- Тамара, сіз қазақтың ұлттық биі «Қара жорғаны» насихаттап жүрген өнер иесісіз. Жалпы, би жанрын жаныңызға серік еткелі неше жыл болды?
- Шамамен, 23 жыл болды десем, қателеспейтін шығармын. Өйткені Қытайдағы әр қазақтың баласы көзін тырнап ашқаннан «Қара жорғаны» тыңдап, аяғын қаз басқаннан билеп өседі. Мен де солардың бірімін. Алғаш 3-4 жасымда құмарта бастаған екенмін. Кейін он жыл Шәуешек қаласындағы би мектебінде оқыдым. Бала кезімде ұстаздарымның үйретуімен, оның үстіне өзім де қызық көріп, әр ұлттың биін билей беретінмін. Ес біліп, есейе келе, ішкі әлеміме үңіліп, жан-жүрегімнің қалауына құлақ түріп, тек қана қазақтың ұлттық билерін насихаттағым келетінін түсіндім. Өйткені, біріншіден, ұлттық билердің ұмытылмауына, дәріптелуіне, дамуына күш салғым келді. Екіншіден, қазақ биінде тазалық, сұлулық, әдептілік және тәрбиелік мән бар. Өзгелер сияқты кіндігіңді ашып, төсіңді жалаңаштап шықпайсың. Етек-жеңің қымтаулы, еш жерің ашық-шашық тұрмайды. Бүрмелі көйлек, дүрия бешпент, қос бұрым, күміс шашбау керісінше сұлулығыңа сұлулық қоса түседі. Менің репертуарымда тек қана ұлттық билер бар және сонысымен ерекше бай деп ойлаймын.
- Қазір бірқатар өнер иелерінің аузынан «Ең алғаш «Қара жорға» әнін арғы беттен Қазақстанға алып келген менмін. Қалған кісілер менен кейін айта бастады» деген әңгімелер естиміз. Әркім өзіне қарай тартып, биді де бас-басына иемденіп жүргендер жоқ па?
- Өздеріңіз білесіздер, Қазақстанға «Қара жорға» биін ең алғаш алып келіп, үлкен сахнаға алып шыққан Арыстан атамыз. Бірақ жоғарыда айтып өткендей, Қытайдағы қазақтардың арасында бұл би таңсық емес, білмейтін адам мүлде жоқ деуге болады. «Қара жорғасыз» той басталмайды. Еңкейген қариядан, еңбектеген балаға дейін билейді. Сондықтан оны бірінші боп мен биледім, болмаса сен биледің деп ешкім тартысқа салып, таласа алмайды. Бұл халықтың биі, халық бар жерде, «Қара жорға» бірге жүреді және ешқашан өлмейтіні ақиқат.
- Жасыратыны жоқ, бастапқыда әлеумет әуенге ілесіп, әркім өз білгенінше билеген болатын. Қазір жұртшылық мағынасын түсіне бастаған сияқты…
- Дұрыс айтасыз, бірер жыл бұрын біз тойда билеп жатқанымызда, ешкім көңіл қойып тамашалап, аса назар аудармайтын еді. Елемейтін. Қазір бидің аты аталғаннан-ақ көпшілік шу ете қалады. Делебесі қосып, орындарынан атып тұрады. «Қара жорға» билемесе, қазақ тойдан қайтпайтын болды. Буын биінсіз ешқандай басқосудың, салтанатты шаралардың сәні кірмейді.
Бұрын қызықшылықта ғана билесек, қазір барлық концерттердің бел ортасында жүрміз. Қытайдағы қандастарымыздың ұлтжандылығының арқасында 10 мыңнан астам адам «Қара жорғаны» алаңға билеп шығып, Гиннестің рекордтар кітабына енгізгелі бері сұраныс тіпті күшейді. Бидің мәртебесі асқақтап, абыройы артты.
Халайық біртіндеп бір-біріне қарап, шамалары келгенше қимылдай бастады. Кейін қимыл-әрекеттеріне мән беретін дәрежеге жетті. Мына қызықты қараңыз, жақында құрбым туған күнін атап өтті. Сол көңіл көтеру орны келушілерге «Қара жорға» биін ұсынды. Сол сәтте қара көздерімізді былай қойып, әзірбайжан, орыс, түрік ұлтының өкілдері ортаға белсене шыққанын көріп қуандым әрі қатты таңғалдым. «Өзіміз түгілі, өзгелердің рухын оятқан дәстүрлі өнердің құдіреттілігі осы шығар» деп ой түйдім.
- Сізден «Қара жорғаны» үйренуге өтініш білдіретіндер қаншалықты?
- Өте көп. Жастарға қарағанда ересек адамдар «Елдің бәрі билеп жатқанда жиын-тойда қарап тұрған ұят екен, тым болмаса бір-екі қимылыңды көрсетші» деп жиі сұрайды. Осыған дейін тойдағы асабалар өңкей қазақты кавказдықтардың «Лезгинкасы» мен өзбектердің «Қызыл алмасына», орыстардың «Калинкасы» мен үнділердің «Зуби-Зубиіне» жарыстырып келді. Ең соңында «Қамажайға» ортаға шақыратын. Онда да оған кимешек киген бір-екі апамыздан басқа ешкім қозғала қоймайды. Ал «
Қара жорға» үлкенді де, кішіні де, кәріні де, жасты да билетті. Қыз-жігіттер жұптасып, кештің көрігін қыздырып жүр.
Сондықтан мектептерден, жоғары оқу орындарынан жиі хабарласып, өтініш білдіретіндер аз емес. Тіпті, Астанада тұратын бүлдіршін әнші қыздың ата-анасы қолқа салып, біраз уақыт сонда тұрып келуіме тура келді. Құдайға шүкір, қазір Қазақстанның бишілері Қытайдың бишілерінен кем түсіп жатқан жоқ деп айта аламын. Оның үстіне, барлық буын қозғалады, денсаулыққа да пайдасы зор. «Қара жорғаның» танымалдығына қарап, қазақ биінің дамығанын білуге болады.
- Арнайы би студияңыз бар ма?
- Өткен жылы қала шетінен бір ғимараттың үлкендеу залын жалға алған едім. Алайда көп ұзамай, меншік иелері күрделі жөндеу жасаймыз деп жауып тастады. Әзірге қолайлы орын таппай жүрмін. Кейде жалдамалы пәтерімде, кейде ниет білдірушілердің өз үйіне барып, қызмет етуге тура келеді. Алдағы уақытта, шамам жетіп жатса, жұмысымды жалғастырамын деген үміттемін.
- «Қара жорға» өнер орталығының мүшесісіз бе?
- Бір жылдай бірге жұмыс істегенбіз. Маған көптің тасасында билеген аса ұнамайды. Сахнаға жалғыз өзім шыққанды, жеке өнер көрсеткенді дұрыс көремін. Ол кісілердің шақырған концерттеріне қатысып тұрғаным болмаса, өз еркім өзімде. Оның үстіне, әрі-бері баратын сапарларым бар. Өткен жылы Ақжол Мейірбеков ағамыздың бастауымен Дубайға барып, бір ай жүріп, күніне екі реттен, алпыс концерт қойып қайттық. Онда халықаралық ән-би фестивалі өтті. Әр ел өз елінің ұлттық мұраларын паш етті. Мен «Қара жорғамен» бірге өз репертуарымдағы «Аққу», «Қарлығаш», «Толғау», «Көкіл» билерін алма-кезек орындадым. Ондағы арабтар мен түріктердің «Қара жорғаға» деген ықыласы ерекше болды. «Бұл қандай би, не туралы?» деп сұрап, керемет қабылдады. Қызығушылық танытты. Одан кейін аты аңызға айналған «Дос-Мұқасан» ансамблімен Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарын аралап шықтық.
- Дубайға барғанда сахнадағы жұбыңыз кім болды?
- Жалғыз өзім биледім. Халықаралық аренаға шығатын болғандықтан, ерекше дайындалуға тура келді. Өйткені тойдағы би бір бөлек, сахнадағы би бір бөлек. Сол себепті, қимыл-әрекеттерімді күрделендіріп, жеке өзіме лайықтау керек болды. Ұстазым, атақты балетмейстр Нағима Тайырқызына барып, көмек сұрадым. Өте тәжірибелі, білікті мамандарымыздың бірі. Бидің оқуын тауысқан десем, артық айтпаймын. Сол кісі «Қара жорға» биін жеке орындауға дайындап берді. Кейбір билерімнің авторы өзіммін.
- Бір сұхбатыңызда терме-толғауларға билегіңіз келетінін айтып едіңіз…
- Бұл арманым жүзеге асты десем болады. Бекболат Тілеуханов ағамыздың репертуарындағы толғауға би қойдырдым. Айналамдағылардың, көрген кісілердің пікірі жаман емес. Би арқылы, қимыл-әрекет арқылы терме-толғаулардың мағынасын аша түскім келеді. Әзірге мұндай қадамға барған басқа ешкім жоқ сияқты.
- Сырт көз ретінде біздің би ансамбльдеріне қандай баға берер едіңіз?
