Биылғы жылы қазақ халқының ұлы ақыны, ағартушысы Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойын жоғары деңгейде атап өтуге және мерекеле мақсатында ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың қаулысы шыққаны белгілі.
Құдайға шүкір, бізде абайтанушы ғалымдар аз емес. Абай туралы жазылған зерттеу материялдары да бірер атанға жүк боларлық. Абай мерейтойына орай танымал ақын, абайтанушы Ықылас Ожайұлымен әңгіме тиегін ағытқан едік. Таптаурын тақырыптардан, жаттанды сөздерден барынша аулақ болуға тырысып, абайтанудың қазіргі заманға сай көзқарастарын қаузауға тырыстық.
- Әңгімені Абайдың «Сөз» жайлы сөздерінен бастасақ. Абайдың ақындық туралы пайымдары қалай?
- Анығында, «АҚЫН дегеніміз кім, ӨЛЕҢ қандай болуы керек?» деген қос сұраққа хакім тарапынан толыққанды жауап берілген. Бәрін жіліктеп жіпке тізіп отыруға уақыт тапшы болғандықтан, біз соның бірер жолдарын ғана сөз етпек ниеттеміз. Қос ұғымды (ақын мен өлеңді) қосақтап айтқан Абайдың бір шумақ өлеңі былай болып келеді:
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол – ақынның білімсіз бишарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.
Бұл жердегі қолданылып тұрған «бөтен сөз» ұғымы мынаны білдіреді: «Өлең деген – әр сөздің ұнасымы» деп қарайтын хакім үшін ғазал «тілге жеңіл, жүрекке жылы» болып келуі шарт. Бұл енді құйылып түскен құдіретті өлеңнің нағыз талаптары ғой. Ал Абайдың жоғарыда аңдатқан «жамау» мен «құрау» ұғымдарының бұған тіпті де қатысы жоқ.
Жамау, бәрімізге мәлім, сол (төл) заттың емес, сырттан әкеліп жапсырылған бөгде заттың қиындысы екендігін ескерер болсақ, хакімнің айтып отырған «бөтен сөзінің» мәні енді ғана түсінікті болды. АБАЙ ҮШІН МҰНДАЙ ӨЛЕҢШІ «БЕЙШАРА АҚЫН» БОЛЫП ЕСЕПТЕЛЕДІ.
Әлгіде ғана «Айтушы мен тыңдаушы көбі надан, Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы» деп кейіп отырған кемеңгер осы бір өлеңнің аяққы шеніне келгенде: «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» деп бұйрық райға көшеді. Неге дейсіз ғой? Абайдың бұл жердегі «СӨЗ» деп отырғаны ӨЗІ. Себебі, өзін түзей алмаған ақын өзгені түзетуге әмәндә дәрменсіз. Оның сөзінің дуалы болмайтыны да осында. Мұндай ақынның оқырманға халық атынан сөйлеп ақыл айтуға немесе жол көрсетуге ешқандай қақысы жоқ. «....Сен олардың қызыл сөзді судай сапырып жүргенін көрмейсің бе? Демек, олар істемеген ісін істедік деп айтады. Алланы танып, тура жолға түскен ақындар бұған жатпайды» деп келетін қасиетті Құран-Кәрімнің 26-сүресінің (224-227 аяттар) мәні де осыны меңзейді. Сонымен «өлеңнің техникасы дамып, тереңдігі кеміген» мына заманда «құраушылар» мен «жамаушылардың» жолдары шынымен-ақ болып тұр. Өзгеге түсіндіріп бермек түгілі, өздері не сандырақтап отырғанын білмейтін сол шіркіндер ТҮСІНІКСІЗДІГІН ТЕРЕҢДІККЕ, КҮҢГІРТТІГІН (дұрысы талантсыздығын) КЕМЕҢГЕРЛІККЕ, ШАТПАҒЫН ШЕДЕВРГЕ балайды. Солай десек те буы бұрқыраған әсіреқызыл сөзге күпті осы «ақындарымыздың» екпіні (жарнамасы десек те болады) тіптен күшті. Айтпақшы, Абай атамыз мұны да ащы тілімен көктей өтіпті. Жай «Әсіре қызыл емес деп жиренбеңіз, Түбі терең, сөз артық, бір байқарсыз» дей ғана салыпты.
- Абайдың жекелеген өлеңдерінен бөлек, көлемді шығармаларының бірін мысалға алып, қысқаша тұжырымдап берсеңіз.
