- Тарихтың талай сүрлеуінен сүрінбей келе жатқан күйдің кешегі қалыптасу жолдары мен бүгінгі ахуалы туралы не айтасыз?
- Қазақта «Күй иесі — Қорқыт» деген әдемі сөз бар. Әуел баста түрікте «қазақ» деген сөз жоқ кезде ең бірінші рет оғыз тайпасынан шыққан бабамыз күй атасы болып есептеледі. Сосын «Күй атасы — Кетбұғы» деген сөз тағы бар. Мысалы, Қорқыттың заманы ХІ-ХІІ ғасыр болса, Кетбұғының заманы Ұлытаудағы Жошы ұлысының кезіне сай келеді. Бұл — Шыңғыс ханның қыпшақ даласына келуімен тұстас жылдар. Жошымен бірге Палестинаға дейінгі жорыққа қатысқан Кетбұғы биден «Ақсақ құлан» деген күй қалды. Бұл — Алтын орданың үстемдік құрған кезеңі. Керей мен Жәнібек жеке мемлекет құрғаннан кейін Қазақ елі пайда болды. Бұл кезде қазақтың әр аймағын Жерұйыққа балаған дала данышпаны Асанқайғы шықты. Оның атақты «Ел айырылған» күйін зерттеушілер ноғайлы дәуіріне жатқызады. Сол кезеңде Орманбет деген атақты би Еділдің ар жағына «ноғайлы дейтін ел құрамын» деп қазақтан бөлініп көшуге бел буады, сөйтіп алаштың арасына жік түсіп, қазақ пен ноғай айырылысады. Асанқайғы — осы тарихи жайтты күйге қосқан абыз. Одан кейін Ақ патша билеген заманның қасіреті Құрманғазы күйінде жатыр. Оның күйлері кейінгі ұрпаққа аманат үшін жазылған хат сияқты. Мұнда «рухыңды жоғалтпа, елің мен жеріңді менше сүй» деген өсиет бар. Исатай мен Махамбетсіз қалған халықтың хал-күйін білгіңіз келсе, Құрманғазыны тыңдаңыз.
- Өткенімізді қара сөзбен я суретпен емес, күй тілімен өнеге-өрнек етіп жеткізген кешегі күйшілердің далалық мектебі қаншалықты дамыды?
- Батыс елдерінде мәдениеттің құлпырып, қайта өрлеген уақытын «ренессанс» дейді. Иә, қазақ даласында да күйдің өнер ретінде үлкен беделге көтерілген заманы болды. Ол мына Байжігіт, Тәттімбет, Бейсенбі, Тоқа, Құрманғазы, Дәулеткерей, Мәмен, Сейтек, бері қарай Дина, Әбікен Хасенов сияқты мықты күйшілердің аяғы Сүгірмен бітеді. ХІХ ғасырда күйдің ел ішіндегі бағасы тіпті айтыс өнерінен де беделді болды. Айтыстағы «қайым айтыс», «қыз бен жігіт айтысы» сияқты бәсеке күй өнерінде де болған. Мәселен, Сүгір мен Мақпузаның күй тартысын алыңыз. Бұл қай кезде болды? Кешегі Шыңғыс ханның ұлдарының көбісі орыстан шекпен киіп, мансапты пайдаланған, Кенесары, Наурызбайлар қырғыздан ажал құшқан, өзінің аталас бауырлары Тезек төре, Жәңгір, Шығайлардың ақ патшадан мансап алып, Исатай мен Махамбеттің кәпірден жеңіліп, қазақтың сағы сынған, кеудесі басылған кезі еді. Бұлардан да тарихы азынаған күйлер қалды. Марқұм Ақселеу ағамыз «Күй деген — адамның күйінуі» деп айтып кетті. Күй деген күйіктен шығады. Қазіргі кезде қуанатын күйлер көп. Бұрынғы күйлердің түп тарихын алып қарасақ, қуанатын бірде-бір күй жоқ. Қорқыттың заманын алыңыз, Кетбұғы, Асанқайғы, Тәттімбеттің «Бес төресін» алыңыз, қайсысы болса да күйініштен шыққан. Ал біреуді мадақтаған, біреуге жарамсақтанған