- Менің байқағаным, мұнда бір бидің әрекеттері келесі биде қайталана береді екен. Біздің еліміздегі бишілер көп жағдайда әуенге сай қозғалумен шектеледі. Ал Қытайда әр бидің өз мағынасы бар. Әр би кішігірім қойылым іспеттес. Музыканың мағынасын ашып, мазмұнын қимыл-әрекет арқылы жеткізуге тырысады. Сол себепті қайталау кездеспейді. Мәселен, «Қара жорғаны» кім қалай билегісі келсе, солай билейтін болып жүр. Әркім өзіне ұнаған, икеміне келетін тұстарын ғана екшеп алған. «Салтанат» би ансамблі аяқ әрекеттерін көп қолданған «Қара жорғадан» гөрі, басқа биге көбірек келетіндей.
Абай атындағы опера және балет театрының балет труппасы да өз репертуарларына қосты. Балет артистері қандай би болмасын классикалық дәрежеде орындауға тырысады. Өзге би ұжымдары мен аралары жер мен көктей. Оларға ешқандай өкпе-реніш жоқ. Қалғандарының бидің құрылысын, үйлесімін, сипатын бұзуға қақысы жоқ. Өйткені ел ішіне солай тарап, қате күйінде қалыптасып кетуі мүмкін.
- Қыз балалардың ұлттық билерді сахнада шалбармен билегеніне қалай қарайсыз?
- Мысалға, Қытайда қазір гимнастиканың, дене жаттығуларының орнына «Қара жорғаны» билетеді. Бүкіл мектептерінде де солай. Екі сағаттан кейін 20 минут үзіліс жасап, бой жазады. Осындай спорттық жаттығулар кезінде ыңғайлы болу үшін қолайлы киім киген дұрыс шығар. Бірақ сахнада билеу жарасымсыз әрі үлкен қателік болып табылады.
Әннің мәтінінде де:
- «Қара жорға» болмаса,
Тойдың сәні келе ме?
Қос етек көйлек кимесе,
Қыздың сәні келе ме?
Ғашықтарға тіл қатып,
Жүректерін жырлатып.
Қыз бен жігіт қосылып,
Билеу деген бір бақыт — деп тұр емес пе?! Қыз бен жігіт жұптасып биленетін биде екеуі бірдей шалбар киіп алса, кімнің ұл, кімнің қыз екенін көрермен қалай айырады? Қос етек көйлек, қынама бел бешпент үкілі бөрік тұрғанда басқаға үйір болудың қажеті шамалы.
- Өзіңізге қай биші ұнайды?
- Шұғыла Сапарғалиқызы. Ол кісінің әр биінен жан дүниесі көрініп тұрады. Сахнаға шыққанда, теледидардан концертін беріп жатса, көз алмай қарап қаламын. Қанша тамашаласам да құмарым қанбайды. Әзірге жолымыз түйіскен емес, алдағы уақытта бір-екі би үйренсем деген де арманым бар. Ұстазым Нағима Тайырқызы мен құрбым Гүлнар да жақсы бишілер.
- Күніне неше уақытыңызды дайындыққа бөлесіз?
- Негізі, күнделікті дайындалу керек. Кәсіби ансамбльде жұмыс істейтін қыздар жаттығу залына жиі барады. Менде арнайы дайындалатын орын жоқ. Кейде үйде, кейде арнайы студияларға жазылып, денемді қалыпта ұстауға тырысамын. Жағдайдың жоқтығынан дайындалмай қалатын кездерім де болып тұрады. Бірақ Құдайға шүкір, әлі күнге буындарым икемге оңай келеді. Сүйектерім қатайғанша қатардан қалмаймын деп ойлаймын. Бисіз өзімнің өмірімді елестете алмаймын. Анамның қарсылығына қарамастан, осы жолды таңдадым. «Өнер жолы — қиын жол» екенін жақсы түсінетін анам бертінге дейін менің өнерімді аса қолдамай келді. Он жыл бұрын елге оралғаннан кейін сол кісінің қалағаны болсын деп, Абылай хан атындағы Әлем тілдер және халықаралық қатынастар университетінде грантпен оқып, француз тілі маманы деген диплом алып шықтым. Бірақ бойдағы өнер маған ешқашан маза берген емес. Бәрібір қайтып айналып келіп, өз дегеніме жетіп жүрмін.
- Өнерден бөлек өміріңіз қалай өтеді?
- Бос уақытым бола қалса, музыка тыңдап, көше аралап, қыдырып қайтамын. Дүкен сөрелеріндегі әшекей бұйымдарды тамашалап, әдеміліктен ләззат аламын. Гауһартастарды жақсы көремін. Аздап сурет салып, сахналық костюмдерімнің эскиізін өзім жасаймын. Тіктіру жұмыстарына менің өнерге деген махаббатымды түсініп, анам Бақыт көп көмектесіп, өзі кірісіп кететін болып жүр. Әр биіме бөлек костюм ауыстырамын. Бимен қоса, ұлттық киімдерді де түр-түрімен насихаттау менің басты мақсаттарымның бірі болып саналады.
Сұхбаттасқан Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ
