Құқықтық мәдениет дегеніміз - кең мағынада азаматтардың олардың құқықтары мен міндеттеріне деген көзқарасы, іс жүзінде қолдану мүмкіндігі. Бұл құқықтық нормалар мен принциптерді де, құқықтық сананың өзін де қамтитын тұтас кешен. Құқықтық мәдениетті шартты түрде екі деңгейге бөлуге болады: мемлекеттің құқықтық жүйесі және өзіңнің құқықтарыңнан туралы хабардар болу. Мұның барлығы құқықтық мәдениеттің қалыптасуы мен жұмыс істеуінің маңызды алғышарты және қажетті шарты.
Макродеңгейдегі қоғамдағы әлеуметтік және саяси процестермен анықталатын құқықтық сана Заңның, заңдылықтың және құқықтық тәртіптің табиғаты туралы көзқарастарды, идеяларды қамтиды. Құқықтық мәдениет вакуумда қалыптаспайды. Мемлекет те, азаматтар да құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті дамытудың белсенді субъектілері болып табылады. Бұл ретте мемлекеттің басты міндеті - мемлекеттің құқықтық жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі үшін алғышарттар мен жағдайлар жасау, сондай-ақ азаматтарға заң жобалары мен түзетулерді бастамашылық етуге және талқылауға белсенді қатысуға мүмкіндік беру.
Осы мақсатта Қазақстанда 2014 жылдан бастап заң жобаларын жариялауға және талқылауға арналған "Ашық НҚА" порталы жұмыс істейді. "Ашық НҚА" порталы әрбір азаматқа жоғары тұрған сатыларда келісілгенге дейін заңның кез келген жобасымен танысуға, өз пікірін білдіруге, сондай-ақ нормативтік-құқықтық актіні әзірлеуге қатысуға мүмкіндік береді. Заң жобалары мен түзетулердің ең көп саны экономикалық қызмет, құқықтық көмек және ауыл шаруашылығы мәселелерін қозғайды.
Қазақстанда халықтың құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыру түрлі тетіктер мен құралдар арқылы жүзеге асырылады:
- Білім: құқықтық нормалар мен қағидалар бастауыш сыныптан бастап жоғары сыныпқа дейінгі оқу орындарының оқу жоспарлары мен бағдарламаларына енгізіледі. Бұл заңдар мен азаматтардың құқықтары туралы білімді халық арасында таратуға көмектеседі.
- БАҚ және ақпараттық ресурстар: құқықтық тақырып БАҚ-та, радиода, теледидарда және интернет-платформаларда белсенді түрде жарияланады. Азаматтар өздерінің құқықтары мен міндеттері туралы, сондай-ақ қолданыстағы заңнама туралы ақпарат ала алады. Осы мақсатта көптеген баспасөз органдарында «Заң кеңестері», «Оқырмандар сұрағына жауап» сияқты айдарлар енгізілген.
- Қоғамдық ұйымдар: әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен бастамалар құқықтық тақырыптар бойынша білім беру іс-шараларын, семинарларды, конференцияларды өткізеді және халықты заңдылық пен адам құқықтары мәселелері туралы хабардар етеді.
- Мемлекеттік бағдарламалар мен бастамалар: Қазақстан Үкіметі халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жұмыс жүргізу, балалардың құқықтарын қорғау және т. б. бойынша түрлі бағдарламалар әзірлейді және іске асырады.
- Азаматтардың қоғамдық істерге және шешім қабылдау процестеріне қатысуы: азаматтардың заңдар мен нормативтік құқықтық актілерді талқылауға және қабылдауға қатысуы оларға қолданыстағы заңнаманы жақсы түсінуге және қоғам өміріне белсенді қатысуға көмектеседі.
Осылайша, Қазақстандағы халықтың құқықтық санасы мен мәдениеті білім беруді, ақпараттық ресурстарды, қоғамдық және мемлекеттік бастамаларды және азаматтардың қоғамдық істерге қатысуын қамтитын кешенді тәсіл есебінен қалыптасады. Бүгін де Қазақстан Заң Үстемдігі индексі бойынша 66-шы орында тұр. World Justice Project халықаралық үкіметтік емес ұйымының Заң Үстемдігі индексі бойынша Қазақстан 2021 жылы 66-орынға ие болды. Заң Үстемдігі индексі (rule of Law Index) - Жаһандық зерттеу нәтижесінің рейтингі, ол әлем елдерінің жетістіктерін заң үстемдігінің әмбебап қағидаттарына негізделген құқықтық ортаны қамтамасыз ету тұрғысынан өлшейді.
Жалпы индекс сегіз фактордан және 44 көрсеткіштен тұрады:
- Билік институттарының өкілеттіктерін шектеу.
- Сыбайлас жемқорлықтың болмауы.
- Ашық үкімет.
- Негізгі құқықтарды қорғау.
- Тәртіп және қауіпсіздік.
- Реттеуші құқық қолдану.
- Азаматтық сот төрелігі.
- Қылмыстық сот төрелігі.
Қазақстандықтардың құқықтық сана мәдениетін жаңарту және оған белсенді қатысу қажеттілігін қалыптастыру - құқықтық тәрбие жұмысының маңызды жағы. Азаматтар өз қызметінің қоғамдық-саяси салдарын болжау қабілетіне ие болған кезде, оның әлеуметтік-құқықтық мәні мен қоғам алдындағы жауапкершілігін түсінген кезде ғана толық саналы болатыны белгілі. Құқықтық сана мәдениетін жиынтықта тәрбиелеу - қазақстандық қоғамның маңызды саяси міндеттері мен функцияларының бірі. Қазақстандағы құқықтық мәдениет контекстінде құқықтық сананы тәрбиелеудің мақсаты - халық арасында да, кәсіби қызметкерлер - саясаткерлер мен заңгерлер арасында да құқықтық көзқарастарды өзгерту. Сондықтан, бұл тәрбиенің мақсаты - лайықты өмір құруға қабілетті адамды қалыптастыру.
