Тәуелділік — бұл адамның психоәлеуметтік жағдайына теріс әсер етіп, оның өміріне бақылау жасай алмайтын күйге келуін білдіретін жағдай. Әлеуметтік және психологиялық аспектілерден бастап, денсаулыққа зиян келтіретін салдарға дейін тәуелділіктің әртүрлі түрлері бар. Бұл құбылыс көбінесе психоактивті заттарға, ойындарға, интернетке немесе басқа да мінез-құлықтарға байланысты дамиды. Тәуелділік өз кезегінде адамның өмір сүру сапасын төмендетіп, кәсіби және жеке қатынастарды бұзады.
Тәуелділік түрлері
Химиялық тәуелділік — бұл психоактивті заттарға, мысалы, есірткі, алкоголь, темекі немесе дәрі-дәрмектерге деген тәуелділік. Бұл түрдегі тәуелділік адамның миындағы химиялық тепе-теңдіктің бұзылуына алып келеді, яғни заттың әсерінен миға баратын нейротрансмиттерлердің қызметі өзгеріп, адам оларды қайта қолдануға деген қатты қажеттілік сезінеді.
Алкогольге тәуелділік – ең көп тараған химиялық тәуелділік түрлерінің бірі. Әлемде алкогольді пайдалану салдарынан болатын аурулар мен өлім-жітім көрсеткіштері өте жоғары. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметі бойынша, алкогольді шамадан тыс қолдану жыл сайын миллиондаған адамның өмірін қиып, денсаулығына айтарлықтай зиян келтіреді. Қазақстанда да алкогольге тәуелділік проблема болып табылады, статистика бойынша әрбір 10-шы адам алкогольге тәуелді.
Есірткіге тәуелділік — адамның өмірінде ең қауіпті тәуелділік түрлерінің бірі. Есірткіге тәуелділік, әсіресе жасөспірімдер мен жастар арасында кең таралған. Қазақстанда есірткі қолданушылардың саны артуда. 2023 жылы Қазақстанда есірткі қолданатындардың саны шамамен 350 мың адамға жеткен, бұл қоғамда маңызды әлеуметтік мәселе тудырады.
Темекіге тәуелділік – әлемде кең тараған химиялық тәуелділік түрі. Темекінің құрамындағы никотин нейротрансмиттерлердің қызметін өзгертіп, адамды қайта-қайта темекі шегуге мәжбүр етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, темекі шегу жыл сайын миллиондаған адамның өліміне әкеледі, ал Қазақстанда темекі шегетіндердің үлесі өте жоғары.
Мінез-құлықтық тәуелділік деп адамның психоэмоционалды жағдайын реттеу үшін белгілі бір мінез-құлық түрлеріне деген тұрақты қажеттілікті айтады. Бұл тәуелділік түрі физикалық заттардан тәуелділіктен өзгеше, алайда оның салдары да өте ауыр болуы мүмкін.
Құмар ойындарға тәуелділік, немесе лудомания, адамды үздіксіз ойын ойнауға мәжбүрлейтін жағдай. Бұл тәуелділік түрі адамның әлеуметтік қарым-қатынастарын бұзып, қаржылық қиындықтар тудырып, психологиялық күйзелісті күшейтеді. Құмар ойындарға тәуелді адамдар көбінесе «ұтып алу» деген үмітпен қайта ойнайды, бірақ соңында терең қаржылық дағдарысқа ұшырайды.
Интернет пен әлеуметтік желілерге тәуелділік – жаңа заманның ең маңызды проблемаларының бірі. Әлеуметтік желілерде уақыт өткізу, онлайн ойындар ойнау немесе видео көру адамның психоэмоционалдық күйіне кері әсерін тигізеді. Бұл тәуелділік адамның шынайы өмірге деген қызығушылығын жоғалтуына, оқуда немесе жұмыста өнімділіктің төмендеуіне және әлеуметтік оқшаулануға алып келеді. 2023 жылғы зерттеулер бойынша, әлемде интернетке тәуелді адамдардың саны 3 миллиардтан асады.
Сатып алуға тәуелділік немесе сауда тәуелділігі — адамды үнемі тауарлар сатып алуға итермелейтін психологиялық жағдай. Бұл тәуелділік түрі көбінесе эмоционалды күйзелістердің немесе өз-өзіне сенімсіздіктің салдары ретінде пайда болады. Сатып алу әрекеті уақытша қанағаттанушылық сезімін туғызады, бірақ кейінгі уақытта адамның қаржылық жағдайын нашарлатып, күйзеліс туғызады.
Тәуелділік түрлерінің салдары
Тәуелділік адамның физикалық және психикалық денсаулығына теріс әсер етеді. Химиялық тәуелділік ауруларға, соның ішінде бауыр циррозы, жүрек аурулары, инсульт сияқты ауыр жағдайларға әкеледі. Ал мінез-құлықтық тәуелділік адамдардың әлеуметтік өмірін бұзады, қаржылық және психологиялық күйзелістерге себеп болады.
Тәуелділікті емдеу және алдын алу
Тәуелділікпен күресу үшін кешенді шаралар қажет. Бұл психотерапия, дәрі-дәрмекпен емдеу, қолдау топтары және әлеуметтік қызметтер арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, есірткіге тәуелді адамдар үшін арнайы клиникалар мен реабилитациялық орталықтар жұмыс істейді. Сонымен қатар, жастар арасында тәуелділіктің алдын алу үшін мектептерде білім беру бағдарламалары, ақпараттық кампаниялар және психологиялық тренингтер ұйымдастырылады.
Тәуелділіктің түрлері көп және олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен салдары бар. Химиялық және мінез-құлықтық тәуелділіктер адамның өміріне ауыр әсер етіп, оның әлеуметтік, психологиялық және физикалық жағдайына теріс ықпал етеді. Тәуелділікпен күресу үшін кешенді алдын алу және емдеу шараларын қабылдау қажет. Тек қоғам болып бұл мәселеге назар аударып, жастарға дұрыс бағыт беру арқылы тәуелділіктің теріс әсерінен арылуға болады.