күйлер — кеңес өкіметінің кезіндегі мұра. Кеңес өкіметі келгеннен кейін даланың ежелден дәстүрі бар тамаша әдемі күйлерінің бәрі аяқ астынан өзгеріске ұшырады. Неге? Өйткені жаңа заман туды. Ауыз әдебиетінің бәрі жаппай жазба әдебиетке көшті. Сол сияқты ауызша дамыған күйді жазбаша мәдениетке түсіру науқаны басталды. Мұның бірінші жолы оркестр жасау, домбыраны нотамен үйрету дейтін мәдениет пайда болды. Сөйтіп, қазақ күйді кітаптан үйрене бастады. Осы тұста дәстүрлі импровизациялы үрдіс пен Еуропаның тәртіпті оқыту жүйесі тайталасқа түсті. Егер қазақтан өзге ұлт болса басқа түскен баспақшылдың кебін киер еді. Даланың күйшілігінің мықтылығы сондай, Қазан дәуірінен тура қазір егемендік алған заманымызға дейін әлі күнге дес бермей келе жатыр. Қысқасы, күй толғаудағы даланың ұлы жолы нотамен оқытатын жүйеден жеңіліп қалған жоқ. Даланың күй үйретудегі тәлімі, яғни ұстаз бен шәкірттің арасындағы ерекше бір әдемі мәдениет желісін үзбей сақтап қалды. Айталық, Құрманғазы мен Динаның, Тоқа мен Сүгірдің арасындағы ұстаз бен шәкірттің сынын алып қараңыз. Ұстаздың күйді беруі, шәкірттің күйді алуы дегеннің өзі-өрелі нәрсе. Қазақ күйшілігінің тәлімінде «бата беру» деген тамаша дәстүр бар. Мысалы, Сайдалы Сары Тоқа мен Ықылас қобызшы батасын Сүгірге берген деген дерек бар. Кеңес заманында оркестр пайда болды, көптеген күйлер симфониялық дәрежеге жетеғабыл өңделді. Ежелгі түріктерде оркестр болғаны тарихтан белгілі, сондықтан болар, бұл өнер қазаққа жат болған жоқ. Кеңестік жүйе күйшіліктің жаңаша типін тәрбиелеп шығарды, жаңа қоғам үшін нота танитын көзі ашық домбырашының қажеттілігі туды. Соның өзінде дала дәстүрі тұтас жойылып кетпестен бұрынғы үрдісімен дами берді. Бақыт Басығараев, Төлеген Момбеков, Мұхамеджан Тілеуханов, Дәулетбек Сәдуақасов, Генерал Асқаровтар атадан қалған мұраны өз дәстүрінде жалғастырушылар еді. Бұл жерде мен ата-бабасынан келе жатқан күйшілікті «жол» деп танитын соңғы буын домбырашылардың ғана тізімін айтып отырмын. Бұларға ноталық сауаттың керегі де болмады, халық олардың өнерін сүйді.
Енді екеуінің айырмашылығын айтайын: нотамен үйрену күйдегі тақырыптық информацияны нақты бере алады, оның системалық материал қоры ретінде бағасы жоғары. Ал дәстүрлі жол — күйдің басынан аяғына дейін тарту жүйесін емес, бірінші орынға музыкалық шығарманың мазмұнын қояды. Яғни күйдің не айтқысы келетінін жеткізеді. Қазір ол дәстүр жоғалып кетті, бәрі нотаның құзырында, жаттанды. Ерте кезде «екі күйші тартысып қалыпты, біреуі тартқан екен, екіншісі соны қайталап беріпті, екіншісі тартқан екен, ол оны қайталап беріпті, сөйтіп, он шақты күйге келген кезде тосылыпты» деген аңыз аралас әңгімелер жиі айтылады екен. Тартқан күйді қайталап беру деген нағыз домбырашының серті болған. Кәдімгі айтыскер ақын сияқты, күйші өзінің күйімен көңіліндегі көкейкестісін айта алған.