- Мысалға Абайдың атақты «Ескендір» дастанын алар болсақ, Абай өзіне пір тұтқан Фзули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз іспетті алыптар шоғырының көзқарасынан бөлек, жекелей жол таңдаған айрықша тұлға. Бұған мына бір деректі келтірсек те болады. Төбедегі аты аталған ұстаздарының дені Ескендір Зұлқарнайынды жеріне жеткізе мақтап, аспандатып әкетсе, Абай керісінше жазған.
Абайдың алдыңғы ақындардан басты айырмашылығы, поэманы тарихи деректілікке емес, танымдық қабаттарға құрып, адам болмысының мәнін іздейді. Міне, біз қаузамақ мәселенің төркіні де осы.
Төбедегі аты аталған ұстаздарының дені Ескендір Зұлқарнайынды жеріне жеткізе мақтап, аспандатып әкетсе, Абай керісінше жазған. Абайдың алдыңғы ақындардан басты айырмашылығы, поэманы тарихи деректілікке емес, танымдық қабаттарға құрып, адам болмысының мәнін іздейді.
Аңдаған адамға Абай жазған Ескендірдің «соғысы» жұмыр жер үстіндегі майдан емес, адам болмысының ішіндегі нәпсімен күрес. Қайыра айтайық, бұған сыртқы ортаның титтей де қатысы жоқ.
Мұны хакімнің өз пәлсапасымен пайымдар болсақ, «махаббат пен ғадауаттың» бітіспес майданы ғана.
Көп көнгіш, ол сондығымен де тобыр. Оның бір нәрсеге бейімделгіштігі сондай, кім билесін соның іс-әрекетіне қарай икемделе береді.
Хакімнің «…Сол күнде хошаметші айтады екен:
Ханның ханы, патшаның патшасы деп» отырғаны да сол. Бұл тенденция жұмыр жер бетіндегі исі тобырдың табиғатына тән нәрсе десек, қателесе қоймаспыз. Әйгілі жапон жазушысы Р. Акутагава өзінің бір әңгімесінде патшаның пар өгіз жеккен күймесінің бір шаруаны қағып кететіні жайында жазады. Сонда әлгі бейбақтың «осы бір аса бақытты сәтті» тағдырына жазған Тәңіріне жылап алғыс айтатыны бар. Міне, тобырлық таным дегеніміз – осы. Бүгінде сіз бенен біз Абай мен Акутагаваның бұл мысалынан қаншалықты айырмашылық көріп отырмыз. Аумаған өз халіміз ғой…
Қазақ дүниетанымындағы «әбілхаят» немесе «мықан ағашы» іспетті ұғымдардың негізгі мәні мәңгілік өмірге қатысты. Құрандағы Қызыр мен Мұса ғалиһсәләмнің өлі балық тірілетін су жағасында жолығуы да осыны меңзейді. Осы бір жырдан жырға, аңыздан аңызға ауысып жүре беретін көшпелі мотив Ескендір поэмасында да ұшырасады.
«…Кепкен балық келтіртті сонда тұрып,
Сол суға балықты алды бір жудырып.
Исі, дәмі өзгеше болып кетті,
Таң қалды мұның бәрін суға жорып…».
Дәстүлі түсінікке салып пайымдар болсақ, бұл жердегі «балық» ұғымы мәңгіліктің мәні туралы. Сонда адамның мәңгілікке өмір сүруге құзіреті бар ма өзі? Шәкәрімге салсақ: «Нәпсісін жеңген адам мәңгілік, оған ешбір өлім жоқ» дейді. Халқымыздың енді бір ұғымында мәңгілік пәлсапасы бақиға тиесілі. Қазақтың бақи ұғымының алдына мәңгі сөзін қосақтап «мәңгібақи» деп сөз саптауы да осыны меңзейді. Қысқасы, тұмса түсініктің шүңет ұғымдарының астарында «өмірдің мәнін» іздеу сұрағының жасырылып тұрғандығы аян.
- Абай «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл...» деп қай ғашықтықты меңзеп тұр?
- Адам өз бойындағы игіліктерді толығымен сарп етіп, БІРЕГЕЙЛІК биігіне көтерілгенде ғана Алла мен адам арасында еркін тілдесе алатын сұхбат орнайды екен Сонда қалай, Алла мен адам сөйлесе ала ма? Әрине, басқалай өлшемде дейміз.
«...АЛЛАНЫҢ СӨЗІ – ҚАРІПСІЗ, ДАУЫССЫЗ. Алла-Тағаланың көрмегі, естімегі, біз секілді көзбенен, құлақпен емес, көргендей, естігендей білетұғын ғылымның бір сипаты» дейді хакім өзінің отыз сегізінші ғақлиясында. Міне көрдіңіз бе, Абайдың «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл» өлеңінің кілті де осы жерде жатыр. Бір шындықтың шетін сөгейік. АҚЫННЫҢ ҚЫРЫҚ БЕС ҚАРА СӨЗІ (оның) КЕЙ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘПСІРІ ЕКЕНДІГІН КӨБІМІЗ АҢҒАРА БЕРМЕЙМІЗ.
