрібір көшпенді қазақтың шамандық ғұрыптарын қасарыса қорғап , әліде жартылай шаман болып отырғанын байқауға болады.
Молдалар қазақ арасындағы көктәңірден кейін тұратын ұмай ананы шәйтән деп қаралап оны ел жадынан ұмыттыруға күш салады. «Ол албасты шәйтәннің аты, оны айтқандар аллаға жазықты болады»-деп елді қорқытқан. Сондада ел келін босаға аттағанда ошақтағы отқа май тамызып «от ана, ұмай ана жарылқа!» -деп сиына берді, және қорыққанда ойбай дейтін, ойбай сөзі ой+ұмай деген екі сөзден құралған сөз болатын. Оныда молдалар мүмкіндігінше айтқызбауға тырысты. (Нығымет Мыңжан ұлы. Қазақтың мифтік аңыздары
Солтүстіктегі қазақтардың мұсылманшылығы
19-ғасырдың соңғы жарымына келгенде қазақ даласы айтарлықтай мұсылмандыққа бет бұрсада бәрібір көшпенді қазақ шала мұсылман күйінде қала берді. Ондағы түбірлі себеп-қазақтың көшпенді халық болғандығы еді. Көшпенді халық төрт маусым сайын көшіп жүретіндіктен , әрі бір жерде асса 7-8 үй бір ауыл болып шоғырлы қоныстанбағандықтан, жұма сайын жиылып намаз оқу, уағыз жүргізу аса қиын болды. 19- ғасырдың орталарынан бастап қыстаулық жерлерде мешттер салынғанымен оғанда бір болыс елдің барлығының жиылуы өте қиын іс болатын. Демек ислам көшпенді халыққа үйлеспейтін, көшпенді халықты исламдастырудың тіке жолы болса оларды тұтасымен отырықшыландыру еді. 10- ғасырдан 20- ғасырға дейін исламның қазақ даласына таралмауы, халықтың оны ұстанбауының себебі осы еді.
Зерттеушілердің айтуынша, солтүстік өңірлерде исламның таралуы баяу жүрді, тіпті ХVII ғасырға дейін жалғасты. Ислам қалалы әрі жылы аймақтарға көбірек сәйкесетін, қазақ даласының солтүстігі климаты суық, егін салуға қолайсыз болғандықтан еш уақытта қалалар болмаған, тіпті арғы кездері бұл араға қазақтар тек жаз айларында ғана келіп бірнеше ай отырып, қыста оңтүстікке көшетін. Орыс қалаларының салынуына ілесе сауда-саттыққа қолайлы болғандықтан, тағы қазақтар қыстаулық үй-қора салуды үйреніп, қыстық шөпті жинап сонымен малын асырауға үйрене бастадыда солтүстікте тұрақты мекендеп қалды. Бұл жайлы В. Радлов былай дейді: «Бұл дін далада ерте таралса да оларға Мұхаммед діні өркениетінің сипаттары әлі толық енген жоқ. Халықтың көп бөлігі ислам әдет-ғұрыптарына сырттай ғана бой ұсынады. Шашты, сақал-мұртты алып отыруды қатты қадағалайды. Ораза тұту, намаз оқуды отырықшы мұсылмандар мен көрші тұратын қазақтарды есептемегенде, халықтың көпшілігі сақтай бермейді. Дәрет алуды дұрыс атқармайды. Оны сүртінумен ауыстыруды ұнатады...(В. Радлов. Алтын сандық. – Алматы, 1993. 17-бет.)
Жалпы Ресейдің қазаққа дін таратуының нәтижесінде неше мың жылдар бойы аттан түспеген ,өр рухты, еркін даланың әскерилерінің соңғы ұрпағы болған қазақтар қаруын тастап әскери көшпендіден тек мал бағатын жуас, көмпіс малшы халыққа айналды. Ол туралы Мағжан Жұмабаев:
«Қармаңбай, қарап жатып бақ күтуге,
Ізденбей аласұрып, тақ күтуге,
Тағдырда, бір тақтайда жазулы деп,
Әр іске кім үйретті шақ күтуге?
