مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ استانا قالاسى اكىمدىگىندە سويلەگەن ءسوزىن قالىڭ جۇرتشىلىق زور ىقىلاس سەزىممەن قابىلداپ، قىزۋ تالقىلاۋدا. اسىرەسە، پرەزيدەنتتىڭ استانا اكتيۆىمەن كەزدەسۋ كەزىندە 2015 جىلى ەلىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلاناتىندىعى تۋرالى مالىمدەمەسى اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى نەگىزگى تاقىرىپقا اينالدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز سوزىندە: «كەرەي مەن جانىبەك 1465 جىلى العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الادى. بالكىم، ول بۇگىنگى شەكاراسىنداعى، بۇكىل الەمگە وسىنشا تانىمال ءارى بەدەلدى، وسى ۇعىمنىڭ قازىرگى ماعىناسىنداعىداي مەملەكەت بولماعان دا شىعار.
بىراق، بۇلاي دەپ سول كەزەڭدەگى باسقا دا بارلىق مەملەكەتتەر تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە وعان نەگىز قالاندى. ءبىز – بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىن جالعاستىرۋشىلارىمىز» – دەگەن بولاتىن. وسىلايشا، ەلباسى قالىڭ بۇقارانىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ويدى ءدوپ باسىپ ايتىپ قانا قويماي، جاڭا باستامانىڭ توڭىرەگىندە بۇكىل ەلدى، حالىقتى تاعى ءبىر جۇمىلدىرا ءتۇستى. اسىرەسە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقان سوزدەرىنە جاستار تاراپىنان ىقىلاس سەزىمدەرى ەرەكشە بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. جاستاردىڭ ەلباسى سوزدەرىنەن جىگەرلەنگەندەرى سونشالىق، پرەزيدەنتتىڭ مالىمدەمەسى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانىسىمەن، ينتەرنەتتە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءوز اسەرلەرىمەن شىنايى ءبولىسىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوزدەرىن تسيتاتالارعا ءبولىپ، بىرىنە ءبىرى تاراتىپ جاتتى. وسىنىڭ ءوزى حالىقتى بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلدىراتىن ناعىز شىنايى ۇلتتىق يدەيا – مەملەكەتتىلىك ەكەنىن راستايدى.
ارينە، كەيبىر ساراپشىلار مەن باقىلاۋشىلار پرەزيدەنتتىڭ بۇل مالىمدەمەسىنىڭ استارىنان باسقا ءبىر ماعىنا ىزدەگەنى دە جاسىرىن ەمەس. بىرىنشىدەن، ءبىراز جۇرت مالىمدەمەنى، اسىرەسە، وزگە ەلدەردىڭ دە حV عاسىردا قازىرگى زامانعى ستاندارتتارعا سايكەس مەملەكەتتىڭ بۇگىنگىدەي بولماعاندىعى جونىندەگى سوزدەردى پرەزيدەنتتىڭ رەسەيلىك ساياساتكەرلەرگە بەرگەن جاۋابى شىعار دەپ ۇعىنىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ەكىنشىدەن، ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىك ازاماتتار ءۇشىن ەڭ باستى كيەلى دە قاسيەتتى ۇعىم بولۋ قاجەتتىگى جونىندەگى ءسوزى ەلىمىزدىڭ الدىندا قاشاندا ءتۇرلى قاتەرلەر بار ەكەندىگىن اڭعارتقىسى كەلگەن شىعار دەيدى.
الايدا، شىن مانىسىندە، قازاقستان باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ تاريحىنا قاتىستى وي-تولعامدارىنىڭ، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋعا ارنالعان باستامالارىنىڭ تامىرى ودان دا تەرەڭدە جاتىر. ەڭ باستىسى، پرەزيدەنت قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ باستاماسى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ۇلتتىق يدەيالوگياعا اينالۋى قاجەت ەكەندىگىن تاعى ءبىر اڭعارتادى.
قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيتويى – تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، سوڭعى مالىمدەمەسىمەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىستى ۇزاققا سوزىلعان پىكىرتالاسقا رەسمي تۇردە نۇكتە قويعان ءتارىزدى. ادەتتە، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى تىم تەرەڭگە كەتەتىندىگىن تاريحشىلار جاقسى بىلەدى. الايدا، حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا شىققان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ناقتى جىلدارىنا قاتىستى زەرتتەۋشىلەر ءبىر پىكىرگە كەلە الماي، ۇنەمى داۋلاساتىن. عىلىمي ورتاداعى بۇل پىكىرتالاستار بۇقارانىڭ تاريحي ساناسىنا دا ءوز ىقپالىن، دالىرەك ايتقاندا، كەرى اسەرىن تيگىزبەي قالعان جوق. اينالاداعى حالىقتار وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىن مىڭداعان جىلدارعا اپارىپ تىرەپ جاتقان تۇستا جانە تاريحتى عىلىم ءۇشىن ەمەس تەك قانا ساياسات ءۇشىن ءسوز ەتەتىندەردىڭ قاراسى كوبەيگەن قازىرگى كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كەزىن ناقتى انىقتاي الماۋ حالىقتىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ ۇيالاتاتىن جايت ەدى. ەندى، مىنە، بۇل پىكىرتالاستارعا توقتاۋ سالىندى. جانە دە ەلباسىنىڭ بۇل شەشىمىن تەك ساياسي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان شەشىم دەپ قابىلداۋ دۇرىس بولماس، سەبەبى، ۇلتتىق تاريحتىڭ بىردەن ءبىر زەرتتەۋشىسى مەن جاناشىرى كىم دەسەك بىرىنشىدەن، ەلباسىنىڭ ءوزىن اتاساق ءادىل بولار ەدى. ەلىمىزدىڭ دامۋىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە، پرەزيدەنت ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانا وتىرىپ، ءاردايىم تاريح، رۋحانيات ماسەلەلەرىنە دە بىردەي كوڭىل بولەتىن. پرەزيدەنت كوپتەگەن زەرتتەۋلەرگە باستاماشى بولىپ قويماي، سول زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارىن عالىمدارمەن ۇزاق ۋاقىت بىرگە وتىرىپ ءجيى تالدايتىن دا. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن، سول سەبەپتى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، ۇلتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحى، رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرىلدى. سول ءۇشىن مەملەكەت قىرۋار قارجى ءبولىپ، كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى. ماسەلەن، 2004 جىلى ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەني قۇندىلىقتارىن تۇگەندەۋ ءۇشىن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى قابىلدانىپ، جىلدار بويى جۇرگىزىلدى. اتالعان باعدارلاما ءۇشىن مەملەكەت قازىناسىنان 8 ملرد. 280 ملن. تەڭگەدەن استام قارجى بولىنگەن بولاتىن. ياعني، پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان باعدارلاما ارقىلى ءبىز، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ تاريحىنا، سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە، ونەرىنە قاتىستى قۇندى دەرەكتەردى جيناقتادىق. تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر قالپىنا كەلتىرىلدى. ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزىلىپ، بابالارىمىزدان قالعان قۇندى جادىگەرلەردى تاپتىق. ءتىپتى، وزگە مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا قالعان بابالاردىڭ زيراتتارىن دا انىقتادىق. ولارعا مەملەكەت قارجىسى ارقىلى جوندەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلدى. وعان ناقتى مىسال رەتىندە، داماسكىدە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ كەسەنەسى مەن تاريحي-مادەني ورتالىعىن سالۋ جۇمىستارىن، داماسكىدەگى سۇلتان ءاز-زاحير بەيبارىس كەسەنەسىنىڭ، كايردەگى سۇلتان بەيبارىس مەشىتىنىڭ رەستاۆراتسياسىن اتاۋعا بولادى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا 537 كىتاپ ءبىر جارىم ميلليون دانامەن شىعارىلدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان-كۇيىنىڭ «ماڭگىلىك سارىن: قازاقتىڭ 1000 كۇيى، 1000 ءانى» انتولوگيالارى جارىق كوردى. قىتاي، تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي، جاپونيا، يران، مىسىر، وزبەكستان، ارمەنيا، اقش جانە باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن قازاقتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى 5 مىڭنان استام ارحيۆ قۇجاتتارى، قولجازبالار، باسپا ونىمدەرى الىندى. ياعني، تاريحىمىزدى تۇگەندەدىك. مول دەرەكتەر جينادىق. ەندى سول دەرەكتەردى ىقتياتتى تۇردە قورىتىپ، ساراپتاما جاساپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ماسەلەسى تۇر. مىنە، وسى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ تىكەلەي پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعانىن ەسكەرەتىن بولساق، دەمەك، ەلباسى ءوز مالىمدەمەسىن تاريحشى عالىمداردىڭ ءبىرشاما جىلداردا جاساعان زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىن ساراپتاي وتىرىپ شىعارعان جانە عىلىمي نەگىزدەلگەن وي ءتۇيىنى دەپ قابىلداۋ قاجەت. راس، كورشى ەلدەردەگى ساياسي جاعدايلار بىزگە دە ءوز ىقپالىن تيگىزەتىندىگى انىق جايت. قازاقستاننىڭ دا ۋكرايناداعى وقيعالارعا بەيجاي قاراماسى بەلگىلى. بىراق، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ تەك سول وقيعالاردىڭ ىقپالىمەن قابىلدانعان شەشىم ەمەس. بۇل بيلىكتىڭ ۇزاق جىلدار بويعى جوسپارلى دا تياناقتى جۇمىسىنىڭ ءبىر ناتيجەسى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەرەي مەن جانىبەك حاندار جايلى تەك وسى جولى عانا ايتىپ وتىرعان جوق. 2010 جىلدىڭ ماۋسىمىندا استاناداعى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشى اشىلعان كەزدە سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنت: «ءبىز ەلوردامىزدىڭ تورىندە ۇلىسىمىزدى زامانىندا ۇيىستىرعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن اشىپ وتىرمىز. بۇل تۇعىرلى تاريحىمىزعا، ءبىزدىڭ ەلدىك داستۇرىمىزگە، مىزعىماس مەملەكەتىمىزگە ارنالعان ماڭگىلىك بەلگى. بارشاڭىز بىلەسىزدەر، كەرەي مەن جانىبەك حاندار قاسيەتتى قوزىباسى جەرىندە قازاق دەپ اتالاتىن حاندىقتىڭ العاشقى قاداسىن قاعادى. التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە شۋ مەن سىردىڭ اراسىندا بوي كوتەرگەن قازاق ورداسى ۋاقىت وتە كەلە ۇلان-عايىر دالاعا يەلىك ەتتى. تۇپتەپ كەلگەندە كەرەي مەن جانىبەك تۇسىندا تاريح ساحناسىنا شىققان «قازاق» دەگەن ءسوز «ەگەمەن، ەنشىسىن العان ەركىن ەل» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بابالارىمىزدىڭ ۇلىستىڭ اتىنا تاڭعان ازاتتىق اڭسارىن اقيقاتقا اينالدىرۋ ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلىپتى»، – دەگەن ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدىك ءداستۇردىڭ تەرەڭ ەكەندىگىن بۇقاراعا سەزىندىرۋ ءۇشىن جاسالعان قادامدار. تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ وڭاي ءىس ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ەلباسىنىڭ باستامالارى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرعان، تەرەڭنەن ويلاستىرىلعان دۇنيەلەر. استاناداعى جاڭا كوشەلەرگە تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ، كونە قالالارىمىزدىڭ، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بەرىلۋى دە وسى كەشەندى جوسپاردىڭ ءبىر بولشەگى. پرەزيدەنت استانانى الماتىدان ارقا توسىنە كوشىرگەن ساتتە قالادا ەڭ ءبىرىنشى تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش كەنەسارى حانعا ارنالعان بولاتىن. 1990 جىلداردىڭ باسىندا باتىرلار مەن حانداردىڭ، 1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ مەرەيتويلارىن اتاپ، 1998 جىلدى «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپ اتاۋ، 2000 جىلى تۇركىستاننىڭ 1500 جىلدىعىن تويلاۋ، 2001 جىلى استاناعا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىنىڭ اكەلىنۋى، 2009 جىلى «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ اشىلۋى، 2011 جىلى استانادا «ماڭگىلىك ەل» سالتانات قاقپاسىنىڭ ورناتىلۋى ۇلتتىق تاريحتى ناسيحاتتاپ، ەلدىك ءداستۇردى بۇقارانىڭ ساناسىندا جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان جۇيەلى دە سالماقتى ساياساتتىڭ كورىنىسى مەن ناتيجەسى.
مەملەكەتتىلىك ساباقتاستىعى
مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ تەرەڭدىگىن پاش ەتۋ، ونى ايرىقشا اتاپ ءوتۋ حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ءجيى بايقالا باستادى. شاماسى، بۇل دا مەملەكەتتىك يدەيالوگياسىنىڭ، قوعامدى ءبىر يدەيا توڭىرەگىنە جۇمىلدىرۋدىڭ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءتىپتى، مۇنداي مەرەيتويلار قارساڭىندا كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر دە شەشىمىن تاۋىپ جاتادى. ماسەلەن، 1971 جىلى يران ەلى پارسى مەملەكەتتىلىگىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاعان. ولار ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ باسىن احەمەن اۋلەتىنىڭ پاتشاسى كيردەن باستايدى. وسى مەرەكە قارساڭىندا ەلدە 2500 مەكتەپ سالىندى. كوپتەگەن قالالاردا اباتتاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. ءىرى كاسىپورىندار مەن كومپانيالار مەكتەپ، اۋرۋحانا سالۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستى. مەرەيتويدان حابار تاراتۋ ءۇشىن الەمنىڭ ءىرى باق-تارى مەن اقپاراتتىق اگەنتتىكتەرىنەن 600-دەن استام جۋرناليست كەلگەن. 52 مەملەكەتتىڭ باسشىلارى مەن ۇكىمەت باسشىلارى قاتىستى مەرەكەگە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يران ءۇشىن اسا ءىرى PR اكتسيا بولدى ول. الايدا، مەرەيتوي قارساڭىندا ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاسالدى. ساۋاتسىزدىق مولشەرى تومەندەدى. جۇمىسسىزدار سانى ازايدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانى ارتتى. ياعني، پارسىلار ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ مەرەيتويىن تەك تاماشا يدەولوگياعا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان بولاتىن.
بۇگىندە يراننىڭ ۇلگىسىن تۇركيا پايدالانۋدا. تۇرىكتەر 2023 جىلى وتەتىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان كەشەندى جوبالاردى باستاپ كەتتى. ياعني، ەكونوميكانى ودان ارمەن دامىتۋ، قوعامدى دەموكراتيالاندىرا ءتۇسۋ، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋ، ۇلتارالىق تاتۋلىقتى نىعايتۋ، ايماقتاردىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتاردى جويۋ، زاماناۋي ينفراقۇرىلىمدار جاساقتاۋ تۇرىكتەردىڭ ماقساتى قازىر. الايدا، رەسمي انكارا مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ تەرەڭدىگىنە ۇڭىلمەدى. سەلجۇق مەملەكەتى مەن وسمان يمپەرياسىنان بەرى ۇزىلمەگەن مەملەكەتتىلىك ءداستۇردى ناسيحاتتاپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، اتاتۇرىك قۇرعان رەسپۋبليكانىڭ مەرەيتويىنا قۇرمەت باسىم.
ءبىر بايقاعانىمىز – مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلۋ، ونى يدەولوگيا رەتىندە پايدالانۋ ازاماتتىق ۇلت قالىپتاسا قويماعان ەلدەردە بايقالۋدا. وزدەرىنىڭ ەتنوستىق تەگىنە قاراماستان «امەريكالىقپىز»، «فرانتسۋزبىز»، «گەرمانيالىقپىز» دەيتىن حالىق قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن باتىس ەۋروپادا مەملەكەتتىلىك تاريحىن تويلاۋ سيرەك. كەرىسىنشە، ناقتى ەتنوستىق تەگىن ۇمىتپاعان جانە ونى ماقتان تۇتاتىن حالىقتار مەملەكەتتىلىكتىڭ تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەدى. وعان 1981 جىلى بولگاريانىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1300 جىلدىعىن، 2000 جىلى ۆەنگريانىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ 1100 جىلدىعىن تويلاعانىن مىسال رەتىندە اتاپ وتۋگە بولادى. ال، پوستكەڭەستىك ەلدەرگە كەلسەك، 1999 جىلى تاجىكستان ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1100 جىلدىعىن تويلادى. ولار ءىح-ح عاسىرلاردا ورتالىق ازيادا بيلىك قۇرعان ساماني اۋلەتى كەزىندە تاجىك ۇلتى مەن ءتىلى قالىپتاسقانىن العا تارتادى. ال، رەسەي فەدەراتسياسى 2012 جىلى مەملەكەتتىلىكتىڭ 1150 جىلدىعىن تويلادى. ءتىپتى، بۇل مەرەيتويدى بەلارۋس جانە ۋكراينا ەلدەرىمەن بىرلەسىپ اتاپ ءوتۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلدى. مەرەيتويلىق شارالار رەسەيلىكتەردىڭ بۇگىندە ناسيحاتتالا باستالعان «ورىس الەمى» يدەياسىنىڭ اينالاسىنا توپتاسا تۇسۋىنە ايرىقشا ىقپال ەتتى. وزبەكستان بولسا ءامىر تەمىردىڭ مەرەيتويىمەن عانا شەكتەلگەن. بىراق، وزبەكتەر ءتۇرلى قالالاردىڭ مەرەيتويلارىن اتاپ وتۋدە.