«Ғашықтың тілі – тілсіз тіл
Көзбен көр де ішпен біл.
Сүйісер жастар қате етпес,
Мейлің илан, мейлің күл...»
«Алланың сөзі – қаріпсіз, дауыссыз» болса, бұл енді «тілсіз тіл» болмаған да не болды сонда. «Ақиқат бас көзімен емес, жүрек көзімен көрінеді» деген Шәкәрім пікіріне тоқайлассақ, Алланың хикметін «көрмек» пен «білмекке» көкірек көзі керек қой. Хакімнің бұл жердегі қолданып отырған «көзі» осы. Ал, екі жас арасындағы өзара сүйіспеншіліктен ҒАШЫҚТЫҚ ұғымының парқы мүлде бөлек екендігін ашалап көрсеткен ақын, бұған илану мен иланбауды әркімнің өз құзіретіне қалдырады. Әгәрәки, бұл шумақты гносеологиялық (танымдық) тұрғыда емес, тікелей ғана түсінетін болсақ, өлең мазмұны: «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл. Жастардың екеуара сүйіспеншілігіндегі мұндай құпияға мейлі сен, мейлі сенбей-ақ қой» болып шығады емес пе? Ал Абайдың бұлайша арзан сөйлемесі айдан анық қой.
Ол тілге едік оңтайлы
Қаріпсіз біліп сондайды.
Біліп-ақ, ұғып қоюшы ек,
Енді ішіме қонбайды»
Бұл жердегі ҒАШЫҚТЫҚ дәргейінің «сүйіспеншілік лирикасына» титтей де қатысы жоқтығын қайыра айтқымыз келеді.
- Абайдың өмір жолы, шығармалары арқылы жас ұрпаққа қандай тәрбие бере аламыз?
- Абайдың «Туғызған ата-ана жоқ, туғызарлық бала жоқ» деген контекстін талдағанмын. Философияда ой дамымайынша, мемлекет дамымайды. Германияның жетістіктерінің барлығы ойда тұр. «Германия неге мықты» десек, оның ойлауы мықты. Мысалы, «сен не ойлап тұрсың, сен сол нәрсесің» деген сияқты. Ал біздің ойлау мәдениетіміздің бәрі – ішек-қарынның әңгімесі.
Біздің ойлауымыз – өте тұрпайы ойлау. Оларда ақыл-ой мен өндірістің арасында интеграция бар, яғни идеяны заттандырады. Биліктің жасап отырған нәрсесі сол. Ал бізде бұл екеуінің арасында мүлде диалог жоқ. Философияда Ницше деген мықты бар. Бала мәселесіне оралсақ, Ницше өзінің трактатында: «Баланы өзіңе қойған ескерткіш ретінде қара. Бала құмарлықтың құрбаны болмауы керек. Бір ғана сәттік құмарлықтың кесірінен неге жазықсыз бала жапа шегеді?» дегенді айтады. Қазақ баланың үш түрін көрсетеді: бір бала әкеден өте туады, бір балаға әкеге жете туады, бір бала әкеден кері кете туады.
Адам өмірі – кірпік ұшындағы өмір. Өмірдегіні түгел ала алмайсың. Бірақ сол кездегі есебіңді, әнтек басқан қадамыңды бәрін баламен алуың керек. Өйткені бала – сенің жаңа биологиялық тұрпатың. Сенімен өмір бітпейді, сен арқылы сенің күресіңді балаң жалғастырады. Әкеден бала, баладан немере міндетті түрде озу керек. Қытайдың «бала әкеден қанша жас кіші болса, сонша жас үлкен» деген мақалы бар. Себебі оның дәуірі үлкен, уақыты үлкен. Менің балам менен үлкен деп есептеймін.
Сапалы жанұяның қағидаты іспеттес Құнанбайдың жақсы бір сөзі бар. М.Әуезов өзінің шығармасында Құнанбай мен Абайдың дауласып қалатын кезінде «Сен мықты болсаң өзіңдей ұл тудырып ал» деген әкенің сөзін келтіреді. Осы бір-ақ сөзде Құнанбайдың барлық арман-мұраты жатыр. Құнанбайдың дәуірі ат үстінде, шоқпар тілінде, қылыш тілінде, найза тілінде сөйлеген, ол заман – қағаз бен қаламның заманы емес еді. Бірақ ол ғылымның, жазу-сызудың жетістікке жететінін білді. Сол арманы – Абай болатын. Құнанбайдың осы сөзіне Абай жауап бере алды деп есептеймін. Әбдірахман – оның әкесіне берген жауабы. Қазақта «Ердің көңілі жүкті болмай ер тумайды» деген сөз бар. Рухани үлкен тұлға белден емес, біздің хәлден, ішкі мазмұннан туады. Сол тұлғаға зар болу керек, іште сұраныс болу керек. Бала сенің сағынышыңнан жаратылады.
