Белгілі саясаттанушы, тарихшы, «Қазақстан биографиялық энциклопедиясының» бас редакторы Данияр ӘШІМБАЕВТЫҢ айтуынша, Қордайдағы жанжал қазақтардың дүнгендерге жасаған қорлауымен байланысты емес, бірақ дүнгендердің бір бөлігі трансшекаралық сауданы ұйымдастыруымен, Қытаймен және Қырғызстанмен белсенді түрде араласқандықтан болды.
- Сіздің ойыңызша, инсайдерлерде «Масанчидегі оқиғалар - Қазақстандағы ең жоғарғы билік эшелонындағы күрестің жаңғырығы» деп айтуға негіз жоқ па?
- Менің ойымша, бұл өте күрделі мәселелер. Қастандық теориясына әу бастан орын жоқ. Менің ойымша, бұл жай ғана сауда мен қаржылық ағындар үшін қарапайым күрес, сауда жүрген жерде алдау да жүреді. Дүнгендерді сепаратизм және мұғалімдерге дұрыс қарамайды деп айыптаған депутатқа сілтеме жасау кешіктірілген мәлімдеме. Бұл жерде кейбір ұлтшылдар бұл қақтығысты өздерінің көзқарастары бойынша, ал басқалары сол көлеңкелі адамдардың мүдделері үшін қолдады деп қорытынды жасауға болады. Сол инсайдерлер көлеңкедегі адамдарды солтүстік және оңтүстік астаналарда жоғары лауазымды шенеуніктер дейді. Бұл шамамен Қорғастағы жағдаймен бірдей. Қоғам Қорғасқа соңғы жылдардағы барлық тұтқындауларды сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ретінде ұсынды, бірақ іс жүзінде бұл кедендік бақылау үшін аппараттық топтар мен құқық қорғау органдарының арасындағы күрес болды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес көбінесе мұндай көріністер үшін экран ретінде пайдаланылады.
- Қазақстанда елдің тұңғыш президенті басқаратын Қауіпсіздік кеңесі бар. Неліктен Қауіпсіздік Кеңесінің реакциясы 11 ақпанда болды, бірақ Масанчиде қақтығыс 5-8 ақпан аралығында болды?
- Барлығы бірден себептерін күтуде. Арқанкергенді есіңізге алыңыз. Оқиғадан кейін Назарбаев бірден шабуылдың нұсқасын ұсынды. Бірақ тергеу мен Челахты іздеу бірнеше күнге созылды. Жақында Алматы маңындағы Бек айр әуе апатына қатысты тергеуді есіңізге алыңыз. Кімнің кінәлі екендігі туралы пікірталастар әлі де бар. Комиссия ешкімге ештеңе көрсетпеді. Осы уақытқа дейін әртүрлі, бірақ алдын-ала болжам жасалған нұсқалар жарияланды. Яғни, кез-келген түсініксіз жағдайда сіз алдымен фактілерді жинап, талдауыңыз керек. Қордай оқиғаларына қатысты фактілер мен нұсқалардың саны экспоненциалды түрде өсуде. Жақында олар он бірінші өліктің табылғанын хабарлады. Бірақ жоғалған адамдар туралы ешкім хабарлаған жоқ. Яғни, бәрі тексерілуі керек. Бұл уақытты қажет етеді. Жедел әрекет тек саяси сипатта болды: олар облыс, аудан әкімдерін, полиция бастығы, прокурор және басқаларын қызметінен босатты. Сонымен тоқтады.
-Мұның себебін кейін түсіндіреді? Бірақ неге басқаша бағалау болды? Неге Тоқаев бірден оқиғаның себептері мен кінәлілерді іздей бастады? Ал, Назарбаев тәуелсіздік жылдарының басындағы тату-тәтті кезді еске алды?
- Тоқаев үшін бұл қазіргі объективті саяси шындық: көлеңкелі нарықты лас әдістермен қайта бөлу. Назарбаев үшін бұл жағдай оның этносаралық келісім саясатының сәтсіздігін көрсетеді. Сондықтан олардың әрқайсысының бұл жағдайға деген көзқарасы әртүрлі. Тоқаев үшін, объективті шындық, Назарбаев үшін оның саяси мұрасына соққы. Сонымен қатар, Қауіпсіздік Кеңесі маңызды және маңызды емес кеңесші орган екенін ұмытпаңыз. Егер сіз оның аппараттарының құрылымына қарасаңыз, онда сіз құрметтейтін таныс есімдерді таба алмайсыз. ҚК аппараттарының қызметкерлерінен барлығы тек хатшыны біледі. Қызметкерлердің көпшілігі, олардың тәжірибесі, біліктілігі көпшілікке де, сарапшыларға да белгілі емес. Тағы бір айта кететін жағдай, біздің елдегі күш құрылымдарын саяси салмағы жағынан Қауіпсіздік Кеңесі хатшысын да басып кететін тұлғалар басқарады. ҰҚК төрағасы, қорғаныс, ішкі істер министрлерінің саяси салмағы ҚК хатшысынан да жоғары. Олар негізінен президентке бағынады. Яғни, Қауіпсіздік Кеңесінің өзі анағұрлым диспетчерлік рөл атқарады. 1991 жылдан бері Қауіпсіздік Кеңесін басқарып келе жатқан Назарбаев үшін бұл трибуна деуге болады. Қауіпсіздік Кеңесі, жалпы штаб сияқты, оны жедел басқару органы деп айтуға болмайды. Қазақстан Халықтары Ассамблеясы да солай. Әркім оның өзіндік рөлі бар екенін түсінеді, бірақ ол барған сайын жасанды ұйымға айналуда.