Өйткені Алпамыс, Қобыланды, Қыз Жібек сияқты жырларды оп-оңай жаттап алатын қазақтың ол кездегі жады қандай болғанын осыдан-ақ пайымдай берсе болар. Сондықтан домбырадағы импровизациялық өнердің болғанын да ескере жүруіміз керек, мүмкіндігі болса оны қайта жаңғырту да бізге міндет болмақ. ХХ ғасыр өтіп, егемендік алған заман келді. Шынын айту керек, күй қайтадан түлей бастады. Дәстүрлі күйшілердің күйі мойындалды, насихатталды. Ғалымдар күйдің ата-бабамыздан қалған қымбат мүлік екендігіне мойын бұра бастады. Музыкатанушы ғалымдар, аттарын атай кетейін, өнертану ғылымының докторы Әсия Мұхамбетова, ғылым кандидаттары Сәуле Өтеғалиева, Саида Еламанова, Пернебек Шегебаев, Раушан Малдыбаева сынды зерттеушілер қоғамға ұлттың өз байлығын жете тануға шақыратындай қозғау салды, тамаша мақалалар жазылды. Қазіргі замандағы талантты күйшілер буынының әуелгі тәрбиесі осы ғалымдардың ықпалымен келгені рас.
- Егемендік алған тұстағы күйдің халіне тоқталсаңыз. Үлкен, орта, кіші буын күйді тыңдай ма? Дәстүрлі өнердің қасиетін қалай сақтауға болады? Қазіргі кездегі күйшілік өнердің деңгейі қандай?
- Қазіргі кездегі күйшілік өнер шын мәнінде, кемелді шағында. Қазақ күйді қай заман болса да тыңдайды, рухани қорек ретінде керексінеді. Тек насихаты аз. Дәстүрлі күйшілік өнерді бұқаралық жеңіл музыка мүлде тыңдармансыз қалдырды. Оны біз жаһандану әрекетінен көріп жүрміз. Жаһандануды жек көрудің керегі де жоқ шығар, ол әрбір ұлттың төл мәдениетінің сынаушысы сияқты құбылыс, мәрт ұлт өз мәдениетін қорғап қалады, нәмәрт ұлт рухани жойылып кетеді. Кейде жаһандануды өз ығына пайдалана алатын, жаңалықтарды сіңіре отырып, өз рухын қасақана байыта алатын да жасампаз ұлттар болады. Қазақ халқының бойында әмәнда осындай қасиет болған. Қазақ қазақ болғалы жаһанданудың талайын бастан кешкен. Қытай, парсы, араб, орыс мәдениеттерінің қазақ даласына кезең-кезеңімен жаһандық шабуылдар жасағаны тарихтан белгілі, алайда ұлттық рухына үстемдік ете алған бірі жоқ. Біздің заманымызда күйді, оның ішінде, дәстүрлі күйді көкке көтерген біраз азаматтар болды. Оларды айтпай кетуге болмайды. Айталық, қазір «ТҮРКСОЙ» халықаралық қоғамының төрағасы Дүйсен Қасейінов өткен ғасырдың сексенінші жылдары консерваторияның ректоры болып тұрған кезде тек қана ұлттық дәстүрлі музыканы көтеру үшін көптеген жұмыстар атқарды. Ол түркі халықтарының дәстүрлі музыкалық фестивалін өткізді. Әсия Мұхамбетова, Саида Еламанова сияқты ғалымдарымыз «Ұлы Даланың музыкасы» деген атпен тек ұлттық дәстүрлі өнерді зерттейтін ғылыми конференциялар өткізді. Одан кейін «Ел» продюсерлік орталығының жетекшісі Ғалым Доскен «Қазақстан» телерадиокорпорациясының бастығы болып тұрған кезде «Мәңгілік сарын» деген күй антологиясын шығарды. Қазақтың аймақтық күй мектептерінің барлығы заманауи таспаға басылды. Бұл не үшін керек болды? Кеңес өкіметінің кезінде шертпе күйлер тартылған жоқ. Батыс Қазақстан өлкесінде дәстүрлі орындаушылық мектеп — «төкпе күй» мектебі, ал Шығыс Қазақстан жерінде «шертпе күй» мектебі қалыптасқан. Кеңес заманында шертпе күйдің насихатының аз болуының өзіндік себебі бар. Алтай күйлері арғы алтынордалық сананың ескерткіші болса, Арқа күйлері ескіні