Жақында «Халық сөзі» газетінің ұйымдастыруымен Алматыда «Халық әндерін айтсақ» атты дәстүрлі әндер кеші өткені оқырман есінде болар. Сол кеште Ә. Қашаубаев атындағы дәстүрлі әншілер байқауының бас жүлдегері, ҚР Мәдениет қайраткері Нұржан ЖАНПЕЙІСОВ арқасы қозып, залдан суырылып шыққан еді. Сөйтіп өзі сұранып бір-екі ән айтып, тыңдарманды аяқ астынан дүр көтеріп тастады. Сол аралықта белгілі әнші Рамазан Стамғазиевпен «…» деген тақырыпта сұхбат жариялаған едік. Рамазан керек болса эстрадамен айтудан да бас тартпайтынын айтқан болатын сол сұхбатта. Ал Нұржанның бұл тұрғыдағы ұстанымы басқа екен, оқып көріңіз.
– Нұржан, жасыратыны жоқ, дәстүрлі ән елде шеттеңкіреп барады. Қазір әншілік өнерді жиылған көрермен арқылы, залға адам толып отыр ма екен деп үстірттеу көзқараспен бағлауға мәжбүрміз. Радиодан дәстүрлі ән туралы хабар беріліп жатса, жан-жақтан хабарласып, ой-пікір білдіріп жататын тыңдарман аз болмайды, бірақ. Соған қарап халық сүйіп тыңдаса да дәстүрлі әніміз қаланың концерт залдарына батыл ене алмай келе жатқан жоқ па деген ойдамыз. Бұған не уәж айтасыз?
– Дәстүрлі әніміз – ұлттық құндылық. Қазір осы дәстүрлі әнді ұлттық классикалық деп атасақ қалай болады деген пікірлер айтылып жатыр. Бірақ дәстүрлі ән деген атау қалыптасып кеткеніне қаншама уақыт болды. Ал сіз айтып отырған мәселе қазір ушығып бара жатқан сияқты. Осылай жүре беретін болсақ, кейінгі ұрпақ бұл өнерді менсінбей кетуі мүмкін. Қайбір жылдары «Қазақстан» телеарнасында «Қазақтың 100 әні», «Қазақтың 100 күйі» секілді бағдарламалар аясында өнерге қатысты мәселелер, шығарманың айналасындағы әңгімелер, өлеңнің тарихын кім жеткізді, кім, қалай орындады, эстрадаға салып орындағанның өзінде дұрыс айтылып жатыр ма дегендей мәселелер көтерілетін. Дұрыс болмай жатса үлкен сын айтылатын. Сол кезде композиторлар халық әндерін жаппай жөн-жосықсыз эстрадаға сала бастағаны рас еді. Осы мәселе айтылғаннан кейін біраз тыйылғандай болған. Десе де, кейінгі уақытта қайта өріс ала бастады. Әнді қойып, күйлеріміз эстрадаға айналып барады. Эстрада арқылы музыка тыңдаған жас ұрпақ нағыз дәстүрлі, ұлттық ерекшелігін сақтайтын аспапты тыңдай алмайды.
Күні кеше ғана маған Жапониядан жапондықтар келіп, осы төңіректе әңгімелесті. Менен «сіз эстрадамен ән айтасыз ба?», – деп сұрады. «Айтпаймын», – дедім. «Егер сізде эстрадамен айтуға мүмкіндік болатын болса, айтар ма едіңіз?», – деді тағы. Өнердің ұлттық ерекшелігін сақтау үшін мен эстрадамен ән айтпаймын, осы өнерді таза жеткізгенді қалаймын десем, «бізде ән тұрмақ, аспапты эстрадаға қосуға болмайды» дейді. Жалпы эстраданың ұрпақ танымына кері әсері бар екен.
Осы уақытқа дейін дәстүрлі әніміз қандай жолмен жетті? Ендігі ұрпақ оны эстрадаға салып орындайтын болса, бірте-бірте өзінің қасиетін жоғалтады.