- Абайдың діндәрлығы немесе дін жайындағы нақты көзқарасы қалай болған? Біздің ұоғамдағы белгілі бір топтар сан-саққа жүгіртуге құмар ғой...
- Ендігі айтпағымыз ақынның екі ауыз ғақлиясының астары хақында болмақ. Тағы да Абай айтады:
«Жақсылық жамандық пен - оған бір бәс,
Дін ісін, құдай ісін айыра алмас...»
Өлеңнің екінші жолына үңілер болсақ, дін менен құдай ұғымдары бір секілді болып сезіледі. Былай қарасақ, дін дегеніміз құдай, құдай дегеніміз дін емес пе деп ойлауыңыз да мүмкін. Міне, біздің басты қателігіміз де осы. Шама шарқымызша арасын ашалап көрсетуге тырысайық. ДІН ІСІ дегеніміз – ғасырлар ырғағымен қылыптасқан рухани құндылықтар қабаты. Ең бастысы, бұл өзгермелі (замана талабына байланысты) ұғым. Өзгермелі екендігін 38 қара сөзінде хакім: «.... Пайғамбарымыз салаллаһу ғалайһи уәссәлләм «ақыр заманда бір жылдық бір күн болар» дегенде сахаба-и кәрәмлар «бұл бір жылдық бір күнде намаз нешеу болар» деп сұрағанда : оның патуасын сол заманның ғалымдары білер деген сөзінен ғибратланып қарасаң, замана өзгеруімен қағидалар өзгерілмегін білдіргені мағлұм болды» дейді.
Ал абсолютті, мәңгілік , өшпейтін, өлмейтін, өзгермейтін заңдылықтарды құдіреті күшті ҚҰДАЙДЫҢ ІСІ дейміз. Абайдың жоғарыдағы ойды қайыра өлеңге сыйдырып «Қағида шариғаты өзгерсе де, тағриф Алла еш жерде өзгермеді» деп отырғаны да осы сөзімізді қуаттайды. Бізде дінтанушылардың көп болғанымен құдайтанушылардың ( бұл жерде ләддүни ілім иелерін айтып отырмыз) жоқ екендігін неме жасырайық. Жиырма жылдың бедерінде бірімізді- біріміз даттап жамағаттық мүгедек мүддемен тұйықталып, сақал мен шәліден аса алмаған шала сауатымыз осының көрінісі.
Қайыра айтамыз. Қазақияда дінтанушылар (моллалар десек те болады) көп, құдайтанушылар (ғалымдар мен хакімдер) дегеніңіз жоқтың қасы. Ғалым дегеннен шығады өздерін ғаламат теолог санап жүрген «данышпандарымыздың» дені араб пен парсының яки болмаса түріктің діни еңбектерін аударумен аттарынан кәдімгідей асқар тау жасап алған. Бұл бір ғана діннің емес, барша ғылым салаларының негізгі бас ауруына айналып отыр. Өтіміз жарылып кетсе де мойындайық. Біздің ғалымдар деп жүргеніміз ( төл түсініктен жұрдай) тек тәржімашылар ғана. Ал нағыз ғалымға тән негізгі ұғымдар интертекст пен интерпретация герменевтика мен логика іспетті өткір зейін мен кесек ақылдың жүздерін расымен тат тұтып қалған. Содан шығар XXI ғасырдан мұқым 1400 жылға (XIV ғасыр) кешігіп жүрген архаикалық ақпарға толы мешіттің бүгінгі уағызынан шынымен-ақ шаршап кеттік...
- Біз келешек ұрпақ үшін өмір сүргіміз келеді. Абайдың көзімен қарасақ, не істей алдық?
- Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек,
Тағдыры жоқ өткен өмір қайта келмек.