көксегендік, зарзамандық жат мүлік болып саналды, ал Қаратау күйлері Созақтағы Тама көтерілісі ызғарының салдарынан тіпті ел ішінде де тартылуына тыйым салынды. Кейбіреулер осыны сол кезеңдегі қазақ арасындағы жікшілдік деп қаузатуға құмар, ол бөстекі әңгіме. Ол кезде қазақтың қолында билік болған жоқ. Қазақтың дәстүрлі музыкасын қызыл коммунистер идеологиясы басқарып тұрды. Қазақтың қандай музыкалық мұраны тұтынуы солардың қолында болды. Сондықтан шертпе күйді тартатындардың көбісі атылды, асылды. Себебі Алашорданың отаны болған жердің музыкаларын шектеп отыру көзделген-тін. Қазақтың төкпе күйінің үлкен бір салтанат құрған өлкесі — Батыс Қазақстан. Ал Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аймақтарының күйлері бірен-саран ғана тартылды. Соның салқыны республикалық домбырашылар конкурстарында әлі күнге дейін білініп қалады. «Қазақтың ана жерінде күй дамыған», «мына жерінде дамымаған» деген алашапқын ой айтатындар бар. Сондықтан Ғалым Доскен не істеді? Архивті ақтарды, көзі тірілерінің күйлерін жазып алды. Ерте кезде өмір сүрген шертпе күйдің нағыз хас шеберлері Әбікен Хасенов, Төлеген Момбековтердің күйін қайтадан жаңғыртып, екі топтама антологиялық жинақ шығарды. Бұл жерде Базаралы Мүптекеев, Саян Ақмолда сияқты мамандардың да еңбегі ерен болғанын атап айту керек. Міне, осындай үлкен жобалар жасалды. Тағы бір жобаны Иманғали Тасмағамбетов Алматы қаласының әкімі болып тұрған кезде жүзеге асырды. Ол — «Күй керуен — Көктөбе» фестивалі. Өзі басы-қасында болып, бүкіл қазақтың кең даласындағы барлық дүлдүл домбырашылар мен туысқан халықтар — қырғыз, өзбек, башқұрт өнерпаздарын жинап, керемет бір күй салтанатын өткізді. Астанаға келгеннен кейін бұл кісі «Астана арқауы» атты түркі халықтарының өнер жәрмеңкесіне ұласқан үлкен фестиваль ұйымдастырды. Соның аясында көне түріктің кіндігінен тараған осман түріктері, Әзірбайжаннан, Қытайдан келген қандастарымыз бәрі жиналып, мәре-сәре болғандары есімізде. «Осындай шаралар өтіп жатса, енді не жетпейді?» дейсіз ғой? Дәстүрлі күйдің түбіне халықаралық, республикалық, аймақтық деген конкурстар жететін болды. Конкурс бағдарламасы күйшілік аймақтың барлығын қамтуды мүлде ниет етпейтіндей, белгілі бір аймақтың өзіне тән орындаушылық ерекшелігін ескеру жағы ақсап жатады. Ал енді күйге төрелік етуші азаматтарымыз «қара қылды қақ жардық» деп айта қоймас, ол бөлек әңгіме. Бір конкурста бір ұстаздан бірнеше шәкірт жүлдегер болу мүмкіндігі әлемдік өнер сайысы тәжірибесінде жоқ. Бұл — тек Қазақстанда ғана болатын құбылыс. Байқау қазыларының пікірін талқыға салатын құзірет біздің елдің заңында жоқ. Бұл — ащы да болса, қазіргі күйшіліктің басына түскен нәубет. Қазір күйдің «тойда тартылатын» түрі пайда болды. «Халтураның» да өмір сүруге құқы бар екенін жоққа шығара алмаймыз, ол өнердің қай саласында болса да табылады. Бірақ киелі күйдің тарихында бұрын-соңды болмаған нәрсе ғой. Қазіргі күй сайыстары күйді әбжіл тартуды, орындаушының әртістігін бағалауды талап етеді, күйдің дәстүрлі ырғағын ескеру, оның орындаушылық мектебін ашу назардан тыс қалып барады. Осындай мәселелерді көпшілік алдында ашып айтқан маман күйшілеріміз де бар, әзірге тоқсанға тоқтам болмай тұр.
