Қазіргі заманда технологияның дамуымен бірге интернет пен әлеуметтік желілер біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналды. Олар ақпарат алмасу, байланыс орнату, жұмыс істеу, білім алу және көңіл көтеру сияқты көптеген қажеттіліктерімізді қамтамасыз етіп отыр. Алайда, интернет пен әлеуметтік желілердің қолданылу аясында жаңа тәуелділік түрлері пайда болуда. Интернет тәуелділігі мен әлеуметтік желілердің тәуелділігіқазіргі қоғамның өзекті мәселесіне айналған. Бұл құбылыстардың психологиялық, әлеуметтік және физикалық салдары бар, олар адамның өмір сапасына, психикалық денсаулығына теріс әсер етуі мүмкін. Осыған байланысты интернет пен әлеуметтік желілерге тәуелділіктің алдын алу мәселесі аса маңызды болып табылады.
Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің сипаты
Әлеуметтік желілер тәуелділігі — бұл адамның әлеуметтік желілерде, оның ішінде Facebook, Instagram, TikTok, Twitter, VK және басқаларда көп уақыт өткізуге деген қажеттілігін сезінуі. Қолданушы үнемі жаңалықтарды бақылап, хабарламаларды тексеріп, лайк басу немесе пікір жазу арқылы әлеуметтік мақұлдауға ие болуды көздейді. Бұл тәуелділік адамның жеке өміріне, жұмысына және басқа да маңызды аспектілеріне зиян келтіріп, өмірін басқаруға қиындық тудырады.
Интернет тәуелділігі кеңірек мәселе ретінде сипатталады. Бұл термин адамдардың интернетті тым ұзақ уақыт пайдалануын, оның ішінде ойындар ойнау, бейнемазмұндарды көру, чаттарда сөйлесу немесе басқа да онлайн әрекеттерді асыра қолдануды білдіреді. Интернетке тәуелділік физикалық және психологиялық жағдайдың нашарлауына, оқудан, жұмыстан қалып қоюға, сондай-ақ, әлеуметтік оқшаулануға алып келеді.
Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің себептері
Интернет пен әлеуметтік желілердің тәуелділігін тудыратын бірқатар себептер бар:
- Психологиялық факторлар: Адамдар әлеуметтік мақұлдау мен танылуға ұмтылады. Әлеуметтік желілерде «лайк» алу, пікірлер мен бөлісулердің болуы адамда уақытша психологиялық қанағаттану сезімін тудырады. Бұл процесс допамин (қанағаттану гормоны) өндірісін арттырады, бұл өз кезегінде тәуелділікті күшейтеді.
- Кері байланыс пен шексіз ақпарат ағымы: Әлеуметтік желілер мен интернет әрдайым жаңарып отыратын ақпарат көздері болып табылады. Адамдар үздіксіз жаңа ақпарат алып отыруды қалайды, өйткені бұл оларды интеллектуалдық тұрғыдан қанағаттандырады, бірақ сонымен қатар оларды виртуалды әлемде ұзақ уақыт болуға итермелейді.
- Әлеуметтік орта мен мінез-құлық нормалары: Қазіргі қоғамда әлеуметтік желілерде белсенді болу көбінесе жақсы әлеуметтік мәртебе мен танымалдықтың белгісі ретінде қабылданады. Адамдар өздерін таныту үшін көп уақытын онлайн өткізіп, виртуалды өмірді шынайы өмірден артық көреді.
- Эмоционалды қашу: Интернет пен әлеуметтік желілер — бұл шынайы өмірдегі стресстен немесе күйзелістен қашу тәсілі. Көптеген адамдар ауыр эмоциялардан, әлеуметтік мәселелерден немесе қаржылық қиындықтардан құтылу үшін интернетке немесе әлеуметтік желілерге кіріп кетеді.
Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің салдары
Интернет пен әлеуметтік желілерге тәуелділіктің бірнеше жағымсыз әсерлері болуы мүмкін:
- Физикалық денсаулыққа әсері: Ұзақ уақыт бойы компьютер немесе мобильді құрылғылар қолдану көздің көру қабілетінің нашарлауына, бас ауруына, омыртқа ауруларына әкелуі мүмкін.
- Психикалық денсаулыққа әсері: Тәуелділік депрессия, мазасыздық, ұйқысыздық, әлеуметтік оқшаулану сияқты психологиялық мәселелерді тудыруы мүмкін.
- Әлеуметтік қатынастардың бұзылуы: Виртуалды әлемде көп уақыт өткізу шынайы өмірдегі қарым-қатынастарды әлсіретіп, адамды жалғыздыққа әкелуі мүмкін. Бұл, әсіресе, жастар арасында байқалады.
- Өнімділіктің төмендеуі: Адамдар жұмыста немесе оқуда уақыттың көп бөлігін әлеуметтік желілер мен интернетке арнағандықтан, олардың өнімділігі төмендейді, бұл кәсіби және оқу жетістіктерінің төмендеуіне әкеледі.
- Құмар ойындар мен онлайн ойындарға тәуелділік: Интернет арқылы ойындар ойнау тәуелділіктің бір түріне айналып, көптеген жастар мен ересектердің психикалық денсаулығына зиян келтіреді.
Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің алдын алу шаралары
Интернет пен әлеуметтік желілерге тәуелділіктің алдын алу үшін бірнеше тиімді шаралар бар. Бұл шаралар тек жеке адамға ғана емес, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік деңгейде де қолға алынуы тиіс.
1. Ақпараттық кампаниялар мен ағарту жұмыстары
Әлеуметтік желілер мен интернет тәуелділігінің алдын алу үшін халықты ақпараттандыру жұмыстарын жүргізу қажет. Мысалы, мектептерде, жоғары оқу орындарында және жұмыс орындарында ақпараттық науқандар, лекциялар мен тренингтер ұйымдастыру арқылы интернет тәуелділігінің теріс салдарын түсіндіруге болады. Қазақстанда соңғы жылдары «Жастар арасында интернет тәуелділігінің алдын алу» тақырыбында түрлі конференциялар мен семинарлар өткізіле бастады. Бұл шаралар жастарды тек қана интернеттің емес, сонымен қатар әлеуметтік желілердің де зиянды әсерлерінен сақтандыруға бағытталған.
2. Цифрлық сауаттылықты арттыру
Интернет пен әлеуметтік желілерді тиімді әрі қауіпсіз пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан, мектептер мен колледждерде цифрлық сауаттылық бағдарламаларын енгізу қажет. Бұл бағдарламалар жастарға интернетті дұрыс пайдалануды, жеке мәліметтерді қорғауды және онлайн ортаның психологиялық әсерінен сақтануды үйретеді.
3. Экран уақытына шектеу қою
Үйде немесе мектепте интернетке деген уақыт шектеулерін енгізу — бұл тәуелділіктің алдын алу үшін тиімді әдіс. Мысалы, балалар мен жасөспірімдер үшін смартфон мен компьютерге күніне тек белгілі бір уақыт ішінде ғана кіруге рұқсат етуге болады. Ата-аналар мен педагогтар бұл ретте үлкен рөл атқарады, себебі олар балалардың интернетті қаншалықты жиі және қалай пайдаланатынын бақылауға мүмкіндік алады.
4. Психологиялық көмек және терапия
Интернет тәуелділігіне ұшыраған адамдарға психотерапевт немесе психологтың көмегі қажет болуы мүмкін. Когнитивті мінез-құлық терапиясы (КМТ) сияқты әдістер интернетке тәуелділікті жеңуге көмектеседі. Бұл әдіс адамның интернетті қолдану әдеттерін, оның эмоциялық және мінез-құлықтық тұрғыдан салдарын зерттеп, оларды түзетуге бағытталған.
5. Баланс пен уақытты басқару дағдыларын дамыту
Адамдарға өз уақытын дұрыс жоспарлау мен басқаруды үйрету маңызды. Мысалы, күнделікті тапсырмаларды орындау үшін арнайы таспалар мен уақытты басқару бағдарламаларын қолдану арқылы адам интернетке тәуелді болмай, маңызды істермен шұғылдана алады.
6. Құқықтық реттеу
Құқықтық тұрғыдан да интернет пен әлеуметтік желілерде орын алатын зиянды контентке, онлайн құмар ойындарға және басқа да теріс әдеттерге қарсы заңнамалық шаралар енгізілуі мүмкін. Мысалы, үкімет интернет тәуелділігінен зардап шеккендерге көмек көрсететін арнайы бағдарламалар жасап, әлеуметтік желілерде теріс әсер ету мүмкіндіктерін реттейтін заңдар қабылдай алады.
Әлеуметтік желілер мен интернеттің артық пайдаланылуы қазіргі қоғамдағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тәуелділік тек психологиялық, әлеуметтік, бірақ физикалық салдарға да әкелуі мүмкін. Сондықтан интернет тәуелділігінің алдын алу үшін ақпараттық кампаниялар, цифрлық сауаттылықты арттыру, психологиялық көмек көрсету, уақытты басқару дағдыларын дамыту сияқты шараларды қолға алу қажет