Шарқ ұрып ерікке ұмтылған ұшқыр жанды,
Қайнаған тамырдағы ыстық қанды
Тұтқын ғып кім қамады? Кім суытты?
Кім алды қалың қайрат, күшті, әлді?
Кешегі арыстанды айбыны зор,
Жүректі жолбарыстай қайраты мол
Айырып ар-намыстан, күштен, естен,
Кім қылды шала-жансар бір қорқақ құл?!
Ақылға, жан-жүрекке кісен салды,
Көрмейтін көзді кер ғып арты-алды.
Үйретіп дін деп құлдық, қорқақтықты,
Қандай құл бізге молда бола қалды?!»- деп ашына жырлады.
Қазақтардың ең қиыр шығысында жасайтын абақ керей тайпасына ислам дінінің таралу барысын мысал ретінде келтіруге болады.
Алтайдағы абақ керейлерге ислам дінінің таралуы
Абақ керейлер туралы мәліметтер 18- ғасырдың 40- жылдарындағы орыс құжаттарында көрінеді. 1740- жылы Ғалдан Сереннің 30 мың әскерінің жарымын Сарманжы бастап Сарыарқаға баса көктеп кіріп Есіл бойындағы абақ керейді шабады. 1756- жылы Манчжур-Цинь империясының дерегі бойынша орта жүздегі керейлер 14500 түтін, оның ішінде абақ керей 2500 түтін болып Қожаберген батырдың билігінде болған. Дәл сол жылғы санақта Жоңғарияда жоңғар мемлекетіне қарасты 6000 үй керейт(керейлер), 4000 үй дулаттар, тағы абағыс(абақтар) деген тайпаның аты айтылады. Керейт(керейлер) Шыңғыс қағаннан бұрын өз алдына хандық құрғаны баршаға аян. Кейінгі Моғолстанныңда ең белгілі тайпаларының бірі ретінде айтылады. Моғолстанның шығысын ойраттар 1417- жылы басып алса, 1530- жылдардан кейін батыс бөлігі қазақ хандығына қараған. Демек керейлер сол заманда екі хандыққа бөлініп кетсе керек. 1756-1757 жылдары жоңғарлар геноцитке ұшыраған кезде олардың 10-20% қазақтар арасына кіріп кеткені деректерде ашық айтылған. 2500 үй абақ керейдің кейін қомақты елге айналып 12 руға бөлінуі осы жоңғариядағы ежелгі туыстарының қосылуынан болуы әбден мүмкін. Үйткені Алтайдағы керейлердің терістігіндегі алтай, тыба, хакастардың құрамында, қалмақтардың құрамында ортақ рулар өте көп, бұны жоңғар геноциті кезінде бөлініп кеткендер деп шамалауға болады, керейлер ғана емес онымен іргелес наймандарданда осы ұқсастықты байқауға болады. Моғолстанда исламды қабылдау 1353- жылдары болды, сол кезде керейлерде қабылдады десек бірақ жоңғарға бағынғандарында бұддизм болмаған сияқты. Ал 18- ғасырдың екінші жартысында абақ керей арасында ислам түсінігі өте төмен болған. 1758- жылы олар Есіл бойынан шығысқа қарай көшіп Железни( Павлодар обылысында) бекінісі маңын біраз жыл жәйлап, 1764- жылы Өскемен , Зайсанға барып тұрақтайды. 1780- жылдары өздеріне Әбілманбет ханның немересі Көгедайды сұлтан етіп сайлайды.
«Ол кезде керей арасында жаназа шығаратын молда, шешек егіп бала сүндеттейтін қожа мүлдем жоқ екен. Өлгені жаназасыз, балалар егусіз, сүндетсіз кетеді екен. Көшпенді халық оқу-тоқудан махрұм болғандықтан молда, қожаны өзбек, сарттан жалынып-жалпайып шақырып әкеліп қоныстандырғанмен олар тұрақтап тұрмайды екен. Осы қиыншылықтарды ескеріп Көгедайды шешесі Тұмармен көшіріп береді. Оларға ілесе бір сарт молла, бір қожа, бір бура, бір матай малшысы, үш қырғыз жиыны он жеті үй әкеледі(Қазақ шежірелері 1-кітап. Абақ және төре шежіресі. Меллатхан Әлен ұлы. 456-бет. Іле халық баспасы).