– Біз неге ұлттық, дәстүрлі әндер, классикалық деп бөлектеп бүнігі заманнан алыстатамыз? Нұржан Жанпейісов бүгінгі күні шыққан өнердің өкілі емес, бұрынғы заманнан келе жатқан өнерді жеткізуші ғана. Бұл өнердің бағаланбай жатқаны осыдан болар…
– Ол жағын білмедім. Ішкі намыс қой негізі. Сонау ғасырдан сүрінбей осы уақытқа жеткенде, жетімсіретіп жіберсек не болады? Несіне жүрміз?
– Бұрыннан келе жатқан өнер ғой деп, «басынан» сипап бейшаралыққа өзіміз әкеліп тіреген сияқтымыз. Ұлттық классикалық әндер неге бүгінгі заманның үні болмайды? Неге ұлттың өткенінен ғана сыр шертетін үн ғана болып қалуға тиіс?
– Шыны керек, осы өнерді насихаттау жағына келгенде өзіміз алалайтын сияқтымыз. Әйтпесе, біздің өнеріміз ешкімдікінен кем емес. Ән байқаулардың басы-қасында болып жүрміз, кезінде қатыстық та. Бұйыртқанын алдық. Дәстүрлі әншілердің байқаулары өтіп тұрады. Бірақ оны баспасөзде, телерадиода жарнамалап көрсетіп немесе «Жас қанат», «Азия дауысы» деген сияқты жаппай насихаттау болмайды. Келіп тұрып, айтпай, жазбай кеткендер болды. Егер жарнамасы ойдағыдай жасалып жатса, жастардан қолдау болар ма еді? Мысалы, «Қазақстан» телеарнасынан «Айгөлек» деген балалардың ән байқауы жүріп жатыр. Сол жерде ән айтып жүрген бүлдіршіндердің домбыраға деген ынтасы ерекше. Бірақ анандай жарқ-жұрқ нәрселердің кесірінен домбыраны ысырып тастап жатыр. Сол «Айгөлекті» ұйымдастырғанда дәстүрлі әндер байқауын неге ұйымдастырмады екен деп ойлайсың.
– Түсінікті. Қазір дәстүрлі әнді бәрібір жаппай тыңдата алмайсыз. Өйткені заманның ағымы сондай. Жаппай тыңдату шарт та емес шығар. Халықтың тегіне байланысты болғаннан кейін, «текті өнер» деп атаған дұрыс па, бәлкім, дәстүрлі дегенше?
– Кім біледі, ол жағы да болатын шығар… Қаншама қиындықтан өтіп жеткен өнер бұл. Текті өнер деп атап жататын болсақ, оның да жөні бөлек болатын шығар…
– Дәстүрлі өнер өзіміздің елде қандай дәрежеде екенін білеміз. Ал шет елде қалай бағаланады екен?
– Жапондық жігіт менен сабақ алған кезде бір жылдың ішінде 80-ге жуық ән үйренді. «Кейін осы өнерді бізден үйренетін боласыздар», – деп маған мысқылдап айтты. Мен кәдімгідей оған ренжідім. Неге жапондар келіп біздің өнерімізді насихаттауы керек? Кезінде талай халықаралық фестивальдерге қатыстық. Француздар қобыздың үнін көздерін жұмып отырып тыңдағанда, «бізден артық тыңдамаса, кем тыңдамайды екен ғой», – деп ойладым. Аузымыздан шыққан әнімізді жазып алып, радиоларында насихаттап жатты. Қызғанып та, қызығып та қарайды. «Өткенді ескермей, жаңа табылмайды» деген бар ғой. Өткенімізді ұмытпай, қайта оны дәріптеп отырмасақ болмайды.
– Мысалы, «Балқадишаны» дәстүрлі әншілер айтады, «Жігіттер» тобы, Гауһар Әлімбекова орындайды. Дәстүрлі әннің өкілі ретінде, осы әнді әр әншінің орындауында қалай қабылдайсыз?
– Эстрадаға салып айтқаннан кейін бәрібір өзгеріске ұшырайды. Арасындағы қайырымдарындағы одағай сөздерді басқалай айтады. Соған қынжыламын. Оның да әсері болады. Гауһар Қаспақованың орындауындағы Әсеттің «Қысметі» тыңдаған боларсыз. Өте сәтті өңделген ән, Гауһардың өзі шебер орындайды. Ішінде одағай сөзбен айтылатын қайырым бар. Сол қайырым эстрадалық дауысқа салынып айтылады. Кейіннен гастрольде жүргенде бір кісі баласына осы әнді домбырамен айтқызды. Домбырамен айтқан күннің өзінде жаңағы бала эстрадаға бұрып айтып жатыр. Бұл жерде орындаушылық дәстүр бұзылып отыр. Сол әнді елдің бәрі сөйтіп айта беретін болса, не болады? Ән өңдеушілер дәстүрлі әнді эстрадаға салып өңдейтін кезде қатты қиналады. Ешқандай бұрмалауға келмейді деп жатады. Сондықтан бұзып-жарып өзгертіп жібереді. Бұл – қиянат. Сол арқылы біз өзіміздің болмысымызды өзгертіп жатырмыз.
– Текті өнердің қадірін білетіндер, иірім-қайырымы таяз деп Шәмшінің әндерін менсінбейді, тіпті. Дегенмен, дәстүрлі әнге халықты қалай қаратамыз?
– 2003 жылы Парижде өткен үлкен халықаралық фестивальге 5 адам қатыстық. Біз барып өнер көрсеткен сахнаның өзі дәстүрлі өнерге арналған зал екен. Ол жерде ешқандай аппаратура жоқ. Француздар қалы кілемді төсеп, құс жастықты беріп, малдас құрып айтыңыздаршы деп өтініш айтты. Сол залдың акустикасына таң қалдым. Балконында отырғандарға дейін керемет естіледі. Сүйсініп тұрып өлең айтасың. Бізге сондай зал керек. Сондай залда жоспарлы түрде әншілердің концерттерін өткізу керек. Теле-радиоларда үздіксіз насихат керек. Кеңес заманында айналдырған 2-3 телеарна еді. Соның өзінде біздің дәстүрлі өнеріміздің насихаты жақсы жүретін.
– Осы дәстүрлі әндерге, ұлттық классикалық өнерге бас болып, бас ие болып отырған қандай да бір мекеме бар ма?
– Алматыда дәстүрлі өнерге байланысты бір-екі жиын өткен екен. Бірақ хабарсыз болып қалдық. Ол жерде қандай мәселе көтерілгені маған беймәлім. Қазір «Ел» продюсерлік орталығы деген орталық бар. Тікелей министрлікпен де жұмыс істейді. Осы орталықтың жұмысына көңілім толады. Сосын «Інжу-маржан», «Мәңгілік сарын» деген жобаларын да сәтті шығарып жүр.
– Дәстүрлі әнге елден ерек назар салып, қамқорлық жасап жүрген шенеуніктер бар ма?
– «Жақсының жақсылығын айт» деген бар ғой. Арыдан айтатын болсам, Елбасының өзі мені 2-3 рет тыңдады. Ол кісі бұл өнерді жетік біледі. Біз білмейтін халық әндерін айтып берді. «Дәнеш ағаның өмірінің соңында шығарған қандай әндері бар», – еді деп сұрап, айтқызды. Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед, Астана қаласының әкімі Иманғали Тасмағамбетов ағаларымыз жанашырлық танытып жүр. Серік Үмбетов Жамбыл облысын басқарып тұрған кезде Кенен Әзірбаевтың әндерінен екі жылда бір рет өткізілетін ән байқауын қалыптастырып кеткен. Дәнеш ағамыздың 80 жылдығына байланысты Серік ағамыз тұңғыш рет ән байқауын өткізді. Батыс өңірінен шыққан әкім-қаралар осы текті өнерімізге ерекше ілтипатпен қарайды. Жасыратын несі бар, осы батыс өңірінен шыққан әншілердің үйсіз қалғанын мен көрген жоқпын.
