АҚШ-тың Халықаралық даму агенттігі (USAID) қызметі айналасында дау-дамайлар тоқтамай отыр. Күн сайын жаңа айыптаулар шығып, кейінгі уақытта әлем елдеріндегі саясаткерлер мен пікір көшбасшыларының осы агенттікті сынауы оның қызметінің күшеюіне себеп болуда. Осыған байланысты CMN.KZ тілшісі Қазақстандағы қандай компаниялар мен адамдар шетелден ақша алғанын, оларды кімдер басқарып отырғанын және олар алдағы уақытта не істейтінін білуге тырысты.
Еске салсақ, биылғы жылдың басында АҚШ президенті Дональд Трамп агенттік қызметін қайта қарауды талап еткен болатын. Ал кәсіпкер Илон Маск USAID-ті «қылмыстық ұйым» деп атап, оны жабуға шақырған еді.
Жақында бұл тақырып тағы да жалғасын тапты. Трамптың арнайы елшісі америкалық салық төлеушілері қаржыландыратын «Азаттық Радиосы» мен «Америка дауысы» радиостанцияларын жабуды ұсынды.
Бұл ақпарат құралдары «ешкімге қызық емес, өз-өзімен сөйлесетін және жылына миллиард долларды өртеп жіберетін радикал солшыл жындылармен толтырылған» деп сипатталды.
Қанша ҮЕҰ мен белсенділер қаржы алады?
Қазіргі уақытта Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) мен белсенділердің қаншасы шетелден қаржыландыратынын анықтау оңай емес. Ұйымның сайты жұмыс істемейді, ал аман қалған архивтер толық сурет бере алмайды, себебі агенттік Қазақстанда 33 жыл бойы көптеген жобаларды жүзеге асырды. Дегенмен, ашық дереккөздер арқылы алынған ақпараттар мынадай:
Қазақстанда USAID агенттігі өздерінің айтуынша, заң үстемдігін күшейту, инвестициялық ахуалды жақсарту және азаматтық қоғамды дамытуға бағытталған жобаларды белсенді түрде қолдады. Бенефициарлар арасында БАҚ, үкіметтік емес ұйымдар және жеке белсенділер, соның ішінде ЛГБТ+ құқықтары мен гендерлік теңдікпен байланысты адамдар болды. 2001 жылдан 2024 жылға дейінгі аралықта жалпы қаржыландыру көлемі шамамен 2,07 миллиард долларды құрады. Бұл туралы АҚШ Мемлекеттік департаментінің сайтындағы біріктірілген ақпаратта айтылған.
Қазіргі таңда Қазақстанда шамамен 200 үкіметтік емес ұйым шетелдік қаржыландыру алып отырғаны белгілі. Олардың 70%-ы АҚШ-тың түрлі көздері арқылы қаржыландырылған. Үкіметтің ресми мәліметтеріне сәйкес, оның ішінде, ҚХП фракциясының депутаты Ирина Смирнова айтқандай, елде 165 түрлі донор гранттар ұсынады. Олардың 53-і – халықаралық ұйымдар, 31-і – шетелдік мемлекеттік ұйымдар, 81-і – шетелдік және қазақстандық ҮЕҰ-дар.
Дегенмен, 2024 жылдың соңына қарай USAID Қазақстанда 27 жобаны жүзеге асырып жатқан, оның 15-і аймақтық, 12-і ұлттық жобалар. Сонымен қатар, USAID көбінесе халықаралық ҮЕҰ-дардың кең ауқымды делдалдар желісін пайдаланды. Мысалы, Қазақстандағы БАҚ үшін USAID шетелден қаржыландырудың жалғыз көзі болған жоқ: біреулер «Аденауэр» қоры, біреулер «Эберт» қоры, біреулер «Сорос» қоры арқылы қаржы алған, сондай-ақ, «Еуразия Орталық Азия қоры» арқылы да көмек көрсетілген.
Біз анықтағандай, тек екі қазақстандық ҮЕҰ тікелей қаржыландырылған – «Қадыр-қасиет» ҚҚ және «Десента» ҚҚ.
«Қадыр-қасиет» ҚҚ («Адам құқықтары: әйелдер мен балалар» жобасы) 750 мың доллар бюджеті бар жобасының қаржыландыруы өткен жылы тоқтатылды. Тоқтату себебі ретінде USAID жүргізген камеральды тексеріс барысында ұйым жетекшісі Анара Ибраеваның қаржылық менеджмент саясатындағы заң бұзушылықтар мен жобаның негізгі нәтижелеріне қол жеткізілмегені көрсетілді.
«Қадыр-қасиет» қоры 2010 жылдан бері жұмыс істеп келеді, азаматтық белсенділер мен құқық қорғаушыларды заңдық қолдау және қорғаумен айналысады. Ұйымның тоғыз құрылтайшысы бар, олардың арасында танымал құқық қорғаушы, бұрынғы «Адам құқықтары бюросының» жетекшісі Евгений Жовтис бар. Салықтары - 2015 жылдан бері 67 млн теңге, оның 9 млн теңгесі 2024 жылы төленген.
CMN.KZ тілшісі қордың барлық байланыс деректері бойынша олармен байланысуға тырысты. Бірақ олар өшірулі болды. Біз поштаға сұрақтар жолдап, олардың донорымен байланысты жағдайды түсіндіріп, болашақ жоспарлары туралы сұрадық.
«Десента» Павлодарда жұмыс істейді, олар әлеуметтік және маркетингтік зерттеулер, консалтинг, тренингтер, азаматтық бастамаларды қолдау сияқты жұмыстармен айналысады. Құрылтайшылары – Сергей Гуляев және Константин Ковтунец. Салықтары - 2015 жылдан бері 55 млн теңге, оның 17 млн теңгесі 2024 жылы төленген.
CMN.KZ тілшісі бұл ұйыммен де байланысуға тырысты. Журналистерге қордың қызметі туралы ақпараттың неге қажет екенін сұрады. Барлығын түсіндірген соң, олар қайта қоңырау шалатынын айтты. Алайда, жарияланым сәтіне дейін қоңырау шалмады.
Бірақ бізге қазіргі уақытта «Қазақстандық халықаралық адам құқықтары бюросы» (ҚХАҚБ) республикалық қоғамдық бірлестігін басқарушы Денис Дживага жауап берді. Ол жағдайға қатысты пікірінде, Орталық Азиядағы ҮЕҰ-дар қаржыландырудың жетіспеушілігінен айтарлықтай зардап шегуі мүмкін екенін айтты. Сонымен қатар, сарапшы олардың жобасы USAID-пен соншалықты тығыз байланысты болмағандықтан, айтарлықтай әсер болмайтынын атап өтті.
«USAID-пен жұмыс істейтін барлық ҮЕҰ-дарға, мемлекеттік департаменттен көмек алғандарға, жобалардың тоқтатылғаны туралы хаттар келді. ҚХАҚБ-ның америкалықтармен соншалықты көп жобалары жоқ, сондықтан Трамптың жарлығы бізге айтарлықтай әсер етпейді. Қазақстан мен Орталық Азияға АҚШ-тың көмегі толығымен тоқтайды деп ойламаймын, бірақ кейбір жобалар қайта қаралуы мүмкін. Біз кемсітушілік, ЛГБТ қауымдастықтарына қолдау көрсету және т.б. туралы айтып отырмыз - президент Трамп мұны қолдамайтынын мәлімдеді», деді ол.
Сонымен қатар, Дживага басқа грант берушілердің АҚШ-ты ауыстыру оңай болмайтынын, егер мүмкін болса, айта отырып, Еуропадан келген грант берушілердің қазіргі уақытта қаржылық қиындықтарға тап болып, айтарлықтай қаражат бөлуі екіталай екенін айтты. Оның айтуынша, көптеген америкалық жобалар қызықты және маңызды болғанымен, Бюро кейбірін сынға алған.
«Кейбіреулер шынымен де: бұл ақша қайда кетіп жатыр? деп сұрады. Сонымен қатар, бюджетті жыл сайын жоспарлайды, ал жыл басталып кеткен. Халықаралық ұйымдар соншалықты мобильді емес, барлық бюджетті тез арада қайта қарау мүмкін емес. Сондықтан көптеген ұйымдар үшін биылғы жыл қиын болады, себебі олар келесі жарты жылдық немесе тіпті 2026 жылға арналған жобаларға ғана үміт арта алады», – деп түйіндеді Денис Дживага.
Содан кейін CMN.KZ Internews ұйымымен байланысуға тырысты – бұл коммерциялық емес ұйым, ол БАҚ-ты қолдап, журналистерді оқытып, гранттар бөлетін, сонымен қатар USAID құрылымдарынан қаржыландырылған. Internews Network Қазақстандағы өкілдігінің салықтары - 2015 жылдан бері 153,3 млн теңге, оның 26,9 млн теңгесі 2024 жылы төленген. Басшысы – Марат Биғалиев.
Үлкен жобалардың бірі – 2023 жылы басталған «Орталық Азияда теңгерімді және сенімді ақпаратты қолдау» (CAIIA) жобасы (2028 жылға дейін жалғасуы тиіс). Сонымен қатар, агенттік ұйымның жалғыз доноры емес: америкалық Internews сайтына жарияланған донорлар тізімінде Рокфеллер отбасылық қорлары және басқа да қорлар бар.
Өкінішке қарай, көрсетілген телефон нөміріне ұзақ қоңырау шалғаннан кейін ешкім жауап бермеді. Біз поштаға сұрау жіберіп, олардың донорымен байланысты жағдайды түсіндіріп, болашақ жоспарлары туралы сұрадық.
Тағы да белгілі болғаны, USAID – МедиаNet халықаралық журналистика орталығының бір демеушісі, ол медиа білім беру саласын дамытуда жұмыс істейді. Сондай-ақ, «Құқықтық медиаорталықпен» бірқатар бірлескен жобалары болды. Өкінішке қарай, бұл ұйымдар да біздің қоңырауларымызға жауап берген жоқ. Біз «Азаттық Радиосымен» де байланысуға тырыстық. Алайда бізге дереу ресми сұрау жіберу керегі айтылды, оны да жасадық. Жауап әлі келген жоқ.
Тағы кім және олар қалай өмір сүреді?
USAID-тың Қазақстандағы ЛГБТ-қауымдастығына қолдау көрсету жобалары ерекше назар аударады. Мысалы, өткен жылы халықаралық ұйымдардың, оның ішінде USAID-тің қолдауымен жасалған, ЛГБТ-жасөспірімдерге арналған сайт қоғамда үлкен наразылық туғызды.
Қазақстандық интернет кеңістігінде осы ұйымдар туралы әртүрлі ақпарат табуға болады. Шындығы белгісіз, бірақ ақпараттар бойынша, америкалық және еуропалық қаржы алушылар арасында «Феминита» қозғалысының белгілі жетекшілері Жанар Секербаева мен Гүльзада Сержан бар. Тіпті, олар 160 млн теңге көлемінде қаржы алған деп айтылады. Бұл қаражат «Норвегиялық Хельсинк комитеті», «ILGA-Europe», «Еуразия қоры Орталық Азия», «COC Nederland», «NED» және «NDI» сияқты құрылымдар арқылы берілген. Сонымен қатар, Орталық Азиядағы ЛГБТ бастамаларын қорғауды кеңейтуге арналған ILGA-Europe тарапынан жасырын стратегиялық жобаны құру талқыланған.
CMN.KZ тілшісі «Феминита» феминистік бастамасының тең құрылтайшысы әрі ЛГБТ белсендісі Жанар Секербаевамен байланысқа шықты.
«Біріншіден, біз USAID-пен 10 жылдық жұмысымызда бірде-бір жоба жүргізген жоқпыз деп растағым келеді. Адамдарға бірден айтамын, мен, Гульзада Сержан, Асем Жапишева, Евгений Жовтис және басқалардың ақша алу туралы айтылған видеолары мен хабарламалары — монтаждалған фейк. Менің болжамым бойынша, бұл барлық нәрсе – қара PR және біздің үкіметке әсер ету үшін жасалған тапсырыс. Тек ЛГБТ топтары бойынша ғана емес, мигранттар мен әйелдер мәселелері бойынша да осындай. Иә, бізде басқа серіктестер болуы мүмкін. Иә, олар шетелден болуы мүмкін. Бірақ біз басқа елдермен, оның ішінде Оңтүстік Азиямен немесе АҚШ-пен жұмыс істеуге мәжбүрміз, себебі Қазақстанда мұндай жобалар жоқ. Бірақ бұл біз USAID немесе АҚШ Мемлекеттік департаментіне тәуелдіміз дегенді білдірмейді. Жоспарларымыз бойынша, өз бастамамызды әрі қарай дамытуды жалғастырамыз. Көптеген жобаларымыз бар, олар жақын арада біздің парламент мүшелерін «қуантатын» болады. Тіпті бізде бірде-бір серіктес қалмаса да, осы іс-шараларды өткіземіз», – деп хабарлады Жанар Секербаева.
Осы оқиғаға «Oyan, Qazaqstan» қозғалысының белсенділері де қатысты, олар белгілі бір оппозициялық қызметімен танымал. Бірақ олардың өкілдері бізге пікір білдіруден тікелей бас тартты. Сол сияқты, халықаралық сөз бостандығын қорғау қорының президенті Қарлығаш Жаманқұлова да «USAID жағдайы туралы пікір білдірмеймін» деп жауап берді. Сонымен қатар, ол жеке өзі бұл ұйымнан грант алмайтынын айтты.