Күй шежіресін білмей тарту домбырашыны жарға жығады.
Мәселен, Құрманғазының «Адай» деген күйі ел басына күн туған заманды баяндайды. Енді осы күйдің тарихын кішкене қарастыра кетейік. Құрманғазы өзінің туған жерінен сайғақ құрлы сая таппай, патшаның әмірімен қудаланып, Маңғыстау түбегіне өтіп кетеді. Сол түбекте қазақтың Адай деген жаужүрек руы азуы алты қарыс түрікменмен қанша ғасыр бойы алысып өткен. Күй сол халықтың ерлігін, Үстірт үшін жан берген трагедиясын жырлайды. Әбіш Кекілбаев деген ұлы жазушымыздың сценарийімен түсірілген қазақ пен түрікменнің арасында болған қақтығыстарды суреттейтін фильмдегі оқиғалардың шын дерегі бар. Ал осы туындыда тойға шашу шашатындай салтанатты ахуал жоқ. Біздің қазіргі орындаушыларымыз күйдің мінезін табуға тырыса қоймайды, оған екпін мен акцентті асыра тықпалайды. Сосын тура сол қалпында сахнаға шығарады. Күйдің алғашқы жеткізушілерінің бірі Қали Жантілеуовтің тартқан «Адайын» тыңдасаңыз, көзіңізден жас ағады. Мұндай мысалдар өте көп.
- Сонда сіз тойда күймен күнкөріс жасап жүргендердің қарекетіне тоқтау айтқыңыз келе ме?
- Той — қазақ тұрмысындағы салттың шыңы, онда өнерпаздың болуы қазақы ғұрыпқа жатады. Тойға «тойбастар» тартудың жөні бөлек, бір жағынан той иесінің қуанышына ағайындықпен ортақтасу болса, екінші жағынан еңбегімен ақша табу, ол да кәсіптің бір түрі. Әңгіме күйдің түпнұсқасының той салтанатының ауанымен бұзылып кетпеуінде. Өз ұлтының кем жерін шетелге паш етіп жүрген киношыларымызға қоғам болып тоқтау айтуға бата алмай жүрген заманда, тойдағы күйшіліктің күнәсі жоқтың қасы. «Күйшінің беделі» деген сөзді бірінші рет мен қолданып отырған шығармын. Күйшінің беделі деген кез-келген атақ-даңқпен өлшенбесе керек. Күйшінің қоғамдағы өзінің орны болады. Біздің қоғам ол туралы ойланып та отырған жоқ. Соның салдарынан, жас күйшілердің бәрі елеусіз, қандай да бір мәдени қамқорлықтан тысқары дамып жатыр. Аға буын домбырашылар оларды күй дәстүрін бұзады, жылдам тартады деп әрегідік сынап та жатады. Кезінде күйді ұлттың қасиеті мен киесі деп көкке көтерген Ахмет Жұбанов, Ілияс Омаров, Өзбекәлі Жәнібеков, Нұрғиса Тілендиев, Ғазиза Жұбанова сияқты өнер қайраткерлері күй тазалығына өмірлерін арнаған, олар жоқ қазір. «Қазақтың домбырасын қазір жастар, әсіресе, орыс мектебінде оқитын жастар білмейді. Соларға домбыраны таныстыру үшін біз эстрадалық бағыт жасадық. Оның бір шарапаты, шетелге барсақ та біздің аспабымызды танитын болады» деген сөздер осы күні дуалы ауыздылардың да уәжі болып барады. Бұл көзқарастың оң бағдар болмайтынын өзімше дәлелдеп берейін. Біріншіден, қазаққа «нағыз қазақ — домбыраны» (Қадыр ақынның сөзі) таныстырудың қажеттілігі жоқ. Екіншіден, шетелде тек қана классикалық дәстүрлі өнер мен фольклорлық музыка ғана бағаланады, модернге олар зәру емес.