Деседе қалың рулы елге бір қожаның дін таратуға шамасы мүлде келмейтіні түсінікті, сонан ел баяғысынша исламнан махрұм қала берді. Деседе қазақ даласына бұрын болмаған көлемде исламды жалпыластырған татарлармен қожалардың назарынан тыс қала алмады. 19- ғасырдың басында абақ керейдің түтін саны 15 мың түтіннен асса соның жарымынан көбі қазіргі Қазақстан териториясынан тыс Қытай, Моңғолия жерінде мекендеді. Татар молдаларының Семейдегі медреселерінен дінни оқу оқығандарыда болып өз еліне дінді үгіттеген, бірақ көрнекті нәтижеге жете алмаған. Осы елге ислам дінін үгіттеп көрнекті нәтижеге жеткен Бұқардан келген Шахмәнсүр деген адам болды. Ол туралы Асқар Татанай ұлының еңбегінде былай делінеді:
« Абақкерей ішінде мешіт-медреселер 19-ғасырдың екінші жартысында бой көтере бастады. Ең алғаш дінни оқу оқыған, өзі елге дінни оқу оқытқан Сәбит Дамолдаеді. Ол тоғыз жасында Қазан қаласында татар хазреттен, кейін Бұхарадан оқып, 1847-жылы Сайқанда қарағайдан мешіт салдырған. 1827-жылы Бұхарадан Шаһмәнсүр деген саудагер сарт Алтайдағы Қожамжар төре ауылына келеді. Ол өзі баласы Мұхаммед Мүһминді Бұхаралағы атақты медреседен оқытқан.
Ол Бұхараға қайта барып діннен сауатсыз елге саудадан гөрі дін үгіттеулің анағұрлым пайдалы екенін анық түсінді. Ол қайта келгенле көптеген дінни кітаптар ала келді. 1889-жылы Мұхаммед Мүһмин Алтайдың Балағай деген жерінде мешіт салып дін үгіттеді. Малшылардың дінге селқостығын байқаған ол жұма сайын палау, көже жасатып елге тегін таратты, көп ел тегін тамаққа бола келетін болған, сол барыста бір жағынан елге дін үгіттеді. 1898-жылы Түркиядан арнаулы Мұхаммед пайғамбардың сақалын алдырып елді жиып тамашалатып елдің дінни піріне айналды.Осы Шахмәнсүрдің ықпалымен 12 абақ керейдің төрелерімен рубасылары жаппай мешіттер салдыра бастаған
Бұлардың ішіндегі беделі зор мешіттер: Көктоғайдағы Ақыт қажы мешіті, Бітеуіргедегі Мәми бейсі мешіті, Сауырдағы Жәке би мешіті, Ертістегі Жақып амбы мешіті, тасбикенің Ақарал мешіті, Буыршын бойындағы Өміртай мешіті, Ертіс бойындағы Тоқбай мешіті, Қабадағы Дабы мешіті, Балбағай мен Күртідегі Қуанбай қажы мешіті қатарлы мешіттер болды. Осы мешіттердегі үлкен медіреселер: Бітеуіргедегі Абақия медіресесі, Сауырдағы Жәке би ашқан медіресе, Көктоғайдағы Ақыт қажы медіресесі, Ақмешіттегі Атаң ауылы медіресесі болды.» (Асқар Татанай ұлы . Тарихи дерек, келелі кеңес. 2- кітап.6- беттен 17 бетке дейін). Әрине бұндағы оншақты мешіт сол кезхдегі 60 мыңнан аса қазақтың қажетін қамдай алмаған. Сол үшінде дін көбінесе төрелермен билер, рубасылармен байларда күштірек болдыда жәй бұқарада әлсіз болды, деседе 18- ғасырдағымен салыстырғанда жермен-көктей ілгерлеушілік болды. Қазақтардың өз ішінен молдалар, имамдар жетіліп шығып татар молдамен қожаға иек сүйеу азайды.