Айта кетсек, USAID – 1961 жылы құрылған ұйым, ұзақ уақыт бойы АҚШ сыртқы саясатының құралы болып келді. Тек 2024 жылы USAID Қазақстанда келесі ұйымдар мен жобаларды қаржыландырды:
«Фэмили Хэлс Интернэшнл» өкілдігі, «Answer» қоғамдық қоры, «Ты не один» қоғамдық қоры, «Твой Мир» қоғамдық қоры, «ТАУАН» қоғамдық қоры, «ЭФЬЮ Казахстан» қоғамдық қоры, «Қостанай облыстық кітапханашылар ассоциациясы» қоғамдық ұйымы, «Родник» әйелдер мен балаларға әлеуметтік-психологиялық оңалту және бейімдеу орталығы қоғамдық қоры, «Дамыту» қоғамдық қоры, «Кайсар» қоғамдық қоры, «Кіші кәсіпкерлер әйелдер қоғамы» қоғамдық ұйымы, «ESD Central Asia» қоғамдық қоры, «FemAgora» қоғамдық қоры, «ЗУБР» әлеуметтік кәсіпкерлік қоры, «КАМЕДА» қоғамдық қоры және «Әлеуметтік технологияларды дамыту ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігі.
Жалпы тізімде өз бағдарламалары бар ірі ұйымдар да бар. Мысалы, 2024 жылы ДДҰ Қазақстанда Біріккен Денсаулық сақтау жобасын іске асырды. ЮНИСЕФ Қазақстандағы пандемияға дайындықты қамтамасыз ету және қауымдастықтарды алдын алу шараларына тарту туралы ақпараттандырумен айналысты.
Басқа ұйымдар:
«Американдық Адвокаттар Ассоциациясы» – Қазақстандағы заң үстемдігі (KROL). Басшысы – Шолпан Ташмұхамбетова (оның Қазақстандағы әріптестері CMN.KZ тілшісіне байланыс ақпаратын бере алмады, себебі олар бұл адамды білмейді және байланыс жоқ екендігін айтты. Мақала жарияланған кезде көрсетілген электронды поштаға жауап қайтарылмады – Ред.).
«Winrock International» – Орталық Азиядағы қауіпсіз миграция. Өкілдігі басшысы – Зауреш Пернебаева (көрсетілген байланыс бойынша жауап алынбады – Ред.).
«EURASIA FOUNDATION» – Орталық Азиядағы әлеуметтік инновациялар, азаматтық қоғамды қолдау. Өкілдігі басшысы – Азалия Айдарбекова (байланысқа шыққан жоқ – Ред.).
USAID қаржыландыратын ұйымдар мен жобалардың әртүрлі мән-жайы мен бағыттары туралы тікелей сұрақтарға жауап бермеген немесе үнсіз қалған өкілдердің болуы көп нәрсені айтады.
Әлем мен Қазақстандағы қатынас
Шындықты іздеуде агенттіктің жарияламаған әрекеттері туралы дәлелдер күн сайын пайда болуда. Жоғарыда айтылған жобалармен қатар, Аль-Каидамен байланысқан содырларға ас әзірлеу, Ауғанстанда героин өсіру үшін пайдаланылатын суару арналарының құрылысын салу және кейін әлемдегі ең әйгілі террористтердің біріне айналған «Аль-Каида» жетекшісі Анвар әл-Авлакидің білім алуын қаржыландыру сияқты фактілер қатар қойылады.
Әзербайжанда осы уақытқа дейін USAID қызметі тоқтатылды. Ал кейбір депутаттар мен қоғам қайраткерлері Қазақстанда дәл осындай шешім қабылдауды талап ете бастады.
Сонымен қатар, epetition.kz сайтында USAID өкілдігін жабу және ЛГБТ ұйымдарына қаржыландыруды тыйым салу туралы петиция пайда болды. Өтініш беруші Қазақстан Үкіметінен осы ұйымдардың қаржыландыруын, бағыттарын, мақсаттарын, қызметін және насихаттау жұмыстарын толық тексеруді талап етуде. Жалпы, консолидацияланған пікір бойынша мәселені шешудің бір жолы – Қазақстанның ҮЕҰ-дары мен БАҚ-тарына бөлінетін шетелдік гранттарды толық тексеруден өткізу.
Осылайша, «тізбектің» көрінетін күрделілігіне қарамастан, сыртқы қаржыландыру сол немесе басқа жолмен бірдей көздерден келеді. Олардың барлығы дерлік шетелде зерттеулерге, демократия мен адам құқықтарын дамытуға миллиондаған доллар грант алады.
Өкінішке қарай, нақты сандар туралы толық мәлімет беру мүмкін емес. Себебі, бұл ақпарат құпия болып, тек «қызметтік пайдалануға» арналған.