- Демек, біздегі «Ұлытау» тобы мен Асылбек Еңсепов жасаған күй жанрындағы жаңашылдыққа қарсысыз әрі күйдің түпнұсқасын бұзып тұр дейсіз ғой…
- Бұларды күй жанрына жаңашылдық әкелгендер деп тануға болмайды. Біздің заманда қазақ күйіне жаңашылдық әкелген Секен Тұрысбеков қана. Домбыраны компьютермен әрлеу арқылы стадиондық өнерге айналдыруға тап менің тікелей қарсы болуымның қажеті де, маңызы да жоқ. Өйткені ол қайткенде де сахналық сұраныс туғыза алады. Менің күйшілігім ондай сұраныстың мысқалына да бара алмас, сондықтан мұның өзі көре алмаушылық болып ұғынылуы мүмкін. Және ол бұқаралық-шоу мәдениетке бағытталған. Сондықтан менің қарсы болу-болмауымнан ешнәрсе өзгермейді. Әңгіме оның белгілі бір кезең аралығында өмір сүретіндігінде. Себебі эстрада — сән өнері сияқты өзгермелі құбылыс, әрбір жаңа науқанда басқаша киім үлгісін ұсынып отырады дегендей. Ал дәстүрлі өнер — мәңгілік.
- Олардың шығармашылығын кезінде өзім де сүйсініп тыңдадым. Жұртшылық та таңырқай, таңдай қағысып тыңдады. Сонда бұл тыңдарманның таяздығы ма, әлде қасіреті ме?
- Жоқ, ол таяздық емес, сізді сүйсіндіріп тұрған не екенін мен сізге айтайын. Сізді сүйсіндірген — қазақтың музыкасының ұлылығы. Оған мың жерден зұлұстың ритмі араласқанымен, негізгі өзегі — қазақтың әуезі. Сол әуез жаны қазақты селт еткізбей қоймайды. Оның үстіне жас адам мелодиядан бұрын ритмді қабылдауға құлықты. Бір кездерде танылғыш музыканы (попса) көшелі өнер шығар, түсінгенім жөн шығар деп те біраз басылымдарды қарап шықтым. Қарап тұрсақ, ол да бір қалыптасқан тарихы бар мәдениет екен. Батыс пен Америкада құл саудасы қызып тұрған ғасырларда құл иеленушілер ауыр жұмыстан шаршаған негрлердің әндеріне таңырқай қараған көрінеді. Африкалықтардың ұлттық музыкасы дами келе джаз, блюз, рок сияқты жанрлардың қалыптасуына алып келеді. Сол музыка бүгін бүкіл әлемді жаһандандырып отыр. Төл музыкасы әлсіз елдер соның ығына жығыла береді, мықтылары тең бермейді. Осы күнге дейін қазақ музыкасына жатжұрттық әуен көптеген шабуылдар жасады. Осылардың бәрінен қалай аман тұр деп ойлайсыз? Өйткені қазақ музыкасының өзінің төлтумалық мінезі бар. Қазақ музыкасы деген бейсауат әуез емес, ұлттың мінез-құлқын сақтайтын құбылыс, маңызы ана тілімен пара-пар. Тіл адамның нәсіліне әсер етеді. Мұны мысал ретінде айтып отырмын. Ол әсер музыкада да бар. Өзіміз кезінде орыс халқының, славяндардың неше түрлі әндерін домбырада сұңқылдатып тұрып шерттік. Мен алдыма жан салмағандардың біреуі болдым. Ең сорақысы, орыстың деревнясындағы мұжыққа айнала бастадық біз. Жасыратын несі бар, ол кезде төре шертістен тремоланы артық көретін сондай жарамсақтық бар еді.