- Біз тәуелсіздіктің барлық жылдарындағы жетістігімізді, көп ұлттығымыз бен ұлтаралық достығымыз деп көрсеттік. Бір түннің ішінде осы ұғымның быт-шыты шықты. Біз архаизммен өмір сүріп жатырмыз деген әңгімелер айтыла бастады...
- Мемлекеттік саясатта символдарға баса назар аударылды, Қазақстан Халықтары Ассамблеясы бар, халықтар достығы бар, соларға берік болайық дедік. Бірақ соңғы жылдары мемлекеттік саясаттың тиімділігі күрт төмендеді: сыбайлас жемқорлық, тиімсіздік, саботаж, жауапсыздық - кез-келген саладағы кез-келген кәсіптің негізгі сипаттамасына айналды. Тіпті қызметтік креслоларды сату да құпия емес болып қалды.
Екіншіден, халықтың ұлттық құрамы өзгерді: қазақтардың саны өсуде, басқа этникалық топтар арасында көші-қон процесі айтарлықтай жоғары. Мұның бәрі кеңестік этникааралық білім жүйесінің тәрбиесінен өтпеген қазіргі жастардың психикасына әсер етеді. Бізге табиғи болып көрінетін көптеген құндылықтар олар үшін беймәлім.
Үшіншіден, бұл Қазақстанда тұратын ұлттардың қазіргі жағдайларға бейімделуінің келесі кезеңі. Көптеген этникалық топтар, қазақтардан басқасы қазақстандық нарық пен қазақстандық саяси жүйе жағдайында өз бетінше өмір сүруді үйренді. Мемлекетке арқа сүйеген, олар үшін патернализмнің жоғары деңгейі бар қазақтар үшін бұл модель бірқатар сұрақтар туғызады. Өңірлердегі кедей жастар мен бай тұратын этникалық диаспоралар әлеуметтік қақтығысқа бастайтын жол.
Төртінші , соңғы жылдары белсенді сипат алған ұлтшылдық насихат: Қазақстан тарихы белсенді түрде қайта жазылуда, онда ретроактивті түрде отаршылдық пен ұлттық наразылықтар мен тіл мәселесін түпкілікті шешу туралы идеялар көтерілуде. Мұның бәрі халықтың белгілі бір бөлігінде резонанс тудырады. Бірақ, мемлекет кеңестік ұрандарды қолдану арқылы, бірақ кеңес тәжірибесін қолданбай істі шешеміз деп санайды ... Бұл үлкен қателік.
Біздің идеологиялық аппараттарымызда қазақтар тек тілге, мәдениетке және тарихқа қызығушылық танытады, ал әлеуметтік мәселелер соншалықты маңызды емес деген пікір қабылданды. Бірақ, жалақы, кірістер мен жұмыссыздық мәселелері қазақтар үшін өте маңызды екенін этникалық құрамы жоқ Жаңаөзендегі жағдай көрсетіп берді. Екінші жағынан, мемлекеттік идеологтар қоғамдағы ұлтшылдыққа деген сұранысты көріп, арбаны аттың алдына қойды: тиісті идеологиялық, педагогикалық және тәрбие жұмыстарын ұйымдастырмай, олар бақыланатын ұлтшылдық бағыттағы қозғалыстар құруға тырысты. Бірақ оның соңы неге апарды?
- Біздің қоғамда архаизация бар ма?
- Әрине бар. Қоғам, мемлекет өзіне идеалды өткеннің кейбір суреттерін (нақты тарихи суреттермен сәйкес келмесе де) қайта жасауға тырысады. Бұл дінде, мәдениетте, салт-дәстүрде, діни жоралғыларда айқын көрініс табуда. Бақыланбайтын даму жағдайында мұның бәрі жағымсыз белгілер.
- Қазақстанда тұратын басқа ұлттар елден жаппай көшеді деп ойлайсыз ба?
- Қазақстанда тұратын көптеген этникалық топтар жергілікті тұрғындар. Бұлар жаңадан келгендер емес. Олар үшін Қазақстан бір кездері өмір сүрген ата-бабаларының мекені. Мен кеткісі келгендер баяғыда кетіп қалған деп ойлаймын. Қалғандары жергілікті жерге әлдеқашан бейімделіп, өз отандарында тұрады. Сонымен бірге, қазір мемлекетке деген сенімін жоғалтқан қазақтардың да кете бастағанын ұмытпаңыз. Бірақ егер ұлтшыл, фашистік насихат тыйылмаса, мемлекет бұл мәселелерді қалыпты түрде зерттеп, шаралар қабылдамаса, қақтығыс деңгейі көтерілетіні анық.
"ЦентрАзия"
Дайындаған Оңғар Қабден
