Мал шаруашылығы Қазақстанда ата заманнан келе жатқан кәсіп. Бірақ Қазақстандағы шаруашылықтың 45%-ы мал шаруашылығына тиесілі болғанмен, одан келетін табыс көзі әлі де әлсіздеу. Мәселен, 2020 жылдың көрсеткіштері бойынша, мал шаруашылығы 2,3 трлн. теңгеге өнім өндіріпті, ал өсімдік шаруашылығы одан 600 млрд. теңгеге көбірек өнім өндірді.
Алайда бұл көрсеткіштер үнемі солай тұра бермейді деп пайымдайды eldala.kz және салалық даму бағдарламасының есебіне сүйенсек, 2028 жылға дейін сиыр еті өнімін 372 мың тоннаға, яғни 10 есеге өсіріп, әлемдегі ең ірі сиыр етін өндіретін елдердің қатарына кіру жоспарлануда. Ал қой еті өнімін 2027 жылға қарай 108 мың тоннаға арттырмақшы.
1991-1998 жылдары елдің ауыл шаруашылығының барлық дерлік салалары құлдыраған күйде болды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан Кеңес заманынан қалған құрылғылармен қолданып, сол заманның өнімінен қалған 10 млн. қара ірі басы, шамамен 34 млн. қой мен ешкі, 35 млн. егістік жері мен оның ішінде 11 млн. гектардан астамы тек мал азықтық дақылдары болды. Шыны керек, күллі жаңа құрылғылар пайда болып, агроөнімнің дамуына қарамастан, қазірдің өзінде біз бұл көрсеткіштерден аса алмадық. Осы молшылықтың мөлшері күннен күнге азайып, егістік алқаптары мен өнім көлемі қысқарды. Мәселен, 7 жылдың ішінде ірі қара басының саны 9,7 млн.-нан, 3,9 млн.-ға дейін екі есеге кеміді. Ұсақ малдың жағдайы одан да нашар болды. Қазақстандық қойлардың майлы табындары пышақтың астына түсті, бұрынғы 34 миллион бастан он миллионы да қалмады. 1996 жылға қарай үй құстары 59-дан 15 миллионға дейін қысқарды, ал осы жылдары қазақ даласынан 650 мың жылқы жоғалып кетті.
Егістік жағдайы да онша жақсы емес еді. Ол уақытта егістік алқаптары едәуір қысқарған болатын. Егер 1991 жылы қазақстандықтар 34 935 000 га жерге егіс егсе, 1999 жылы небәрі 15 285 300 га. егіс егілді.
Ауыл шаруашылығы жаңа мың жылдықтың басында ғана ақырындап көтеріле бастады, бірақ ешкім де 10 жыл бұрыңғы көрсеткіштерден асуға тырысқан жоқ. Негізгі мақсат – бар нәрсені сақтап қалу еді. Алайда өкінішке қарай, кейінгі жылдары ауыл шаруашылығы дамыған жоқ. ҚР экс-Президенті жыл сайын ұйымдастырылатын жылдық қорытындылау кездесулерінде ауыл шаруашылығына байланысты талай жобалар ұйымдастырылуда дейтін.
Мәселен, «Қазақстан: мал шаруашылығын тұрақты дамыту бағдарламасы 2021-2025» бағдарламасының есебі бойынша Қазақстан ауыл шаруашылығы үшін арналған жер көлемі бойынша әлемде бесінші орынға ие – 25 миллион гектарға жуық егістік және 70 миллион гектардан астам жайылымдық жер бар, қазірдің өзінде бұл жердің тек 30% -ы пайдаланылады. Елде жеткілікті су қоры бар, таза, табиғи өндірістік базасы – жоғары сапалы өнім шығару мүмкіндігін туғызады.
Бұл көрсеткіштер көзден жас ытқызады, бірақ шілдеде құрғақшылықтан малынан айырылған малшылар үкіметтен төтенше жағдай жариялауын және зардап шеккендерге көмек көрсетуін өтінді. Олар жұттың келетіні әлі көктемде-ақ белгілі болған деді. Президент Ауыл шаруашылығы министрін қызметінен қуып, «мемлекет малшыларға қажетті көмек көрсетеді» деп уәде берді.
- Ауа райы мен теріс болжамның кесірінен Маңғыстау мен Қызылорда облыстарында жағдай қиындап кетті. Маңғыстау облысының өзінде өлген ірі қара саны 3 мыңға жетті. Бір тонна шөп 23 мың теңге, ал кейбір өңірлерде тіпті, 42 мың теңге болыпты – деді ол.
-
Қ-Ж. Тоқаевтың айтуынша, «әкімдіктер мен Ауыл шаруашылығы министрлігі дұрыс шешімдер қабылдамады, әрі жүйелі жұмыс жүргізілмеген». «Нәтижесінде малшылар қиын жағдайға тап болды» – деді президент.
Тоқаев үкімет пен әкімдерге «Бәйтерек» холдингімен бірлесіп, зардап шеккен малшыларды қолдау шаралар кешенін әзірлеу керек деп «шұғыл түрде» «ерекше тапсырма берді» және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда шөп жинауды төтенше шара ретінде қарастырды – деп хабарлайды rus.azattyq.org.
Президент пен үкімет болашақта ауыл тұрғындарына көмектесу керек дейді, бірақ малшылар қазір көмекке мұқтаж. Дәлірек айтқанда, олар көмекті көктемнің ортасынан бері күтіп келеді.
Маңғыстау облысындағы жұттың болатыны қыста және ерте көктемде жауын-шашынның аз болуынан білінді.
Әлеуметтік желі қолданушылары арықтап қалған жылқылардың суреттерін таратып жатты. Ал соңғы мәліметтер бойынша, құрғақшылық күшейді.
- Жайылым деген аты ғана. Ұсақ жануарлар шөп таба алмайды. Айнала тек тастар мен қатты жер. Олар бір орыннан қозғалмай, қураған бұталарды кеміріп тұра береді. Түске қарай, күн ыси бастаған кезде қойларды ауылға айдаймыз. Қойлар маңырап үйлеріне қайтады. Қораларда да шөп пен жем жоқ. Егер кебек болса, онда біз суға малынған кебек немесе картон береміз. Картон да тапшы. Картоннан жасалған қораптарды дүкендерден бірден алып кетеді. Ал кейбіреулері картонды Ақтаудан алып келеді – деді Жәнібек Қожық.
-
Жәнібек Қожық – Маңғыстау облысының белсендісі. Ол 2019 жылдың маусымында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан президенті болып сайланғаннан кейін құрған Қоғамдық сенім жөніндегі ұлттық кеңестің мүшесі болды. Жәнібек өзінің кезегі келгенде туған ауылында қой бағуға шығатынын айтады. Оның айтуынша, әр көшедегі 15-16 отбасы ұсақ малды 300 басқа жететін отарға біріктіріп, жайылымға айдайды, бірақ қойлар ауылдан бес-алты шақырымнан әрі қарай ұзап, кете алмайды.
Маңғыстау облысының депутаты Самат Мұсабаев та құрғақшылыққа байланысты төтенше жағдай жариялауды қолдайды. Алайда ол республика бойынша емес, Маңғыстау облысы мен Арал өңірінде-ақ төтенше жағдай жарияласа жеткілікті деп ойлайды.
Мамырдағы құрғақшылыққа байланысты ауыл шаруашылығы министрі 12 адамнан тұратын комиссия құрып, Маңғыстау облысына жіберді. Комиссия құрамына мен және Мәжілістің тағы бір депутаты Еділ Жаңбыршин кірдік. Шаруашылықтың құлдыраған күйін көрген комиссия төтенше жағдай жариялау қажет деп шешті. Біз мамыр айының соңында өз ұсынысымызды премьер-министр Асқар Маминге жібердік. Бірақ төтенше жағдай әлі жарияланған жоқ – деді депутат.
Самат Мұсабаевтың есебінде Маңғыстау облысында құрғақшылықтан 6-7 мың бас ірі қара өлді. Ол ресми және бейресми деректердің бір-біріне сәйкес келмеуін «халықтың қолда бар малды тіркегісі келмейтіндігімен» түсіндіреді. Егер жануарлар мемлекеттік тіркеу тізілімінде жоқ болса, онда өлген жағдайда олар өлі жануарлар санатына жатқызылмайды – дейді rus.azattyq.org.
Ал Орта Азияда мал түгілі, халық та құрғақшылықтан зардап шегуде. Ең жоғары температура Орта Азияның экономикасына үлкен зиян келтіруде. Өзен бойының үстіңгі жағында орналасқан елдер – Қырғызстан мен Тәжікстан судың жетіспеушілігінен зардап шегіп отыр және оны өздері үшін сақтап қалғысы келеді. Өзен бойының төменгі ағысындағы елдер – Өзбекстан мен Қазақстан өзінің қорын ұлғайту үшін мәмілеге келуге тырысуда.
Өзбекстанда маусым Узгидрометтің температураның әдеттегіден 7-10 градусқа жоғарылап, күрт көтерілуі 3-ші, 7-ші маусымда күтіледі деген хабарламасынан басталды. Бұл қатты ыстықтың басталуын білдіреді. Ташкентте 6 маусымда ауа температурасы 42,6 градус Цельсий болды, бұл 1811 жылы тіркелген рекордтан асты, ол кезде температура 38,5 градус болған еді.
Ал 8 маусымда Тәжікстан метеорологиялық орталығының директоры Джамила Байдуллоева Азаттықтың Тәжікстан редакциясы – Озоди радиосына берген сұхбатында маусымның бірінші аптасында Душанбеде және Хатлонның оңтүстік бөлігінде термометрлер 45 градус Цельсий көрсеткен күндер болғанын айтты. Бұл маусым айының басында соңғы онжылдықтағы ең жоғары температура болды.
Соңғы айлар Орта Азияда құрғақшылық кезеңі келе жатқанын көрсетті. Қырғызстанның Тоқтағұл қаласындағы үлкен су қоймасының халі үнемі көрсеткіш ролін ойнаған еді.
2021 жылдың наурызында Қырғызстан шенеуніктері су қоймасындағы судың деңгейі өте төмен екенін ескертті – 8,7 миллиард текше метр, бұл сақтау қоймасының көлемінен әлдеқайда төмен – 19,5 миллиард текше метр.
Су қоймасы Нарын өзенінен су алады және Орта Азиядағы ең ұзын өзен Сырдарияға құяды, ол өзінің жоғарғы ағысынан, Тәжікстаннан Өзбекстанға және Қазақстанға су апарады.
Сонымен қатар Тоқтағұл Қырғызстандағы 40 пайызға жуық электр энергиясын беретін ең ірі гидро электр стансысының (ГЭС) орналасқан жері.
Қырғызстанда құлыптарды жауып, су қоймасын қалпына келтіруге рұқсат беру туралы тақырып қозғалды, бірақ 16 маусымда елдің энергетика министрі Досқұл Бекмұрзаев су деңгейі 10,9 миллиард текше метрге дейін көтерілгенін айтты.
Өзбекстан мен Қазақстан Қырғызстанның Тоқтағұлдағы су шекарасын жабуына қарсы.
Онсыз да су тапшы кезінде, әсіресе шаруашылық үшін төтенше жағдай жарияланғанда судың жабылуы ел экономикасы мен халқына әсер етпей қоймайды.
Мал түгілі, адам суға мұқтаж болғанда, ет өнімінің өсуіне күмән бар. Бірақ Ерболат Кекчебаев пен Гүлнара Жакупова сияқты талапты кісілер шешім бар деп жар салуда! «Қазақстанның ауыл шаруашылығының маркетингтік зерттеулерінде» Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігін арттыру, аграрлық сектордың экспорттық әлеуетін пайдалану үшін Қазақстан Республикасының үкіметі шетелдік инвестицияларды тарту арқылы заманауи технологияларды енгізіп, құрылтайшыларға кепілдікпен қайтару түрінде преференциялар беру міндетін қойды. Инвестициямен қамтамасыз етіп, кейбір салық түрінен босату және бірлесіп қаржыландыруды іске асыру жоспарлануда. Қазақстанда қолайсыз ауа райы жағдайында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қолдау үшін сақтандыру түрлері енгізілуде.
Мемлекет қолдау көрсететін негізгі бағыттар:
Мал шаруашылығы (мал шаруашылығы, ұсақ мал шаруашылығы, сүт шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, түйе шаруашылығы, құс шаруашылығы);
Астық, бақша дақылдары, техникалық, жемістер, көкөністер, өсіретін өсімдіктер;
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу (ет өңдеу кәсіпорындары, мал сою алаңдары; құс фабрикалары; сүт (сүт өңдеу кәсіпорындары, сүт жинау кәсіпорындары); астық, көкөністер мен жемістер (өңдеу, тазалау, сақтау, жөнелту).
Қазақстан Республикасының Үкіметі инвесторларға қатысты преференциялардың үш түрін іске асыруға болады:
инвестициялық жобаны іске асыру;
инвестициялық басым жобаны іске асыру;
мотор жабдықтарын шығаруда, оның ішінде ауылшаруашылығы техникасына арналған инвестициялық арнайы жобаны іске асыруға болады.
Мұндай жобалар туралы толығырақ «Мемлекеттің преференциялары бар инвестициялық жобалар» бөлімінен қарауларыңызға болады – деп хабарлады marketingcenter.kz.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі халыққа Жолдауында айтылған «Қазақстан: мал шаруашылығын тұрақты дамыту бағдарламасы 2021-2025» бағдарламасында жоғары деңгейдегі жоспарлар мен басымдықтар туралы айтылған. Біріншіден, ол пайдалы қазбалар мен мұнайға қатысы жоқ қазақстандық экспортты әртараптандыруды жеңілдетуге бағытталған. Екіншіден, бағдарлама шағын және орта бизнестің және ауылдық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық дамуына мүмкіндіктер жасауға бағытталған. Үшіншіден, ол ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға, таза өндіріс шығаруға және Қазақстандағы жайылымдардың орасан зор әлеуетін пайдалануына бағытталған.
Сонымен қатар, egov.kz мемлекет субсидияға жатқызған мал шаруашылығының кейбір аспектілерін жариялады:
Ірі қара малдың асыл тұқымды малын (сүт беретін, сүтқоректі ет, ет және сүт ет беретін тұқымдары), ет және сүтқоректі ет тұқымдарын өндіретін отандық асыл тұқымды бұқаларын, тұқымның шығу тегіне сәйкес келетін ірі қара малдың импортталған асыл тұқымды малын сатып алуға субсидия беріледі. Асыл тұқымды қой, асыл тұқымды өндіруші, түйе өсіруші, шошқаның асыл тұқымды популяциясы, ешкінің асыл тұқымы, жақсы жұмыртқа өсіретін таза тұқымды жұмыртқалы құстар алуға бағытталған.
- табынды көбейту үшін қолданылатын асыл тұқымды бұқаларды ұстауға субсидия алуға;
- коммерциялық отарды көбейту үшін пайдаланылатын асыл тұқымды қой өндірушілерді ұстауға субсидия алуға;
- шаруа (фермерлік) қожалықтары мен ауылшаруашылық кооперативтерінде ірі қара малдың аналығын жасанды түрде ұрықтандыру бойынша қызметтерге, сондай-ақ шаруа қожалықтары мен ауылшаруашылық кооперативтерінде қойдың аналық малын алуға субсидия алуға;
- тауар саналатын ірі қара малдың жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
- отарлық саналатын ірі қара малдың жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
- қойдың жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
- тауар саналатын қойлардың жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
- маралдардың аналық тұқымымен жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
- аралар колониясын өсіру және асылдандыру жұмыстары үшін субсидия алуға;
- аналық және ауыстырылатын шошқалармен жаңа түрін шығару үшін және асыл тұқымды отар басын көбейту жұмыстарына субсидия алуға;
-сүт беретін және сүтқоректі ет тұқымдардың асыл тұқымды бұқаларының сатып алынған біржынысты және екіжынысты тұқымын өсіру үшін субсидия алуға;
- ірі қара мен қойдың эмбриондарын сатып алу құнын төмендетуге субсидия алуға;
- құс еті (құс еті, күркетауық еті, суда жүзетін құстар), жеуге жарамды жұмыртқа (тауық жұмыртқасы), сүт (сиыр, бие, түйе) өндірісінің құнын төмендетуге, сондай-ақ ет өңдеу кәсіпорындарының сиыр етін сатып алуға, ірі қара етін сою және өңдеу үшін субсидия алуға;
- сыйымдылығы кемінде 1000 бас мүйізді ірі қара мал бордақылау алаңдарына немесе бір мезгілде кемінде 5000 бас қойға немесе бордақылауға өткізілген бұқалардың / қошқарлардың құнын төмендету үшін субсидия алуға немесе сапалы ет өңдеу кәсіпорындары күніне 50 бас ірі қара / күніне кемінде 300 бас қой өндіру үшін субсидия алуға;
- ауыл шаруашылығы жануарларына жем бағасының құнын төмендету үшін субсидия алуға;
- ірі қара малдың / қойдың әкелінетін асыл тұқымды малын немесе тұқымның шығу тегіне сәйкес келетін ірі қара малдың импортталған асыл тұқымды малын сатып алуға байланысты субсидиялар беріледі.
Рамазан Есмағамбет