- Дәстүрлі күйдің аманатын ертеңге жеткізе алатын жастар жағы бар деп айта аласыз ба?
- Баяғыда Египетте құлаған үйлердің арасынан табылған папируста «Жастар бұзылып барады» деген ескі жазу жазылыпты. Біздің дәуірімізден пәленбай жыл бұрын. Сол сияқты, «жастар бұзылып барады» деп айтпай-ақ қояйық, қазір жастар мықты. Жастардың ішінде кісі сүйсінетін күйшілер барын көріп жүрмін. Әттең, олар кімге керек? Үкіметке не филармонияға керек болмаса, тойға бармағанда не істейді олар? Олардың бойындағы талантты насихаттайтын жағдай жасалмаған. Мен ұлттық өнерді алақанға салып аялаған адамдардың арқасында «Жанғали күйші» деген атқа ие болдым. Атадан балаға келе жатқан дәстүрлі байырғы күйшілік деген бөлек, нота деген бөлек. Нота дегеніміз, белгілі бір жерден бастап, межелі жерден бітіресіз. Ал дәстүрлі күйдің үйрету тәлімі мүлде басқаша. Қазақтың қара өлеңі сияқты буын-буынымен, сарын-сарынымен, мақам-мақамымен үйретеді. Қолды қағу техникасының өзі бір бөлек. Бұл — орындаушының жеке шеберлігі ғана емес, ол ата-бабасынан келе жатқан керемет дәстүр. Мен қазақтың шертпе күйінің саңлақтары Төлеген Момбеков, Уәли Бекенов, Дәулетбек Сәдуақасовтардың көзі тірі кезінде солардан үйреніп қалдым. Сондықтан өзімді бақытты домбырашымын деп санаймын. Жас күйшілерді көтеруіміз керек. Ұлттық өнерімізді қолдайтын жарқын болашағымыз болуы қажет. Уақытында істемесең, қолыңды мезгілінен кеш сермейсің. Бір буын үзіліп қалса, не істейміз? Кім айтқанын ұмытып тұрмын, «ақындарды өлтіргің келсе, елемей-ақ қой, сонда өзінен-өзі өліп қалады» депті бір данышпан. Бізде қолдап, қорғап, елеп отыратын өнердің жақсы түрлері бар. Ол — ән, би, күй, театр, кино, сурет. Бұл аталған өнердің түрлерін күндіз-түні аялауымыз керек. Өйткені мұның бәрінде ұлтымызды генетикалық тұрғыдан сақтай алатын нысандар бар. Күй — өміршең өнердің түрі. Күй болмаса ұлт құриды. Кейде «апырм-ай, осы қазақ тілі жер бетінен жойылып кетсе, не болар еді?» десем, бір ойым «олай ойлама, Қазақстанда қазақ тілінде бір адам сөйлемей қойса да тілді тірілтуге мүмкіндік бар» деген екінші ой қылаң береді. Себебі қасыңда қырғыз бен өзбек, қарақалпақ пен татар бар. Туысқан халықтар тұрғанда тіл ешқашан құрымайды. Мәселен, арада қанша ғасыр өтсе де араб тілінің негізінде еврейлер өздерінің иврит деген тілін тірілтіп алды. Өйткені Хамит пен Семиттің баласы, туысқан халық. Сондықтан еврейдің тілі өлген жоқ, лезде тірілтіп ала қойды. Қыпшақ тілінде сөйлейтін ағайын, туысқан бар кезде, Құдайға шүкір, тілді ұмытса да қалпына келтіруге болады екен деп мейманам тасыған кездер болған. Ал бірақ күй өнері жойылса, қайта тірілту мүмкін емес. Сенің күйіңді өзбек пен қырғыз немесе қарақалпақ тартып бере алмайды. Демек, күйдің проблемасы үлкен. Жаңа айттым ғой, күйшінің беделі пәтер алып