Соңғы жылдары бізде «бренд» деген сөз жиі айтылып та, жазылып та жүр. «Қазақтың бренді – қымыз», «Қазақтың бренді – киіз үй», «Қазақтың бренді – қазы-қарта», «Қазақтың бренді – ұлттық шапан» дегендей тұжырымдарды газет-журналдарымыздан оқыған боларсыздар.
Көне скандинавтық «brandr» тілінен ағылшын тіліне еніп, «brand» болып тарап, бізге орыс тіліндегі «бренд» делінген нұсқамен жеткен бұл сөздің ең әуелгі көне мағынасы – үй жануарларына салынатын «таңба», «ен». Бертінде сауда жүйесіне өтіп, тауардың ерекше жоғары сапалы екенін айғақтайтын белгі (орысша – «товарный знак») болды. Ал бүгінде біз оны руханият әлемімізге алып шығып, қазақтың дүниежүзіне танылуы нышанына айналдыру мақсатымызға қолдана бастадық. Негізгі ой – түзік, бірақ қазақ өзге жұртқа қымызымен, қазы-қартасымен, киіз үйімен, шапанымен… танылуға тиіс деген тұжырым қате. Ұлтымызды сүйгеніміз, ардақтағанымыз деген оймен қазаққа тең таппай көсіле сөйлейтін әдетке ұрынып жүргеніміз де – оғаш қылық. Әрбір халықтың басқаға ешқашан телімес өзіндік, дәстүрлі, ұлттық: үй-ғимараты, ішіп-жемі, киімі, әдебиеті мен өнері… бар, ал оларды өзара салыстырып, мынау артық, мынау кемшін деуге халықаралық ешбір ұйым құқылы емес. Ендеше біз басқаға танылу-ды материалдық тұрғыдан іздемей, моральдік тұрғыдан табалық. Бұл ретте «қазақтың бренді», қазағымша айтқанда: «қазақтың нышаны», «қазақтың келбеті» – Қазақтың Домбырасы! Танымал ансамбльдеріміз, оркестрлеріміз шетелдерде өнер көрсетіп келгеннен кейінде газеттеріміз ол елдердің жұртшылығы қазақтың күй аспабына ерекше таңдана қызыққанын солардың баспасөздерінен мысал келтіре сүйіне жазады да, біз сүйіне оқып, мақтаныш сезіміміз еселене түседі емес пе?!
Ал көне күйлеріміз бен бүгінгі күйлерімізді насихаттауда белсенді құлшынуымыз әлі пәс десек, «Құрманғазы – қазақтың күй атасы!» деген ағаттығымыз және бар. Бұл ағаттық көне дәуіріміздегі күйшілердің өмірі мен өнерін зерделеудің орнына Сағырбайұлы Құрманғазы (1823- 1896 жж.) өкілі болған орта буынға оралта береді.
Құрманғазы атамыздың күйшілік құдіретіне дау жоқ, бірақ одан: алды тоғыз жүз жыл, соңы жүз жыл бұрын даламызды күйімен тербеген, толқытқан, бұлқынтқан: Қорқыт, Кетбұға, Асанқайғы, Қазтуған, Байжігіт, хан Абылай… болды емес пе?!
Күй өнеріміздің тарихын зерттеушілер Қорқыт бабамыздан арыға барар жазбаша дерек таба алмай келеді. Меніңше, қазақ халқының тарихы қашаннан басталғаны анықталған кезде күй өнеріміздің бастауы да табылады. Оған дейін арғы-бергі күйшілерімізге айдар тағу аса қажет болса, мысалы, «Қорқыт – қазақтың күй атасы» дей тұралық.
Күй өнерімізде Кетбұғаның орны да айрықша екені белгілі. Адам қалпындағы басқа ғажап қырларын түгендемегенде, Шыңғыс ханға баласы Жошының қазасын «Ақсақ құлан» күйімен жеткізгені көне түрік, монғол, араб шежірелерінен мәлім. Алайда кейбір «зерттеушілер» тарихи ол деректі терістеуге тыраштануда (бұл тақырыпта мақала жазу ойымда болмағандықтан олардың аты-жөндері есімде сақталмапты). Өйтіп пысықайлануға жол берілмеуі керек деп ойлаймын.
Домбыра туралы. Қазақтың бұл рухани төлқұжаты хақында жазылған зерттеу еңбек баршылық. Олардан өз басым: Жағда Бабалықтың, Ақселеу Сейдімбектің, әсіресе, Жұмагелді Нәжімеденовтің ізденіс-зерттеулерін ілгері қоямын. Бабалық тастағы таңбалар арқылы қазақ домбырасының бұдан төрт мың жыл бұрын болғанын дәлелдесе, Сейдімбек байырғы домбыраның түр-түрін таратып сипаттады.
Ал домбырашы, күйші, театр режиссері, ғалым, профессор Жұмагелді Нәжімеденов туралы айтсақ, ол қазақы тірлікте жағымды мәнге ие «қоңыр» деген сөздің төркіні домбыраның қоңыр үнінде екенін жүйелеп айтып берді (домбыраны зерттеуде ғалым Жұмагелдінің білімділігіне ден қойғысы келгендер оның 2005 жылы шыққан «Қоңыр және домбыра» кітабын оқығай!).
