Шет елде оқу үшін байдың баласы болу керек деп ойлаймыз. Сөйтіп, оқуға тапсыруға жүрексінеміз. Біздің ортамызда ондай ойды бұзып, әлемнің ең жақсы деген университеттерінде білім алып жүрген студенттер аз емес. Сондай білімді жастардың бірі – Ақтаудағы Назарбаев зияткерлік мектебінің түлегі, Венгрияның Hungary Debrecen University-тінің биология мамандығында оқып жатқан Назерке Аманқос. Назерке бұл университетті – толық гранты мен жоғары рейтингіне байланысты таңдаған. Ол шет елдік үздік оқу орнына қалай түскені және ондағы өмірі, қызықтар мен қиындықтары жайлы толыққанды айтып беретін болады.
- Әңгімеміздің барысында өзіңізді таныстыра кетсеңіз. Қайда туып өстіңіз, қайда білім алдыңыз?
- Аманқос Назерке Абайқызымын. Киелі Маңғыстау жерінде, Ақтау қаласында дүниеге келдім. Отбасымызда 5 баламыз. Сол үшін де ашық әрі қарапайыммын. Анам әрдайым бізге дұрыс тәлім-тәрбие беріп, сапалы білім алуымызға себепші болып отырады. Біздің біліміміз үшін ешқашан ештеңе аянып қалған емес. Тіпті, оқушы кездерімде 1 сағаттық ағылшын пәні үшін 5 мың теңге төлеп оқытатын. Себебі бізден үлкен үміт күтеді, бізге сенеді. Ал әкем өте салмақты, мейірімді адам. Ол кісіге дұрыс жүріп-тұруымыз, жақсы нәтижеге жетуіміз маңызды. Өзім Ақтау қаласында химия-биология бағытындағы Назарбаев зияткерлік мектебін тәмәмдадым. 8-сыныпта орта мектептен гимназияға ауысқалы бері, «білім-инемен құдық қазғандай» мәтелінің мағынасын тереңірек түсіне бастадым. Неге 8-сыныптан? Негізінен, Назарбаев мектебі үміткерлерді 7-сыныптан бастап қабылдайды. Бірақ мен тапсырып жатқан жылы мектеп жаңадан ашылған болатын. Сол себепті, барлық сыныптардан өздеріне оқушы қабылдап жатты. Өзге сыныптастарым да сонда оқимыз дегесін, мен де бағымды сынап көру үшін емтихан тапсырдым. Нәтижесінде, «Өркен» грантына иеленіп, мектепке қабылдандым. Әрине, қуанышымда шек болмады. Бірақ уақыт өте келе, оқудың оңай еместігіне көзім жетті. Десе де, қиындықты шетке ысырып, еңбектенуден жалықпадым. НЗМ-да 12 жылдық жүйемен оқыдық. Кейін шет елге оқуға түстім.
-Шет елде оқуға не түрткі болды?
-Біздің мектепте, негізінен шет ел оқуларын жарнамалау өте жақсы дамыған. Әрі, гимназияның өзге оқу орындарына қарағанда артықшылықтары өте көп. Басқа мектептерден өзгешелігі – Кембридж халықаралық оқу жүйесі негізінде білім беруі. Сол себепті, барлық пәнді, кітаптарды тікелей ағылшын тілінде оқыдық. Нәтижесінде, маған ағылшын, биология, химия пәндері өте қатты ұнай бастады. Тіпті, қазақ тіліндегі түсіндірмеден де жеңілірек бола бастады. Осыдан кейін жүрек түкпірімде «шет елде білім алып, еліме өз пайдамды тигізсем ғой» деген арман-мақсат туындады.
-Будапештті таңдауда қандай факторларға мән бердіңіз?
-Әу баста шет елде оқу туралы ұсынысты анама сенімсіздеу кейіпте айтқан сәтімде, «егер гранты мен шәкіртақысы болатын болса, неге оқымасқа?» - деп, маған сенім білдірген болатын. Өзім көп балалы отбасынанмын деп айтып өттім. Үйге, ата-анама ауырлық тудырмас үшін толық гранты мен шәкіртақысы қамтамасыз етілген бағдарламаны іздедім. Соның бірі және бірегейі – Stipendium hungaricum scholarship бағдарламасы болды. Басқа Еуропа елдерінде де гранттар бар, бірақ толық қамтылмаған. Яғни, шәкіртақасыз грант немесе 50 %-дық грант болуы мүмкін. Сол себепті, мен осы бағдарламаны таңдадым.
Венгрия - Еуропаның дәл жүрегінде орналасқан. Бұл дегеніміз – Еуропаның кез келген еліне еш қиындықсыз, арзан бағада бара аласыз деген сөз. Мәселен, Германияға ұшақпен 5000 тг, Францияға – 4500 тг, Венаға – 6000, 7000 теңгеге бара аласыз. Оқуға түскен кезде алған визаңызды, оқу бітіретін уақытыңызға дейін қойып береді, бұл дегеніміз – Еуропаның кез келген еліне визаның мәселелерін ойламай-ақ кете беруіңізге болады деген сөз. Оның үстіне, Еуропа деп үлкейтіп айтқанымызбен, елдері аз ғана аймакты алады. Сол үшін де бір елдің әдемі деген жерлерін көру үшін бір күніңіз де жетіп калады деп ойлаймын, екінші елге автобус не пойызда ұйықтап барып жетіп алсаңыз болады. Сонымен қатар, бұл ел елдің ауа-райы, адамдары, білім деңгейі жайлы ғаламтордан өзге де жақсы пікірлерді оқығасын, дәл осы жерге тапсырғым келетініне әбден сенімді болдым.
-Ондағы халықтың өзге ұлт өкілдеріне, оның ішінде, қазақтарға көзқарасы қандай?
-Бұл мемлекет – шет елдік студенттерді бұрыннан бері оқытып келе жатыр. Әрі, өздеріне өзге елдің студенттерін көбірек тарту мақсатында, студенттерге жақсы жағдай жасап қойған. Көзқарастарына келсек, көбіне үлкен кісілер өзге ұлттарға жайдары көңілмен қарайды деп айта алмаймын. Бәлкім, жастары үлкен болғасын, өзге ұлттарға жатсынып қарайтын шығар?! Әсіресе, мен тұратын Дебрецен қаласында адам саны аз болғаны үшін шет елдіктерге жатсынып қарауы мүмкін. Дегенмен, шаруалары жоқ. Асылы, Будапешт туристтік қала болғасын, кез келген адамды жақсы қарсы алады. Өздері тұратын қаланың туристтік аймаққа айналғанына шын көңілден қуанады.
-"Өз еліңнің қадірін, шетте жүрсең білесің" дейді ғой. Отанға деген сағынышыңызды сипаттап беріңізші...
-Елің саған қашан да ыстық. Өйткені сені уайымдайтын, сен үшін дұға тілеп, тілекші болатын туған-туыс, дос-жаран, ағайыныңның бәрі сол елде. Ол ғана емес, туған еліңнің тасын да, топырағын да жан-тәніңмен сағынады екенсің. Әрі, үйіңнің тамағын, дәстүрлі тамақты, жылқының етін аңсайсың... Мұнда халал еттер жоқтың қасы десем де болады. Бірақ күш жұмсап, әйтеуір, таба аламыз. Бір өкініштісі, мұнда біз аңсап жүрген жылқы еті мүлдем жоқ. Себебі бұлар жылқыға асыл тұқымды деп қарайды. Сол үшін оны қорек етуге қимайды. Мен басында мұнда келуге қатты асықтым. Бәрі оңай болады деп ойладым. Қайдағы... Мен ойлағандай оңай болмады. Бастапқы кездері жалғызсыраған уақыттарым өте көп болды. Үйренісу, дос табу дегеннің өзі миыңа сәл салмақ түсіреді екен. Бұрын елде болған уақытта ішкенім алдымда, ішпегенім артымда болып, бәрі менің қас-қабағыма қарап жүретін. Ал қазір, ешкім сенің артыңнан жүгірмейді, ешкім қамыңды ойлап, жағдайыңды жасап бермейді. Бірақ оған да үйренісуге болады. Маған ол үшін кемі бір-екі апта қажет болды. Бір айтарым, мен қашан да, қайда жүрсем де елімнің маған берген зор мүмкіндіктерін ұмытпаймын, әрі, оны болашақта мың есе етіп қайтарамын.
-Будапештке барғанда қандай ерекшеліктер бірден көзге түсті?
-Көшелерде үлкені де, кішісі де темекіні өте көп тұтынады;
Қарт кісілер өте белсенді, спортпен айналысады. Әсіресе, велосипедті көп айдайды. Мұнда ормандар өте көп. Great forest деп аталатын үлкен орманда көп серуендейді;
Мұндағы халық, қаражатты арзан мақтанға жұмсамайды, қымбат үй, қымбат көлік дегендерге қызықпайды. Ақшаны көбіне білімге құйғанды жақсы көреді.
Көліктердің маркалары өте қарапайым, көбіне стандартты көліктер. Әлі күнге дейін аса бір күшті көліктерді байқамадым;
Дүкендердің көпшілігі кешкі 20, 21:00-ге дейін жұмыс істейді, 24 сағат бойы жұмыс істейтін дүкен жоқ;
Демалыс күндері дүкендер мүлде жұмыс істемейді немесе 17.00-ге дейін ғана ашық болады;
Базарда тамақ бағасы арзандау, ол таңертең 06.00-де ашылып, түскі 13.00-де жабылады.
Дебрецен халқының күйбең тіршілігі таңғы 6, 7-ден бастап қайнайды. Ал, кешкі 20,22:00-де адамдарды сирек кездестіресің. 22.00-де шамы жағылып тұрған үйді көре алмайсың;
Суы өте таза, мөлдір. Тіпті, краннан алып іше бересің. Дәмі білінбейді;
Адамдары үнемі жайдары, көтеріңікі көңіл-күймен жүреді. Әсіресе, үлкен кісілер. Ата-әжелер, орта буындағы аға-әпкелер бір-бірінің қолдарынан қысып ұстап, күліп, әңгімелерін айтып кетіп бара жатады. Ондайды елімізде көп көрмегесін, көзім бірден үйренісе қоймады. Кейде сабақтан шаршап, дүкеннен тамақ алып, кассада тұрғанда, қарт кісілер әуре болмаңыз дегеніңе қарамастан, «no madam» -деп, күлімсіреп өткізіп жібереді. Профессорлар да өте мейірімді. Бір де бір профессордың ұрысқанын көрмедім, сабақтарды күліп тұрып түсіндіреді.
-Карантинге байланысты қандай өзгешеліктер болды? Пандемия кезінде қандай іс-шаралар қолданды? Қаншалықты эффективті болды?
-Наурыздың 15-інен бастап, қатаң талапты карантин орнатылды. Университеттер жабылды. Таңғы сағат 6:00-ден, түскі сағат 12:00-ге дейін тек қана 50-ден асқан кісілер жүре алады. Ал, 12:00-ден кешкі 20:00-ге дейін жастар ғана шыға алады деген заң бекітілді. Халық та бұл заңды сақтай алды. Белгіленген уақыттарда сыртқа шыққанымызбен, 1,5 метр арақашықтық сақтауымыз қажет болды. Сәл жақындап кетсең, тексеруші немесе адамның өзі ұрысып жіберетін. Егер, қандай да бір адам кешкі 20:00-ден кейін далада жүретін болса, оған 20 мың форинт, теңгеге айналдырғанда, шамамен 30 мың теңгедей айыппұл салатын. Бұл уақыттан бастап, барлық жергілікті полицейлердің жұмысы қызып, тәртіппен қадағаланып отырды.
-Будапешт университеттеріне қалай оқуға түсуге болады? Түсу кезінде қандай қиындықтар болды? Конкуренция қаншалықты көп? Қазақстандықтардың түсуіне қаншалықты мүмкіндік бар?
-Ең алдымен, ағылшын тілін үйрену керек деп айтар ем. Ағылшын тілін білетін болсаңыз, сіз IELTS емтиханын тапсырып, ондағы көрсеткішіңіз факультетке сәйкес келсе, сертификат арқылы шет елдік оқуларға тапсыра аласыз. Көбі тек алтын белгілер түседі деп ойлайды. Жоқ, олай емес. Мектептегі бағаларыңыз 4 пен 5 болса жеткілікті. Кез келген оқушы сәл қиналып еңбек етер болса, оқуға түсіп кете алады. Адамның миы, потенциалы мен күші бірдей. Өзіме келер болсам, тапсыру барысында ешқандай қиындық көрмедім. Себебі ағылшын тілін жақсы білетінмін. Оған қоса, сұқбатты, математика мен биология пәнінен сынақты да сәтті тапсырып шықтым. Венгрия тарапынан арнайы қазақстандықтар үшін жыл сайын 250 грант бөлінеді. Атап айтар болсам, бакалаврға – 110, магистранттарға – 90, ал қалған 50 грантты докторанттарға деп бекітеді. Мен тапсырған жылы біздің елден 1500-дей оқушы бақ сынады. Соның арасынан 250 оқушы таңдалып алынды. Олардан бөлек, 75 оқушыны резервке бекітті. Венгрия тарапы таңдалынған 250 оқушының ішінен тағы іріктеді. Ал одан өтпей қалғандардарды тізімнен шығарып тастады да резервте тұрған оқушылардың ішінен таңдаулыларын алды. Соңғы жылдары Венгрияға көп оқушы тапсырып, түсіп жатқасын, конкуренция жылдан-жылға артып келеді. Қателеспесем, осы жылдың өзінде 4-6 мыңдай оқушы тапсыруға ниет білдіріпті. Ал, сол мыңдықтардың ішінен тек 250 оқушы, студент қана грантқа түсе алады.
- Будапештке барғанда қандай да бір қиындықтар болды ма?
Сұқбаттасқан: Ақмарал КАНАЛ,
"Адырна" ұлттық порталы.