беруден, басынан төмен қарай ақша құйғаннан, болмаса шен-шекпеннен көтерілмейді. Күйшінің беделін көтеретін — тыңдаушы. Қоғам көтеру керек. Қаршыға Ахмедияровты сіз «ұлтымның ұлы күйшісі!» деп сүюіңіз керек. Заманында Тәттімбеттің, Құрманғазының ел арасындағы беделі айрықша болды. Орыс патшалығының қуғынын көрсе де, Алатау мен Сарыарқада, қысқасы, қазақтың қай жерінде жүрсе де Құрманғазыға досы да, дұшпаны да «қазақтың ұлы күйшісі» деп қарады. Қазір күйшілердің көбісінің құр сүлдері жүр. Тек қана сыртымыз бүтін, ішіміз өліп қалған. Неге десеңіз, тыңдаушы жоқ, кімге керекпіз? Мұның арты үлкен рухани күйзеліске соғады деп айта аламын. Күй деген — тұтас дүние. Менің мақсатым — өзім білетін дүниелерді шәкірт арқылы беріп кету. «Мынаны Жанғали үйретіп кетті» десе болды.
- Сонда қазақ күйінің рухын көтеру үшін, таланттарды таныту үшін не істеу керек?
- Дәстүрлі өнерді тікелей насихаттау керек, күйді ұлттың ұраны деп тану саясатын жасау керек. Байырғы күй тартысын қазіргі айтыс өнерімен пара-пар дәрежеде тірілту керек. Конкурстардың бағдарламаларын бүкіл түркі тектес халықтар қатыса алатындай деңгейге көтеру қажет. Қазіргі конкурс аясы күй өнері үшін тым тар, қырғыз, өзбек, түрікмен, ұйғыр сияқты туысқан халықтарымыздың қазақ күйін тартуына жағдай жасауымыз керек. Астана сахнасында дутармен, қомузбен, сазбен, тамбурмен бауырларымыздың «Балбырауынды» төгілтіп отырғанын көргім келеді. Мұны «қазақ империализмі» деп ешкім айта қоймас. «Мен, мен едім, мен едім» деп айта алған Махамбетте не арман бар екен?! Күй — шын мәнінде, бекзат өнер. Әрбір күйші өз мінезін тартады, бір-біріне ұқсамайды, нағыз домбырашы қайталанбайды. Мені де ешкіммен салыстыруға болмайды. Мен тартқан күйді қайта тартып, менімен шендесем деу — бос әурешілік. Өнердің де өзіндік иерархиясы болады. Дәстүрлі күйші мен әншілер — абыз сияқты ең жоғары топқа, ал оқыған, диплом алып әуре-сарсаңға түсіп, өздерін «ұлттық музыканы дамытып жүрмін» дейтіндер — ортаңғы, шоу-бизнестің айналасында жүргендер — соңғы кастаға жатады. Бұл күнде бектің өнерін құлдың өнерінен төмен бағалау етек алып барады. Кәсіби өнер болмаса, бұқаралық өнер ұлтты құтқара алмайды. Ешкім келіп Еркеғали Рахмадиевтің жазған симфониясындай дүние жазып бере алмайды. Сосын, қалам ұстаған жазушылар мен журналистер де сөздің мәйегі мен салтын сақтай отырып сөйлегені абзал. Әсіресе, «мына азамат бәлен жерде туған, сол жердің топырағы басқа жердікінен құнарлы, әлбетте адамының да асылдығы сондықтан» немесе «арғы атасы Қотыраш деген әрі батыр әрі күйші адамның тұқымы, сондықтан оны текті дейікші» дегендейін жорғатай мақалалар көп жазылады. Ол дұрыс емес. Өнерпазды ұлт туғызады, өйткені қазақтың топырағының бәрі киелі.
- Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Жансая СЫДЫҚБАЙ