Басқан із, көрген қызық артта қалар,
Бір Құдайдан басқаның бәрі өзгермек... дейді хакім. Біз пенделер «не білдім?», «не істеуім керек?», «кімге үміт артамын?» деген сұрақтар шырмауынан бір сәтке де арыла алмақ емеспіз. Мен өз ұлтым жайлы мынаны білдім: осыдан бір ғасыр ілкіде қазақ руханияты адам айтқысыз аномолияға ұшырады. Ұлт көсемінен ауыл мұғаліміне дейінгі аралықты қамтыған көкжөтел науқан халқымыздың рухани генологиясына сілтенген балта болатын. Бұл қасірет қауашағы сау қазақтың қаймағын сиырып, қанын бұзды. Тұтас бір текті, дегдар буын жер қойнауына сапар шекті. Колчактың «Мен кез келген халықтың бес жүз зиялысының көзін құртсам сол ұлтты өзіме сөзсіз бағындырған болар едім» деген ойы расқа айналды. Бес жүзіңіз бер жағы ғана екен, отыз мыңға жуық аристократтар ажал құшты. Шіркін, бұлар қандай еді, не бары жиырмадағы жас өрендерінің өзі мемлекеттік масштабқа көтеріліп, миләттік мазмұнда ойлай алатын пассионар тұлғалар еді. Осындай феномен тұлғаларынан айырылған қазақ халқының рухани вакумы бос кеңістікке айналды. Бұл вакум әлі толған жоқ. Қазақ қоғамы шын зиялыға шөліркеп тұр. 1931 жылы Мұстафа Шоқайдың «Яш Түркістан» журналында «Ұлттық зиялы» деген мақаласы жарық көрген болатын. Бұл материалда Шоқай «Шын зиялы деп кімдерді атаймыз?» деп гамлетті сұрақ қоя отырып, зиялыға тән критерийлерді түгелдей анықтап береді. Біз қазір Шоқай танымымен таразылайтын болсақ, бүгінгінің он зиялысын табудың өзі үлкен машақатқа айналып, он саусағымызды толтыра алмай шәт-шәлекейіміз шыққан болар еді. Абай жарықтық:
«Көп шуылдақ не табар,
Билемесе бір кемел.
Единица кеткенде
Не болады өңшең нөл» - дейді.
Біз бүгінгі заманның көзімен қарар болсақ, Абай біреулерге тән жеке мүлік емес. Ол адамзат, қала берді қазақ баласына ортақ тұлға. Әркім өз танымының ішкі терезесінің көлеміне қарай Абайды көре алады. Бір білетінім, жер бетінен ең соңғы қазақ жантәсілім еткенде Абай сөзі оның денесімен бірге суиды. Міржақыптың «Зәредей шүбә етпейміз, Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз» деп отырғаны да осы. Неге дейсіз ғой? «Екі күймек бір жанға әділет пе?» деген Құнанбай баласына енді ешқандай қаза жоқ.
УАҚЫТ дегеніңіз ешқашан ҰЛЫЛАРДЫҢ АЛДЫНА ТҮСЕ АЛМАҚ ЕМЕС. Ақынның тек биологиялық тәні (денесі) ғана XIX ғасырдың еншісінде болды демесеңіз, АҚЫЛ мен ПАРАСАТЫ келер замана кеңістігінде өмір сүрді. Хакімнің ғасырларды емес, «ЗАМАНДЫ қай жан билемек?» деп сұрауының өзінде үлкен мағына жатыр. Рас, бұл өзіне ғана қойған сауал болатын. Заманды Абайдың өзінен басқа кімнің жүрегі дауалап билей алуы мүмкін еді?
Қош... БҮГІНШІЛ АДАМНЫҢ ЕРТЕҢНЕН АЛАР ЕШҚАНДАЙ СЫБАҒАСЫ ЖОҚ. Ертеңнің сыйақысы бүгінге берілмесі тағы да анық. Осыны ойласам болғаны түкке тұрғысыз тақырыптармен айналысып, қара терге малшынып қағаз шимайлап жүрген замандастарымды шынымен-ақ аяп кетемін. Әркім өз ниетіне қарай нәтижесін көріп те жатыр. Бірақ, ӨЛІМНІҢ ҮСТІНЕ ӨМІР ПАТШАЛЫҒЫН ҚҰРУ тек данышпандардың ғана тәлейіне жазылатын тағдыр ғой. Ертең дедік. Аяулы Ахметтің «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» ұғымының қазіргінің «зиялысына» онша қажеті жоқ-ау деймін. Себебі ертеңін ойлаған ер (зиялы) ел тағдырына былайша қарамаса керек еді.
Хакімнің кешегі «Ар мен ұят ойланбай, тән асырап, Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар» бағамы қазіргі қазақтың да диагнозы ғой. Өтірік пе? Кәнеки, алапатымыз асса Абаймен айтысып көрелік!..
Сұхбаттасқан Ұларбек Дәлейұлы