مەملەكەتتىلىك ءداستۇردى وتە مىقتى يدەولوگيا قۇرالىنا اينالدىرا بىلگەن ەلدەردىڭ ءبىرى – موڭعوليا. موڭعول جۇرتى وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ-اق تاريحي تانىمدى جاڭعىرتۋعا مىقتاپ كىرىسىپ كەتتى. 2006 جىلى موڭعوليا شىڭعىس حان قۇرعان موڭعول مەملەكەتىنىڭ 800 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. مەرەيتويدىڭ تەك تاريحي عانا استارىنىڭ بولمايتىندىعىن سالتاناتتى شاراعا اقش اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى مايكل يوحانس باستاعان ارنايى دەلەگاتسيانىڭ كەلگەنىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى. امەريكالىق ساياساتكەرلەر پرەزيدەنت دج. بۋشتىڭ قۇتتىقتاۋىن جەتكىزگەن. رەسمي ۋلان-باتور مەرەيتويدى ۇلتتى الەمگە تانىتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە دە پايدالانا ءبىلدى. الايدا، موڭعولدار مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ تاريحىن تىپتەن تەرەڭدەتە ءتۇستى. ءارى كۇللى تۇركىگە ورتاق تاريحتى جەكە يەمدەنە باستاعانىن بايقايمىز. ولار 2011 جىلى عۇن مەملەكەتىنىڭ 2220 جىلدىعىن دا رەسمي تۇردە اتاپ وتكەن. الايدا، سوڭعى كەزدەرى عۇنداردى تىكەلەي موڭعول رەتىندە باعالاۋ بەلەڭ الا باستادى. ناتيجەسىندە، موڭعوليا تۋريزم سالاسىن اجەپتاۋىر دامىتتى، ەلگە كەلەتىن تۋريستەر سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. تەك 2013 جىلدىڭ وزىندە موڭعولياعا 500 مىڭعا جۋىق تۋريست بارعان. ينۆەستورلار دا ەلگە كەلە باستادى. قازىر موڭعوليا جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم مولشەرى وتە جىلدام ارتىپ كەلە جاتقان ەل. بىراق، قالاي بولعاندا دا موڭعولدار مەملەكەتتىلىك ءداستۇردى تەك يدەولگيا قۇرالى عانا ەمەس، وتە جاقسى ۇيىمداستىرىلعان PR اكتسيالارىنا اينالدىرا ءبىلدى.
قالاي بولعاندا دا، مەملەكەت قۇرىلۋى مەرەيتويى تەك سول مەملەكەتتىڭ الەمگە ءوزىن ءوزى تانىتۋ ءۇشىن ەمەس، ال ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلادى. مىسالى، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى 2013 جىلعى پارتيا سەزىندە الداعى ونجىلدىقتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى رەتىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 2049 جىلى اتالاتىن 100 جىلدىعىنا دايىندالۋدى بەكىتتى. سول سياقتى 2023 جىلى اتالىپ وتەتىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى دا ەڭ الدىمەن ىشكى اۋديتورياعا ارنالعان ءىس-شارالار.
سوندىقتان، قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋدە وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن دە قاراۋ قاجەت.
«ماڭگىلىك ەل» يدەياسى – مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى
پرەزيدەنت ءسوزىنىڭ استارىنان ۇققان سوڭعى پايىمىمىز تاريحتى ناسيحاتتاۋ ارقىلى مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى بىرتە-بىرتە ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالىپ كەلە جاتقاندىعى. ادەتتە، «مەملەكەتتىلىك» ۇعىمىن تەك مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە باعالايمىز. الايدا، مەملەكەتتىلىك دەگەنىمىز، تاريحتا ءوز مەملەكەتىن قۇرا بىلگەن حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن دە ولشەنەدى. ءارى مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋعا قاجەت يدەيالار مەن كوزقاراستاردىڭ تۇتاستاي جۇيەسىن دە «مەملەكەتتىلىك» دەپ باعالايدى بىرقاتار ساراپشىلار. دەمەك، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەيانىڭ نەگىزى، ىرگەتاسى دەسەك تە بولادى. جانە دە، ەڭ باستىسى، بۇل يدەيا ەلدىڭ وتكەنىنە عانا قاتىستى ەمەس، بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن يدەيا.
كونە تۇركىلەر اڭساعان ماڭگىلىك ەل شىن مانىسىندە بۇل بۇگىنگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى مەملەكەت. ءبىزدىڭ بابالارىمىز شىنايى تۇردە بەرىك، وزگەلەرگە دە ىقپالىن جۇرگىزە الاتىن مەملەكەت رەتىندە كورگىسى كەلدى، مىنە، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا سول بابالارىمىزدىڭ ارمان ەتكەن قۋاتتى دا ىقپالدى مەملەكەت قۇرۋ باقىتى ءتيدى. سوندىقتان، ەرتەڭ تەك قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيتويى ەمەس، سونىمەن قاتار، 2017 جىلى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ 1465 جىلدىعى، 2024 جىلى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ 800 جىلدىعى سياقتى اتاۋلى داتالاردى دا ۇمىتپاۋىمىز ءتيىس. ارينە، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلىن انىقتاپ، وعان لايىقتى باعا بەرمەي تۇرىپ، قازاق مەملەكەتىن قۇرعان حان-سۇلتاندارعا، باتىرلارعا قۇرمەت كورسەتپەي تۇرىپ، كۇللى تۇركىلىك قۇندىلىقتارعا يەلىك ەتۋگە ۇمتىلۋ ەرتە شىعار، بىراق ءبىز كۇللى تۇركىنىڭ اتاجۇرتىندا وتىرعان ەلمىز. ونىڭ ۇستىنە، ماڭگىلىك ەل يدەياسىن قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى قازاق مەملەكەتى ءوزىن باياعى دالا يمپەريالارىنىڭ مۇراگەرى، كونە مەملەكەتتىلىك داستۇرلەردىڭ جالعاستىرۋشىسى ەتىپ جاريالاۋدا. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بۇگىندە ءبىز ايتىپ جۇرگەن «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىن ورىس تىلىندەگى «دەرجاۆنوست» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. ءبىز جاي كوپتىڭ ءبىرى بولاتىن مەملەكەت ەمەس، وزىق، ىقپالدى مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. سەبەبى، قازىرگى زاماندا تەك بەلسەندى، قۋاتتى مەملەكەت قانا ومىرشەڭ، قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، قازاقستان دامىعان ەلۋ ەلدىڭ، ەندى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ قاجەتتىگى جونىندەگى ەلباسىنىڭ سوزدەرى بۇل تەك جاي ۇران سوزدەر ەمەس، ۇلتتى، حالىقتى تەك العا، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا تارتقان ستراتەگيا.
سوندىقتان، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قازاقتىڭ جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنىڭ كەزەكتى ماڭىزدى مەجەسى. بۇل ءىس-شاراعا مەرەيتوي دەپ ەمەس، ال ەڭ باستىسى بولاشاقتا ۇلتتىڭ ساپاسىن، مەملەكەتتىلىكتى ارتتىرۋ مەن ازاماتتاردىڭ جۇرەگىندە مەملەكەتشىلدىك سەزىمىن ۇيالاتۋدىڭ جاڭا ءبىر مۇمكىندىگى دەپ قاراۋىمىز قاجەت. ياعني، باستى ماقسات – مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن جاڭعىرتۋ، بەكىتۋ. جانە دە بۇل مەرەيتوي «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن بۇقارانىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قاجەت.