Ақыт Үлімжіұлы өзінің «Керей ишаны Мұхаммед Мұһмин» атты дастанында:
« Алтайға келіп кірді керей жазған,
Көріпті талай мехнат ақылы аздан.
Бұл ортада дін ислам естен шығып,
Ел бопты ақылынан азып-тозған.
Білмейді ораза, намаз, зекет, қажды,
Әділсіз, төре, би жоқ, жолдан азды.
Халі келген халсізге зорлық қылып,(Ұлан Бапай. Төрт би төре. 146-бет)
Асқар Татанай айтқандай Шахмәнсүр келерден бұрын абақ керей арасында исламның елесіде жоқ, әйтеу мұсылманбыз деп шаманизіммен жүргенін Ақыт қажының осы өлеңіде дәлелдейді. Татар молдалар шектеп жойған шаманизмнің ата-баба аруақтарынан киіз бұд бейнесін жасап табынуы абақ керей ішіндеде болып, кейбірі бұдтарды тығып сандыққа салып қойған. Осы бұдтар 1939- жылы қытай үкіметінің жаппай тінтуі кезінде қарақас руынан байқалған екен.
Ислам діні абақ керей арасына орныға бастаған соң 1842- жылы абақ керей құрылтайы болып төрт би сайлап , бұрынғы дала заңын негіз етіп «абақ керей жарғысы» атты заңдарды белгілеген, бұған шәрйғат үкімдерінен ,дінге қатысты екі тармақ қосылған.
«Жетінші бап. Дін (молдалар) туралы Жиырма бір. Дін молдалары нағыз Мұхаммед пайғамдардың үмбеті ретінде дін жосынымен көпшілікке уағыз жүргізгенде басқа бір тараптан зиян, бөгет жасалса, немесе оның айтқан уағызын тыңдамай менсінбей, қарсыласатын болса, ондай жасаушыларды бір айыппен қатаң жазалайды. Жиырма екі. Молдалар дін уағыздай жүріп өзі ұрлық жасау, немесе басқаның алған әйелімен жүру секілді өте лайықсыз істі жасайтын болса, оны имамдықтан түсіріп, жер аударады.
Сегізінші бап. басқаларды қорлап кемсіту туралы Жиырма үш. Бай, би және молдалар сондай-ақ басқа туыстуғандары көп адамдар кедей, жадау немесе, туысы жоқ, жетімжесірлерді жөн-жосықсыз жаншып, сабап және зат-бұйымдарын күшпен тартып алса шариғат бойынша қамшылау (дүре соғу) сияқты жеккөрініштілікпен жазаланады. Керісінше, кедейлер байлар мен билерді басынатын болса осы жосын бойынша жазаланады. Қазір мұндай жазаны қазақтар ұмытып кеткен.»(Ұлан Бапай. Абақ керей ережесі. 93-94- беттер)
Бұл екі ереженің сірә қай кезде қосылғаны беймәлім, бұны кейінгі кезде моңғол бітікшілері қағаз бетіне түсірген, қазір Ұланбатыр қаласындағы архивте сақтаулы, бұны қазақ заңдарының хатқа түсіп сақталып қалған сарқыты деуге болады. Қазақтарда әскерй дәстүрдің бір сынығы –аруақшылық. Көшпенділер ата-баба аруағы басқа іс түскенде шақырса келіп күш береді деп сенгендіктен, соғыстарда өз руының ең мықты батырының атын ұран етіп шақырған. Ал татар, өзбек сияқты исламдасып кеткен ұлттар «аллаһуәкбәр!», «Мұхаммед» деп ұрандаған. Қасан Өралтайдың айтуынша осы татар молдаларының дінни мектебі болған Тарбағатайда 1947- жылы совет қолдаған қызыл үкіметке қарсы соғыста қазақтар тірідей жаназа шығартып , майданға «аллаһуәкбәр!», «Мұхаммед!» -деп шапқан екен.