– Эстрада әншілеріне деген қошаметті көріп, сізде қызғаныш болмай ма?
– Мен барынша қызғаныштан аулақ болғым келеді. Нұрғиса Тілендиев ағамыз айтқан екен: «Мінездің өзгеруі дауысқа әсер етеді» деп. Сондықтан текті өнерге тазалық керек.
– Шет елелдерде болдыңыз ба?
– Лондонда болдым, Норвегияға бардым, Түркия үйреншікті болып кетті, Араб елдеріне, Қытайға, Моңғолияға, Оңтүстік Кореяға жолым түсті, Ресейді түгел араладық. Жан-жақтағы көршілердің бәріне бардық.
– Ал олар дәстүрлі әннің орындаушыларын неге шақырады?
– Бір журналист сұрақ қойды бірде: «Шет елге барғанда шетелдіктер біздің өнерді экзотика ретінде қабылдайтын шығар», – деп. Қайдағы? Біз ғой ол, экзотика ретінде қабылдап жүрген.
– Осы текті өнерді арқалап жүріп, қандай материалдық игілікке жете алдыңыз?
– Менің ұстазым Дәнеш Рақышев Алматыны аңсап өтті. Алматыда жұмыс істеп, осында тұрайынша деп сұранған. Неге екені белгісіз, Дәнеш ағаны Талдықорғанға жіберген екен. Дәнеш ағаның арманы ғой деп осы жаққа ауысып келгеннен кейін, Алматы өнердің ордасы екеніне көзім жетті. Үлкен орта бар екен.
– Көлігіңіз бар ма?
– Кезінде болған, қазір жоқ.
– Баспанаңыз бар ма?
– 2008 жылы ел қатарлы кезекке тұрып едім. Бұйыртып бір айдың көлеміндей болды, сол үйді ипотекалық-несиемен алдым. Үш қызым бар, қолымда сексеннен асқан анам бар.
– Құтты болсын! Осы дәстүрлі әннің жүгін арқалап жүрген басқа әншілердің жағдайы қалай?
– Біз біреуге барып бүйт-сөйт деп айта алмаймыз, айтпаймыз да. Бұйыртқаны болады. Әншіге жағдай әсер ететіні рас. Бір кездері бір жайсыз пәтерде тұрып қалдым. Шығармашылығыма кәдімгідей әсер етті. Иманғали Тасмағамбетов Алматыда әкім болып тұрғанда әріптестерім үйлі болып жатты. Осындағы ағаларыма жағдайымды жасырмай айтып, сол кісінің атына арыз жаздық. Тасмағамбетов келісімін беріп, бір жыл күт деді. Күтіп жүргенде арада екі жыл өтіп, ол кісі Астанаға ауысып кетті. Кейіннен әкімшіліктен үй беру заңсыз болады деді. «Ондай болса неге ертерек айтпадыңыздар, мен Талдықорғаннан алатын едім. Талдықорған арқылы мемлекеттік бағдарламаға құжат өткізетін едім», – дедім. Содан соң олар құжат өткізуіме көмектесті. Бұған да шүкір! Айтпасқа болмайды бірақ, осы өнердің маңайында жүргендердің материалдық жағдайы нашар. Бірге оқыған Ерлан Рысқали деген жігіт бар, мәселен. Еркін Шүкіманның да жағдайы дұрыс емес. Жұбанов мектебінде сабақ беретін Сәрсенғали Жүзбаев деген жігіт те баспанасыз. Айта-берсем, біреу-екеумен бітпейді.
Сұхбаттасқан Балжан МҰРАТҚЫЗЫ, «Халық сөзі».