Жоғарыдағы пікір алысуда әнші Нұрғали Нүсіпжановтың домбыраны жете бағалай алмай жүргеніміз жайында күйініш білдіргені орынды. Біз домбыраға қармақбау (леска) тағу сияқты «жаңалық» шыққаннан бастап қоңыр үннен айрылдық. Жұмагелді қой ішегінен жасалған ішек пен қармақбауды компьютерлік тәсілмен зерттеуді алғаш рет қолданып, қой ішегін пайдалануға қайтып оралмайынша қоңыр үнмен табысуымыз неғайбіл болатынын түсіндірді.
Кеңестік жылдарда Семей қалалық ет комбинатында домбыра үшін қой ішегін өңдеу цехы болған, кейін ол жабылып қалды. Жұмагелді әмірі, мүмкіндігі барларға сол цехты қайтадан ашу жайында әлденеше рет тілек білдірді, бірақ «көрейік» деген селқостыққа тап бола берді. Ондай цех Украинада бар дегенді естіген Жұмагелді өз қаражатымен әдейілеп барып, мән-жайға қанып, он пар ішек алып қайтты да, мұндағы атақты күйші ағаларына үлестіріп, өзімізде ішек цехын ашуға атсалысуды өтінді. Өкінішке қарай, мысалы, Қаршыға Ахмедияров: «Қой ішегі, әрине, жақсы, алайда леска одан кем емес» деумен тынды. Әйгілі күйшінің қармақбауда қой ішегіндегі қоңыр үннің жоқтығына, шыңылтыр дауыс басым екеніне мән бермегені мені де еріксіз таңдандырды.
Менің ендігі қаупім: соңғы кезде электрдомбыра әспеттеле бастады, яғни қармақбаудың орнына сым тағылып, электрге жалғанып, қазақтың домбырасы шыңғыртылатын шығар. «Тоқал ешкі мүйіз сұрап, құлағынан айрылған» сол болар. Электрдомбырашыларымыз шетелдік музыка аспаптарының электрлі түрлерінің «артықшылықтарына» тамсанады (бүгінде аты шетелдікке еліктеу-солықтау деген дертке шалдықтық қой!), қазақ домбырасының қасиетті қоңыр үнін керек етпейді.
Сандық жүйе туралы. Бұл – домбыра тарта білуді оңайлату мақсатымен Жұмагелді Нәжімеденов ойлап тапқан жаңалық. Мен оны тарихи жаңалық дей аламын! Өйткені ұлттық әуен аспабында ойнауды әлемге тараған нотадан тыс тәсілмен үйрету, үйрену ешбір халықта әзірше жоқ, қазақта ғана бар! Ойға өте қонымды, тиімді тәсіл! Жұмагелді барша бауыр басқан нотадан жеңіл жолды ұcынған екен, одан неге үркуіміз керек? Нотаға неге тырп етпей байланып қалуымыз керек? Сандық жүйе жеке домбыраның да, домбыра оркестрінің де мерейін үстем етеді. Оның мысалын республикамыздың бірнеше мектебінде (мәселен, Алматының М.Базарбаев атындағы №138 өнер гимназиясында) Жұмагелді жасақтаған домбыра оркестрлерінің жұмысынан көруге болады. Тіпті қазақ тілінен хабарсыз шетелдіктердің кейбіреуі Алматыға келгенінде сандық жүйе бойынша домбыра үйренуді бір сағатта меңгеріп, қазақтың ән-күйлерін тарта алғанын көрдім. Жұмагелдінің сандық жүйе жайындағы кітабы қазақ, орыс және ағылшын тілінде шыққан еді, сол кітап қолына тиген шетелдік музыканттар Алматыға жолы түскенде авторды іздеп табатын.
«Табатын» деп өткен шақта сөйлеу себебім: Жұмагелдінің бақиға бет түзегеніне бір жылға жуық уақыт болды.
Ол домбыраны жетілдіру, сандық жүйені қалыптастыру, орнықтыру арманына жете алмай кетті. Жоғарыдағы құзырлы орындарға жолдаған жазбаша ұсыныстары еленбей қала берді. Ондағылардың қайсыбірі сандық жүйені «нотаны жоюды көздегендік» деді. Ол сорақылыққа Жұмагелді: «Менің ойымда жоқты қайдан, қалай тапты екен?» деп қынжыла езу тартқан.
Ойсыздық, намыссыздық, жақсылық-жаңалыққа құлықсыздық белең алған жерде ұлт мүддесі ұмытыла береді.
Менің бір шүкіршілігім, Жұмагелдінің ұлы Таңат – әке жолын қуған талапты, жігерлі, білімді жігіт. «Орнында бар оңалар». Алайда Таңатқа қамқорлық қажет. Қазақтың домбырасын, күй өнерін қалтқысыз қадірлеуші, сандық жүйеге ден қоюшы ағайындар мұны ескереді деп ойлаймын.
Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ
